Informacje ogólne

Język armeno-kipczacki był językiem turkijskim używanym przez społeczność Ormian polskich zamieszkujących od XI w. ziemie Rusi Halickiej, które od połowy XIV w. znajdowały się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Zapisywany był alfabetem staroormiańskim (Stachowski 2010: 213) lub, jak chce Pisowicz (2009: 11), ormiańskim. Wymarł w XVII w. i obecnie nie ma użytkowników, chociaż publikowane są pojedyncze wydawnictwa w tym języku. Są to głównie przedruki XVI- i XVII-wiecznych armeno-kipczackich manuskryptów wraz z opracowaniami.

Kwestie nazewnictwa

Język armeno-kipczacki w pierwszej fazie jego rozwoju należy zaklasyfikować jako jeden z dialektów kipczackich. Pisowicz mówi o języku armeno-kipczackim jako o „wariancie języka kipczackiego zwanym językiem ormiańsko-kipczackim” (Pisowicz 2009: 11). Jak wspomniano, opracowania turkologiczne na temat języka kipczackiego mówią raczej o dialektach kipczackich.
W pozycjach traktujących o języku armeno-kipczackim nie brakuje nieścisłości terminologicznych. Garkavec (1979) pod hasłem język armeno-kipczacki i historia jego badań konsekwentnie używa określenia język armeno-połowiecki oraz, w odniesieniu do dokumentów z Lwowa i Kamieńca Podolskiego z wieków XVI i XVII., zabytki języka kipczackiego pismem ormiańskim (Garkavec 1979: 5-6). We wskazanym okresie języka kipczackiego już nie było, a język armeno-kipczacki stanowił osobny system językowy. Jeśli chodzi zaś o określenie armeno-połowiecki, to można  uzasadnić jego użycie chęcią odróżnienia języka Ormian mieszkających na Krymie w XIV w. od języka Ormian polskich, o którym wiadomo najwięcej z dokumentów XVI- i XVII-wiecznych.

Lingwonimy

Nazwy funkcjonujące dla języka armeno-kipczackiego to:

• w języku polskim: język armeno-kipczacki, język ormiańsko-kipczacki, język ormianokipczacki, język tatarski, tatarka,
• w języku armeno-kipczackim (transkrypcja cyrylicą): хыпчах тили ‘język kipczacki’, бизим тил ‘nasz język’, татарча ‘tatarski’,
• w języku rosyjskim: aрмя́но-кыпча́кский язы́к; aрмя́но-полвецкский язы́к, кыпча́кский язы́к,
• w języku ukraińskim: вірмено-кипчацька мова,
• w języku ormiańskim: Հայ-ղփչաղերեն, Հայ-ղփչաղական լեզու,
  
• w języku angielskim: Armeno-Kipchak language.

Klasyfikacja

Opracowania turkologiczne traktujące na temat języka kipczackiego mówią raczej o dialektach kipczackich (por. Berta 2006: 158). W języku kipczackim mówili w XIV w. np. Karaimi krymscy (Tyszkiewicz 1989: 149). Z perspektywy językoznawstwa historycznego język kipczacki (dialekty kipczackie), z którego wywodzą się późniejsze: tatarski, krymskotatarski, kumański, armeno-kipczacki i in. - określa się mianem średniokipczackiego.
Dla każdego okresu rozwoju języka armeno-kipczackiego jego charakterystyka typologiczna będzie nieco różna. Etapy rozwoju  języka mogą być wyznaczane kolejnymi falami osadnictwa Ormian na ziemiach Rusi Halickiej, które trwały od XI do XVI w. Nowi przybysze wnosili za każdym razem inne dziedzictwo językowe i wchodzili w interakcję z ludnością już zamieszkującą dany teren, i to zarówno tą o ormiańskim, jak i nieormiańskim pochodzeniu.
Genetycznie język kipczacki należał do rodziny turkijskiej (czasem uważanej za podrodzinę rodziny języków ałtajskich), grupy kipczackiej, podgrupy kipczacko-kumańskiej. Język armeno-kipczacki klasyfikuje się jako język turkijski z grupy kipczackiej, podgrupy kipczacko-połowieckiej. Warto podkreślić, że wbrew temu, co mogłaby sugerować nazwa armeno-kipczacki, język Ormian polskich to język turkijski, w którym obecność pierwiastka ormiańskiego jest jedynie śladowa i dotyczy głównie leksyki. Język armeno-kipczacki to kipczacki język Ormian polskich. Ormiański jest za to alfabet używany do zapisu tego języka.
Język osadników ormiańskich przybyłych z Krymu w XIV w. określany przez Garkavca (1979) jako armeno-połowiecki był pod względem cech fonetycznych i gramatycznych najbardziej zbliżony jest do dialektu trockiego języka karaimskiego, języka krymsko-tatarskiego i dialektów kipczacko-urumskich z terenów nad Morzem Azowskim (Garkavec 1979: 5).
W porównaniu do innych języków wywodzących się od dialektów kipczackich, armeno-kipczacki wyróżniał się m.in. preferowaniem formy przeczącej z kontrakcją dla czasownika w pierwszej osobie liczby pojedynczej (np. Bermen < Bersemen ‘nie daję’); w innych językach forma taka była niestandardowa (Berta 2006: 163).
XVII-wieczny język armeno-kipczacki w Manuskrypcie Andrzeja Torosowicza (patrz: Wybrane teksty) zawiera formę czasownikową –ma (–maχ) wyrażającą nakaz lub powinność (np. figovat ėtma ‘trzeba, powinno się’). Kipczackie –maχ było pierwotnie końcówką bezokolicznika, użycie wyrazów z tą końcówką w takiej funkcji (np. sïnamaχ ‘eksperymentować’) w języku armeno-kipczackim pojawiało się niezwykle rzadko (Tryjarski 2005: 11).
Zasady ortografii użyte do zapisu w Manuskrypcie Andrzeja Torosowicza (patrz: Wybrane teksty), jakkolwiek miejscami niekonsekwentnie przez autora stosowane (por. Tryjarski 2005: 9), pozwalają przypuszczać, że w czasie powstawania manuskryptu język armeno-kipczacki wyróżniał głoskę [h]. Porównując Manuskrypt Torosowicza do tekstów armeno-kipczackich powstałych wcześniej, można zauważyć konsekwentną obecność litery <Հ> w wyrazach, w których wcześniej używano <ք>. Można by zatem zaryzykować twierdzenie, że w armeno-kipczackim nastąpiło przejście [ɤ] > [h]. Prawdziwość takiego wniosku jest jednak o tyle niepewna, że wysnuć go można na podstawie tylko jednego autora, którego idiolekt mógł zakładać ukraińską wymowę tej głoski (Tryjarski 2005: 10).

Społeczność użytkowników

Historia osadnictwa Ormian na ziemiach Rzeczypospolitej

Fal emigracji ormiańskiej na tereny obecnej Ukrainy było wiele, jak też kilka było jej źródeł – Ormianie przybywali na ziemie późniejszej Rzeczypospolitej Polskiej z kilku obszarów.
Pierwotną ojczyzną Ormian jest Armenia. Po upadku księstwa Bagartydów, zwanego także królestwem Ani, w  1045 r. i podzieleniu Armenii, która odtąd weszła pod panowanie perskie oraz tureckie, rozpoczęła się masowa emigracja Ormian na zachód. Państwo Bagartydów obejmowało tereny zaznaczone na ilustracji kolorem pomarańczowym.


Królestwo Bagratydów (Ani) (źródło: www.armenian-history.com).

Już w czasach sprzed upadku państwa Bagartydów w Armenii mieszkały ludy kipczackie. Były to plemiona turkijskie, których ojczyzną był Kipczak (Kypchak) – stepowa kraina nadwołżańska, do określenia której badacze używają też nazwy stepy kipczackie (Łapicz 1986: 27). Tereny te tworzyły w średniowieczu państwo chanów nadwołżańskich – Złotą Ordę – zamieszkiwane przez różne plemiona kipczackie i baszkirskie (Tyszkiewicz 1989: 110).
Ormianie, porzuciwszy Armenię, mieszkali przez kilka wieków w sąsiedztwie ludów kipczackich na terenach Krymu, Besarabii i nad Donem (Garkavec 1993: 587). Z ziem tych w późniejszych wiekach przenosili się na Ruś Halicką, tworząc kolejne pokolenia kolonistów wśród Ormian polskich.
Pierwsi Ormianie przybyli na tereny dzisiejszej Ukrainy ze stepów nadczarnomorskich w połowie XI w., tak więc bezpośrednio po upadku królestwa Ani. Niektórzy badacze sugerują rok upadku państwa ormiańskiego jako początek osadnictwa Ormian na ziemiach ruskich (Garkavec 1993: 587), inni wskazują datę pierwszego osiedlenia się Ormian na terenie Rusi Czerwonej na  1062 r. Mieli oni przybyć na wezwanie księcia Izasława, który sprowadził ich do walki przeciw Połowcom. Ormianie osiedlili się głównie w Kijowie i Kamieńcu Podolskim (Stachowski 2010: 213). Kamieniec Podolski stał się miastem o najliczniejszej kolonii ormiańskiej – lata 1240-1373 w historii tego miasta określa się mianem okresu tatarsko-ormiańskiego.
W 1340 r. Kazimierz Wielki przyłączył tereny Rusi Czerwonej do Rzeczypospolitej Polskiej, a wraz z nimi mieszkających tam Ukraińców i Ormian. XIV w. to czas kolejnej masowej emigracji Ormian na ziemie Halicko-Podolskiej Ukrainy. Przypada ona również na okres wędrówki na zachód wielu plemion zamieszkujących Złotą Ordę, wśród nich Karaimów i Tatarów. Osadnicy ormiańscy przybyli w tych czasach na Ruś Halicką pochodzili z Krymu. W XIV w. kontakty Ormian krymskich z ludami kipczackimi były bardzo rozległe. Podczas wędrówek niektóre plemiona kipczackie, pod wpływem kontaktu z Ormianami, przyjęły chrześcijaństwo i zaczęły używać pisma ormiańskiego do celów zarówno liturgicznych, jak i świeckich (Róna-Tas 2006: 135).
Późniejsze fale imigracji ormiańskiej przypadają na koniec XV w. – z terenów Podola i ukraińskiej Galicji (Krymskij 1930 za: Garkavec 1993: 586) – oraz kolejna w XVII i XVIII ww. Osadnicy z tego okresu przybywali na Ukrainę z Wołoszczyzny (Garkavec 1993: 588), a także z samej Armenii, która była podzielona pod panowaniem tureckim i perskim (Pisowicz 2009: 11).

Zarys sytuacji socjolingwistycznej

Sytuacja języka armeno-kipczackiego na różnych etapach historii

W średniowieczu język kipczacki był lingua franca kontaktów handlowych w pasie od Uralu i Ałtaju po wschodnie rubieże Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej Polskiej (Tyszkiewicz 1989: 202) i jednym z języków powszechnie używanych na terenach Złotej Ordy. Jak już wspomniano (patrz: Kwestie nazewnictwa), nie był jednak homogenicznym systemem językowym, który miałby zasięg ponadplemienny. Garkavec  mówi o języku kipczackim, patrząc z perspektywy różnych grup jego użytkowników i używa opisowego terminu język Kumanów-Kipczkaków-Połowców-Tatarów XI-XIV wieków (Garkavec 1987: 3).
U Pisowicza (2009) czytamy:

Sami Ormianie, którzy w połowie XIV w. znaleźli się na terenach podległych królom polskim, pytani, po jakiemu mówią, odpowiadali: « Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} po tatarsku » Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} . Nie używali terminu kypczak. Swój język nazywali (po kipczacku): tatarcza (…) (Pisowicz 2009: 11).

Autor stwierdza, że Ormianie do XVII w. „w pewnym sensie” mówili po tatarsku (Pisowicz 2009: 10) – istotne jest tu oczywiście wspólne dziedzictwo językowe z ludami, które historycznie określa się jako Tatarów. Potomkowie różnych ludów kipczackich w różny sposób to dziedzictwo rozwinęli. Tatarzy polsko-litewscy zatracili swój język w ciągu kilku pokoleń od początków osadnictwa na ziemiach polskich i litewskich i nie zostawili po sobie śladów piśmiennictwa we własnym języku etnicznym (Łapicz 1989: 39). Użytkownicy języka armeno-kipczackiego utrzymali swój język dłużej – do XVII w. Co więcej, był on używany w praktycznie wszystkich domenach życia społeczności, czego nie da się powiedzieć o języku tatarskim. Z drugiej strony warto pamiętać, że wśród przodków XVI- i XVII-wiecznych Ormian polskich wyginął język ormiański. Jak twierdzi Pisowicz zatracenie języka ormiańskiego i przejście na armeno-kipczacki odbyło się „w niejasnych okolicznościach” (Pisowicz 2009: 11). Jednak można przypuszczać, że przejście to było wynikiem naturalnych procesów związanych z kontaktem językowym, wskazuje na to obecność ludów kipczackich w Armenii sprzed upadku królestwa Ani oraz wielowiekowe przebywanie późniejszych osadników ormiańskich w sąsiedztwie plemion posługujących się dialektami kipczackimi.
Język najwcześniejszych osadników ormiańskich w Rusi Halickiej był już jednym z dialektów kipczackich z nielicznymi elementami ormiańskimi, które były obecne w sferze leksykalnej. Język XI-wiecznych Ormian przybyłych na tereny dzisiejszej Ukrainy można już określać mianem armeno-kipczackiego. Ormianie krymscy również mówili dialektem kipczackim jeszcze zanim przenieśli się na terytoria Rusi Halickiej (Berta 2006: 158).
Ormianie krymscy, osiedliwszy się na terenach Rusi Halickiej w XIV w., przeniknęli do  krajobrazu kulturowo-językowego nowej ojczyzny. Inaczej niż w przypadku Ormian przybyłych w XVII w. z terenów dzisiejszej Mołdawii, literatura przedmiotu nie odnotowuje wzmianek o ewentualnej niemożności porozumienia się starych i nowych osadników, zatem odmiany językowe używane przez jednych i drugich musiały być w dużym stopniu wzajemnie zrozumiałe. Warto dodać, że Ormianie, którzy zostali na Krymie i dalej mówili w swoim języku, mówili po armeno-połowiecku. Możliwe, że wśród Ormian krymskich, którzy w latach 1778-1779 osiedlili się w okolicach Rostowa nad Donem, byli jeszcze użytkownicy tego języka (Garkavec 1979: 6).
Na początku XVII w. językiem armeno-kipczackim posługiwała się większość Ormian polskich, natomiast w drugiej połowie XVII w. stopniowo zaczął on wychodzić z użycia i był zastępowany przez polski lub ukraińskie dialekty języka ruskiego. Spowodowane to zostało nową falą imigracji ormiańskiej z terenów Wołoszczyzny i Armenii. Nowi przybysze mówili przede wszystkim po ormiańsku i nie znali języka armeno-kipczackiego. Starsze kolonie Ormian polskich nie znały z kolei języka nowej imigracji. Język polski i kolejno także język ruski stały się dla nich językami komunikacji, co doprowadziło w drugiej połowie XVII w. do wyjścia z użycia języka armeno-kipczackiego.  Ormiański wśród Ormian polskich przetrwał do XX w. (Pisowicz 2009: 11).

Język armeno-kipczacki w XVI i XVII w.

Status socjolingwistyczny języka armeno-kipczackiego można najpełniej scharakteryzować w odniesieniu do stanu z okresu XVI-XVII w., z którego pochodzi największa liczba zabytków tego języka.
Język armeno-kipczacki był używany przez wszystkie warstwy społeczne, od pospólstwa po kler i warstwy wykształcone. Istniał w formie mówionej i pisanej - był używany przez ludność piśmienną, o wysokim statusie społecznym, która stworzyła zabytki języka (patrz: Piśmiennictwo).
Używano go w prawie wszystkich domenach życia. Język armeno-kipczacki był językiem prawa w XVII w. – wynika to chociażby z istnienia dokumentów sądowych zawartych w Zapisach sądu duchowego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim. Znane są też teksty protokołów sądów ormiańskich z Kamieńca i Lwowa (Tryjarski 2010: 17), jak również liczne inne dokumenty prawne. Język armeno-kipczacki był też językiem nauki: chemii, alchemii, botaniki. Świadczą o tym zapisy manuskryptu Andrzeja Torosowicza, które powstały w dużej części po armeno-kipczacku (Tryjarski 2005: 13).
W liturgii pierwsi Ormianie posługiwali się językiem staroormiańskim zwanym grabar (Stachowski 2010: 213). Wiadomo, że język ten był zarezerwowany dla sfery obrzędów religijnych Ormian polskich w XVII w., jednak objaśnienia do modlitw powstawały w języku armeno-kipczackim, który był zrozumiały dla społeczności wiernych. Język staroormiański na tym etapie był już niezrozumiały, a jego użycie ograniczało się do odtwórczej recytacji modlitw podczas ceremonii religijnych.
W chwili obecnej język armeno-kipczacki nie żyje w mowie, ale nie da się tego samego z całą stanowczością powiedzieć o piśmie. Publikowane w czasach obecnych wydawnictwa zawierają wszak teksty w języku armeno-kipczackim. Są to nie tylko przedruki manuskryptów, lecz także próby ich transkrypcji.

Normal 0 21 MicrosoftInternetExplorer4 Normal 0 21 MicrosoftInternetExplorer4 Normal 0 21 MicrosoftInternetExplorer4 Normal 0 21 MicrosoftInternetExplorer4 O Ormianach jako jednej z mniejszości religijnych w Polsce pisze wszechstronnie Rykała 2011.

/* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin:0cm; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman";} /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin:0cm; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman";} /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin:0cm; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman";} /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin:0cm; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-fareast-font-family:"Times New Roman";}

Klasyfikacja typologiczna

Na podstawie danych porównawczych z różnych języków wywodzących się od kipczackiego można stwierdzić, że w początkowej fazie rozwoju język armeno-kipczacki miał 9 fonemów samogłoskowych: /а/, /е/,/ė/,/i/, /ï /, /о/,/ö/, /и/ oraz /ü/. Liczne formy zapisu języka armeno-kipczackiego z późniejszych wieków nie pozwalają na jednoznaczne odtworzenie jego fonologii. Dla przykładu, wyraz oznaczający kościół zapisywano (według systemu zapisu używanego przez Tryjarskiego) iχov ~jïχov ~ juχov. (Tryjarski 2010: 18).
Charakterystyczne turkijskie cechy języka armeno-kipczackiego to m. in. występowanie harmonii wokalicznej oraz brak rodzaju gramatycznego. Język armeno-kipczacki miał szyk zdania podstawowego SOV (podmiot-dopełnienie-orzeczenie) i charakteryzował się typowym dla takich języków występowaniem poimków. Przyimków język armeno-kipczacki nie posiadał (Stachowski 2010: 214). Wyróżnić można jeden typ koniugacyjny czasowników, jeden typ deklinacyjny rzeczowników i zaimków osobowych. Przymiotniki były nieodmienne.

Wpływ innych języków na język armeno-kipczacki

W warstwie leksykalnej języka armeno-kipczackiego na całej przestrzeni jego rozwoju wyróżnia się trzy nawarstwienia etymologiczne: turkijskie - wraz z elementami mongolskimi, arabskimi i perskimi; staroormiańskie -  w szczególności w słownictwie związanym z religią i prawodawstwem oraz - słowiańskie. Zdecydowana większość zapożyczeń w języku armeno-kipczackim jest pochodzenia słowiańskiego, a liczba wyrazów o ormiańskim rodowodzie jest minimalna (Berta 2006: 165).
Pierwsi użytkownicy języka armeno-kipczackiego w swoim codziennym życiu otoczeni byli społecznością posługującą się językiem staroruskim, później ruskim. Był to pierwszy historycznie język słowiański, z którym język Ormian z Rusi Czerwonej pozostawał w kontakcie. Po włączeniu Rusi Czerwonej do Rzeczypospolitej język armeno-kipczacki wszedł w kontakty z polszczyzną. Kontakty te mają swoje odzwierciedlenie w zabytkach języka armeno-kipczackiego. Zjawiska wywołane kontaktami językowymi obecne są przede wszystkim w leksyce, a także we fleksji i słowotwórstwie (Stachowski 2010: 213).
Wszelkie informacje na temat wpływów innych języków na armeno-kipczacki pochodzą ze źródeł pisanych, praktycznie nie istnieją dane dotyczące mówionego języka armeno-kipczackiego. Tym bardziej cenne są Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim, gdyż ze względu na charakter zawartych tam protokołów są świadectwem języka potocznego używanego przez ludzi o różnym pochodzeniu społecznym (Tryjarski 2010: 17).
Wpływ języka polskiego na leksykę armeno-kipczacką dotyczył praktycznie wszystkich kategorii części mowy. W tekstach XVII-wiecznych napotkać można m.in. następujące rzeczowniki i przymiotniki polskiego pochodzenia: nakladlar ‘dodatkowe wydatki’, sinica ‘sień’, vïdattk‘a ‘wydatki’, prik‘rïy ‘nieprzyjemny’, duχo˙vnïy t‘ora, duχo˙vniy t‘ora, t‘ora duχo˙vnïy, t‘ora duχo˙vnïy, t‘ora duχo˙vniy ‘sąd duchowny’. Znaleźć można również przysłówki (np. tedï  ‘wtedy’) oraz wyrażenia przyimkowe (np. prï bïtnosc̣i  ‘w obecności’).
Słowiańskie końcówki czasowników (-c, -ć, -ci,-ći, -t’, -ti, -ty) wyraźnie nie kojarzyły się użytkownikom języka armeno-kipczackiego z jakąkolwiek rodzimą końcówką (-mak ~ -maχ lub -meḱ ~ -meχ́). Słowiańskie bezokoliczniki były traktowane jak nomina, do których dodawana była często forma czasownikowa et-mek ‘robić’ lub bol-mak (< osm.-tur. ol-mak) ‘być’ (Stachowski 2010: 218). Tak użyte wyrazy polskiego pochodzenia (np. vykupit et- ‘płacić okup’, oddat ėt- ‘oddać, oddawać’) funkcjonowały jako część imienna czasownika (Berta 2006: 163).
Dość popularne wśród XVII-wiecznych Ormian były polskie imiona, np. Hanna czy Grześko (hem pan grėsk‘o d[ė]r luk‘ašovic ‘i pan Gresko D[e]r Łukaszowic‘) (Stachowski 2010: 222).
Część wyrazów polskiego pochodzenia przeszła do języka armeno-kipczackiego przez ukraińskie dialekty języka ruskiego. Były to na przykład słowa oznaczające torbę (vac̣ok < ukr. *vacok‘ < pol. wacek) czy warunek (varunok‘ < ukr. *varunok < pol. warunek)
Jeśli chodzi o warstwę słowotwórczą, odnotowuje się łączenie polskich (ewentualnie ruskich) wyrazów z armeno-kipczackimi sufiksami słowotwórczymi. Przykładowo wyraz k‘niažlïχ ‘księstwo’ pochodzi od ruskiego k‘niaž = k‘niaža ‘książę’ wzbogaconego o sufiks -lïχ/-lik‘. 
Na język armeno-kipczacki wpływ miała także łacina, przede wszystkim jeśli chodzi o słownictwo używane w prawodawstwie i nauce. Liczba wyrazów łacińskich w protokołach Rękopisu Abramowicza jest znacząco wyższa niż w innych zachowanych dokumentach. Może to być spowodowane wykształceniem prawniczym autorów rękopisów, a także faktem, że rękopis dokumentował sytuacje językowe typowo używające języka prawniczego ze swoim nagromadzeniem terminologii łacińskiej (Tryjarski 2010: 21).
Tempo i chronologia pojawiania się zapożyczeń z łaciny w języku armeno-kipczackim jest związana ze zmieniającym się statusem języka łacińskiego. W armeno-kipczackiej wersji Kodeksu praw Ormian polskich z 1519 r. zapożyczeń łacińskich nie ma prawie wcale, są za to polskie, np. dėdic̣ ‘dziedzic’ czy  žolnėr ‘żołnierz’. W tekstach z drugiej połowy XVI w. liczba zapożyczeń łacińskich, które weszły do armeno-kipczackiego za pośrednictwem polszczyzny jest stosunkowo niewielka – pojawia się np. wyraz rata ‘rata’. Dokumenty XVII-wieczne zawierają już znacznie więcej łacinizmów, które pojawiają się nawet w diariuszach sejmowych. Taka dynamika jest odzwierciedleniem postępującej w tamtym okresie mody na łacinę, która była znana coraz szerszej rzeszy odbiorców (Tryjarski 2010: 21-22).
Zapożyczenia z łaciny w Rękopisie Abramowicza to terminy prawnicze (dėbitor ‘dłużnik’), ale też inne wyrazy, które weszły do polszczyzny, a z niej przeszły do leksykonu języka armeno-kipczackiego (np. prėtėk’st < pol. pretekst < łac. pretextus, rėk’ognic̣ia < pol. rekognicja < łac. recognitio ‘rozpoznanie’). Często spotykamy też wyrażenia pochodzenia polsko-łacińskiego (np. vlasnim sumptėm ‘na własny koszt’) oraz armeno-kipczackie czasowniki złożone z polskich terminów pochodzenia łacińskiego razem z kipczackimi czasownikami posiłkowymi ėt – i bol – (np. submitovac̣c̣a bol- ‘podporządkowywać się’) (Tryjarski 2010: 25). Za „wynik twórczości protokolantów” Tryjarski  uznaje fragmenty, takie jak bu ak’c̣ion intėntowali ‘zamierzali to działanie’ (Tryjarski 2010: 28). Osobną grupę stanowią wtrącenia typowo łacińskie, całe frazy w tym języku (np. in illo foro ‘w każdym sądzie’) (Tryjarski 2010: 27).
Upodobnienie do języków słowiańskich języka armeno-kipczackiego w jego schyłkowej fazie objawia się też w warstwie składniowej. We fragmentach armeno-kipczackich Manuskryptu Andrzeja Torosowicza często występuje słowiański szyk zdania (Tryjarski 2005: 11-12). Należy zaznaczyć, że języki słowiańskie zaczęły oddziaływać na składnię armeno-kipczacką na długo przed powstaniem XVII-wiecznych manuskryptów (Tryjarski 2010: 19).
Literatura przedmiotu marginalnie wspomina o wpływie innych języków na armeno-kipczacki. Nie wiadomo, czy poprzez języki turkijskie czy przez język ormiański na język armeno-kipczacki wpływ miał język perski (np. as abdn ‘naczynie na wodę’). Słowo pochodzenia ormiańskiego w języku armeno-kipczackim to žadz suwu ‘kwas siarkowy’ obecny w manuskryptach Andrzeja Torosowicza (Tryjarski 2005: 13).

Piśmiennictwo

Historia piśmiennictwa armeno-kipczackiego

Źródła identyfikowane jako średniokipczackie lub kipczackie mają heterogeniczne pochodzenie i zapisane są za pomocą różnych systemów pisma: łacińskiego, arabskiego, ormiańskiego i in. (Berta 2006: 158). Język armeno-kipczacki był zapisywany pismem ormiańskim.
Zabytki pisane języka armeno-kipczackiego pochodzą głównie z XVI i XVII w. Są to przede wszystkim wszelkiego rodzaju dokumenty prawne: dokumenty sądowe, kontrakty małżeńskie, testamenty itp. Nadto należy wymienić Statut Ormian polskich z 1528r. Poza tym w języku armeno-kipczackim powstała Kronika polska (pierwsza połowa XVI w.) i inne dzieła historyczne oraz literatura piękna (Stachowski 2010: 214).
Osobną kategorią piśmiennictwa armeno-kipczackiego były teksty religijne: psałterze, a także modlitewnik staroormiański z 1618 r. Tytuł modlitewnika (tu w transkrypcji alfabetem łacińskim) Aghotk hasarakac, czyli Modlitwy powszechne pozostawał w języku liturgii Ormian – staroormiańskim, natomiast podtytuł i cała treść – zapisana „pismem ormiańskim po kipczacku” (Pisowicz 2009: 11).
Wreszcie, istnieją armeno-kipczackie dzieła leksykograficzne, takie jak wydany w latach 1968-1972 Słownik ormiańsko-kipczacki na podstawie trzech rękopisów ze zbiorów wiedeńskich (z XVII w.) w opracowaniu Edwarda Tryjarskiego. Hasła staroormiańskie w rękopisach były wytłumaczone po armeno-kipczacku, a słownik, będący współczesnym opracowaniem manuskryptów, zawiera hasła armeno-kipczackie w tłumaczeniu na język polski oraz francuski.
W czasach współczesnych ukazują się głównie opracowania dawnych dokumentów sądowych Ormian, np. akta Ormiańskiej Gminy w Kamieńcu Podolskim z lat 1559-1567, opracowane przez Timofieja Ivanowicza Grunina, wydane w 1967 r.
W 2008 r. ukazały się w Niemczech pamiętniki gdańskiego Niemca Martina Grunewega, który pracował pod koniec XVI w. u kipczackojęzycznego kupca ormiańskiego. Autor pamiętników określa język, którego używano w domu kupca jako „tatarski i ogólny język Ormian lwowskich” (Pisowicz 2009: 12).
W wydawnictwach obecnie ukazujących się w języku armeno-kipczackim stosuje się kilka sposobów zapisu tego języka: proponowane przez Tryjarskiego, Garkawca – Hurszudiana oraz Chirlę. Autor największej liczby polskojęzycznych opracowań źródeł armeno-kipczackich, Edward Tryjarski stosuje system zapisu łączący transkrypcję z transliteracją. Autor jest świadomy faktu, że nie jest to metoda idealna, jednak uzasadniona tradycją, jak również po części względami praktycznymi (Tryjarski 2010: 18).

Użytkownicy języka armeno-kipczackiego

Wiele informacji na temat życia codziennego Ormian lwowskich, jak również instytucji, które prowadzili, pochodzi z Rękopisu Abramowicza (patrz: Zapisy sądu ...). Rękopis stanowi ważne źródło wiedzy na przykład o sądzie duchownym Ormian lwowskich, którego początki sięgają XV w. Sąd składał się głównie z przedstawicieli świeckich, jednak obradujących pod przewodnictwem biskupa. Zajmował się sprawami zarówno cywilnymi, jak i karnymi, w tym: rozwodami, testamentami, darowiznami czy wymierzaniem kar. Trzeba zaznaczyć, że sankcje wynikały z nieprzestrzegania przepisów statutów ormiańskich z 1519 r., które m.in. zakazywały mężczyznom przebierania się w szaty kobiece, a kobietom w męskie (Tryjarski 2010: 11). Można również znaleźć zapisy o sprawach dotyczących zabójstwa biskupa, bijatyki małżeńskiej czy uwiedzenia dziewczyny przez diakona (Tryjarski 2010: 15).
Ponadto Rękopis Abramowicza dostarcza istotnych informacji o topografii XVII-wiecznego Lwowa. Tekst zawiera znaczną liczbę wariantów nazw geograficznych. Pozwala to przypuszczać, że ich pisownia nie była usystematyzowana, albo że była usystematyzowana dużo mniej niż pisownia innych wyrazów (Tryjarski 2010: 17-18).
XVII-wieczni Ormianie lwowscy byli grupą zróżnicowaną pod względem statusu społecznego i majątkowego, składali się ze starszyzny i podzielonego duchowieństwa (rękopis zawiera dokumenty z lat, kiedy w najlepsze trwał spór o unię z Kościołem katolickim, zakończony powstaniem Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego), obecne było też pospólstwo i biedota (Tryjarski 2010: 16). Dyskusji nie podlega fakt, że Ormianie byli narodem stanowiącym ważną część wyższych sfer miast ukraińskich. W kronikach historycznych opisywani są często jako kupcy, którzy w XVI i XVII w. dominowali w handlu ze Wschodem.
W niesprecyzowanych przez Garkavca dokumentach Ormianie lwowscy i kamienieccy mieli o sobie mówić używając określeń хыпчах ‘Kipczacy’ oraz ермені ‘Ormianie’ (Garkavec 1979: 6). W Kronice Kamienieckiej prowadzonej przez Ormian w XVI i XVII w. określają oni siebie jako (w transkrypcji alfabetem łacińskim) bizim Nemicz tajfa ‘nasza polska nacja’. Nastąpiło tu ciekawe przesunięcie znaczeniowe: wyraz Nemicz pochodzi od słowa oznaczającego Niemca, a tu odnosi się do Polaków. Tajfa to wyraz pochodzący z języka arabskiego (tā’ifa) i oznaczający grupę wyznaniową (Pisowicz 2009: 12).

Wymarły w XVII w. i obecnie nie ma użytkowników, chociaż publikowane są pojedyncze wydawnictwa w tym języku.

Wybrane teksty

Niniejsza sekcja zawiera obszerniejsze charakterystyki dwóch zbiorów tekstów XVII-wiecznych spisanych w języku armeno-kipczackim: Zapisów sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim oraz Manuskryptu Andrzeja Torosowicza [1]. Są to cenne pozycje nie tylko ze względu na fakt, że posiadamy obecnie dostęp do zabytków języka armeno-kipczackiego, ale również dlatego, że teksty te stanowią niezwykle istotne dokumenty faz jego rozwoju. Szczególnie ciekawe są pod tym względem teksty Manuskryptu Andrzeja Torosowicza, gdyż ilustruje on język armeno-kipczacki znajdujący się w fazie schyłkowej.
Każdy ze zbiorów doczekał się publikacji w czasach współczesnych w opracowaniach Edwarda Tryjarskiego i zostały opatrzone obszernymi komentarzami. Wydania obu dzieł zawierają również transkrypcję całości tekstów oryginalnych.

Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim

Rękopis liczący 49 kart jest prawdopodobnie częścią większego tomu. Pochodzi z pierwszej połowy XVII w. Z racji braku własnego oryginalnego tytułu, nazwany został roboczo od nazwiska ostatniego posiadacza Rękopisem Abramowicza (Tryjarski 2010: 7). Prawdopodobnie autorów zapisów było kilku, a jedynym znanym z imienia jest Misko syn Bohdana (Tryjarski 2010: 8). Rękopis opisuje wydarzenia z zaledwie pięciu lat i siedmiu miesięcy (28.03.1625 r. – 7.10.1630 r.), jednak jak zauważa Tryjarski (2010), przypadają one akurat na szczególny okres w historii Ormian polskich. Są to mianowicie czasy, gdy bardzo ostry był spór o charakter wyznawanej przez Ormian wiary i unię z Kościołem katolickim, a materiały zawarte w rękopisie zawierają cenne informacje na temat przebiegu sporu (Tryjarski 2010: 11). Rękopis stanowi ważne źródło wiedzy na temat samej instytucji sądu, jak również topografii XVII-wiecznego Lwowa i codziennego życia mieszkańców.
Rękopis pochodzi z czasów, gdy w rozwoju języka armeno-kipczackiego trwała faza, w której apogeum miały wpływy zewnętrzne, szczególnie wpływy polszczyzny. Rękopis zawiera bardzo duże nasycenie elementami słowiańskimi w składni i zapożyczeniach. Niektóre fragmenty rękopisu płynnie przechodzą w tekst pisany alfabetem ormiańskim (Tryjarski 2010: 16). Treść protokołów jest ciekawa, gdyż zapisywane były wypowiedzi wszystkich uczestników rozpraw, a zatem ludzi o różnym pochodzeniu, statusie społecznym i profilu językowym. Specyficzna jest szczególnie leksyka, zawierająca elementy mowy potocznej (Tryjarski 2010: 17).

Manuskrypt Andrzeja Torosowicza

Jest to obszerny manuskrypt w języku polskim z wstawkami łacińskimi oraz armeno-kipczackim napisany przez alchemika i kupca lwowskiego Andrzeja Torosowicza. Manuskrypt to zbiór tekstów powstałych w XVII w. Wstęp został opatrzony informacją o roku powstania: 1626. Całość rękopisów w opracowaniu Edwarda Tryjarskiego wydana została w 2005 r. jako Armeno-Kipchak Texts in the Alchemical Treatise by Andrzej Torosowicz (17th Century). Oryginał przechowywany jest w Centralnym Państwowym Muzeum Historycznym w Kijowie (Tryjarski 2005: 7).
Manuskrypt składa się głównie z krótkich tekstów alchemicznych zawierających receptury czy też praktyczne wskazówki z zakresu sztuki alchemicznej. Poza tym w manuskrypcie znajdują się zalecenia dotyczące uprawy różnych gatunków roślin oraz informacje na temat ich leczniczych właściwości. Osobną grupę stanowią notatki o charakterze kronikarskim, odnotowujące święta i ważne wydarzenia. Manuskrypt zawiera też dwie modlitwy autorstwa samego Torosowicza (Tryjarski 2005: 12).
Armeno-kipczackie warstwy tekstu stanowią przeważnie odrębne fragmenty, choć nie brakuje komentarzy do tekstu polskiego umieszczonych na marginesach. Język armeno-kipczacki był pierwszym językiem dla Torosowicza, poza tym znał on także język polski i łacinę oraz prawdopodobnie także staroormiański (Tryjarski 2005: 9).
Manuskrypt jest ciekawy głównie pod względem leksykalnym, gdyż zawiera wyrazy wcześniej w języku armeno-kipczackim nienotowane, jak np. bayjahi 'zwykły, zwyczajny' czy galag 'żart' Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin:0cm; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif";} . Interesujące jest również to, że zawiera kombinacje liter alfabetu ormiańskiego oraz znaków alchemicznych (patrz: ilustracja poniżek).


Przykłady kombinacji liter alfabetu ormiańskiego i symboli alchemicznych (źródło: Tryjarski 2005: 17).

Próbki tekstów

Zamieszczone poniżej fragmenty tekstów w języku armeno-kipczackim pochodzą z trzech opracowań autorstwa Edwarda Tryjarskiego: Zapisów sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim, Armeno-Kipchak Texts in the Alchemical Treatise by Andrzej Torosowicz (17th Century), tu w skrócie jako Manuskrypt Andrzeja Torosowicza i Dictionnaire arméno-kiptchak. D’après trois manuscrits des collections viennoises. Tome I., tu jako Słownik armeno-kipczacki oraz z przedruku rękopisu o referencji Arm.5 pochodzącego ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Paryżu.


Folio 6 i 7 Zapisów sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim w transkrypcji Edwarda Tryjarskiego (źródło: Tryjarski 2010: 40-41).


Folio 6 i 7 Zapisów sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim - facsimile oryginału (źródło: Tryjarski 2010: 364-365).


Folio 50 i 51 Zapisów sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim - facsimile oryginału (źródło: Tryjarski 2010: 92-93).


Folio 50 i 51 Zapisów sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim - facsimile oryginału (źródło: Tryjarski 2010: 408-409).


Fragment jednego z manuskryptów ze zbiorów wiedeńskich, który posłużył do stworzenia słownika armeno-kipczackiego E. Tryjarskiego (źródło: Tryjarski 1972: 888-889).


Facsimile stron 49 i 56 Manuskryptu Andrzeja Torosowicza zawierającego fragmenty w języku armeno-kipczackim (źródło: Tryjarski 2005: 108-109).


Strona 12 Manuskryptu Andrzeja Torosowicza w języku polskim z komentarzami po armeno-kipczacku na marginesie (źródło: Tryjarski 2005: 98).


Modlitwa Ojcze Nasz w języku armeno-kipczackim (Arm.5.)  (źródło: www.qypchaq.unesco.kz).

Bibliografia

www.armenian-history.com
Berta, Árpád 2006. "Middle Kipchak", w: Lars Johnson & Éva Á. Csató (red.) The Turkic Languages. London–New York: Routledge.
Garkavec, A. N. 1979. Konvergencija armjano-kypchatskogo jazyka k slavjanskim v XVI-XVII vv. Kiev: Naukova Dumka.
Garkavec, Aleksandr 1987. Kypchatskie jazyki: kumanskij i armjano-kypchatskij. Alma-ata: Izdatiel’stvo NAUKA.
Garkavec, Aleksandr 1993. Zagadochnye ukrainskie Armjane, kotorye govorili, pisali i molilis’ po-kipchakski i 400 let nazad napechatali pervuju v mire kypchakskuju knigu. Kyiv: Ukrainoznavstvo.
Grunin, T. I. 1967. Dokumenty na poloveckom jazyke XVI w. (Sudebnye akty Kamenec-Podol’skoj Armianskoj Obschhiny). Moskva.
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
Pisowicz, Andrzej 2009. "Czy polscy Ormianie mówili po tatarsku?",  Życie Tatarskie 98-100: 10-12.
www.qypchaq.unesco.kz
Róna-Tas, András 2006. "Turkic Writing Systems", w: Lars Johnson & Éva Á. Csató (red.): The Turkic Languages. London–New York: Routledge. s. 127-137.
Rykała, Andrzej 2011. Mniejszości religijne w Polsce - geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Stachowski, Stanisław 2010. "Polonizacja języka ormiańsko-kipczackiego",  LingVaria 2: 213-227.
Tryjarski, Edward 1972. Dictionnaire arméno-kiptchak. D’après trois manuscrits des collections viennoises. Tome I. Warszawa: PWN.
Tryjarski, Edward 2005. Armeno-Kipchak Texts in the Alchemical Treatise by Andrzej Torosowicz (17th Century). Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
Tryjarski, Edward 2010. Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625-1630 w języku ormiańsko-kipczackim. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.

Autor: Radosław Wojtowicz