Nazwa

Endonimy

Endonim określający język białoruski (w standardowym języku białoruskim) nosi nazwę беларуская мова. Odmiany występujące w Polsce, na Podlasiu określane są prosty jazyk, prosta mova.

Egzonimy

Podczas gdy współcześnie używa się po polsku przeważnie określenia język białoruski, Jan Czeczot określał dialekty białoruskie mianem mowy sławiano-krewickiej albo dialektu krewickiego (Czeczot 1846: V). Podobnie jak w samych dialektach białoruskich, po polsku odmiany te określa się mianem języka prostego, mówieniem po prostu  (choć podobne określenie może dotyczyć też innych odmian wschodniosłowiańskich polsko-białoruskiego pogranicza – por. Sajewicz 1992, Zielińska 2007).
W języku angielskim funkcjonuje kilka wariantów określenia języka białoruskiego. The Ethnologue jako główną nazwę podaje Belarusan, ale przytacza też Belarusian, Belorussian, Bielorussian, Byelorussian, White Russian, White Ruthenian.
W języku rosyjskim, będącym jednym z oficjalnych języków Republiki Białoruś, język białoruski określany jest белорусский язык albo беларуский язык.

Historia i geopolityka

Nazwa Biała Ruś najwcześniej zaświadczona jest w anonimowym traktacie Descriptione Terrarum z XIII w. (Michaluk 2010: 29). W języku słowiańskim Белая Русь pojawiła się w Latopisie Ipatijewskim (średniowieczny manuskrypt będący zbiorem trzech ruskich kronik) w 1315 r.. Początkowo nazwa ta odnosiła się do obszarów dzisiejszej wschodniej Białorusi, podczas gdy część zachodnia określana była Rusią Czarną (Fałowski 2011: 146). Dopiero w XVI w. ustabilizował się obecny uzus, podczas gdy wcześniej określenia tego używano w różny sposób, nawet na określenie wszystkich ruskich krain Wielkiego Księstwa Litewskiego, z Kijowem włącznie (Michaluk 2010: 29).
Wraz z ziemiami białoruskimi województwo podlaskie należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego, zanim zgodnie z postanowieniami Unii Lubelskiej z 1569 r. (aktu tworzącego Rzeczpospolitą Obojga Narodów) przeszło do Korony (Królestwa Polskiego) (Pazdniakou 2007: 384-385).
Wraz z rozbiorami Polski obszar dialektów białoruskich Białostocczyzny znalazł się pod panowaniem Prus. W 1807 r. przeszedł we władanie Imperium Rosyjskiego, gdzie oficjalnym językiem był rosyjski. Po białorusku mówiła ludność wiejska, drobna szlachta oraz niższe warstwy mieszczańskie. Początkowo język białoruski ograniczony był do twórczości folklorystycznej, w  XIX w. przybrał formę literacką, która ograniczała się jedynie do literatury pięknej. Dopiero na początku XX w.znajduje nowe zastosowania. Po 1905 r. nastąpiła liberalizacja, w wyniku której język ten zyskał nowe użcia (np. gazety) (Fałowski 2011:149-150).

Lokalizacja na terenach Rzeczypospolitej

Do II rozbioru większość ziem, na których mówiono po białorusku, wchodziła w skład Rzeczypospolitej (głównie Wielkiego Księstwa Litewskiego).
Według różnych szacunków w granicach II Rzeczypospolitej znalazło s się od 1,8 do 2,2 mln Białorusinów (Mironowicz 2010: 9).
 

Granica czerwona (dziekanie) i zielona (ciekanie) wyznaczają południowy zasięg występowania dialektów białoruskich wg M. Sajewicza (1997)

Inne lokalizacje

Oprócz Polski i Białorusi, według The Ethnologue współcześnie język białoruski używany jest również w krajach byłego Związku Radzieckiego, a także w Ameryce Północnej (w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych) (Lewis 2009). Skupiska autochtonicznej białoruskiej mniejszości narodowej znaleźć można na przygranicznych terenach Litwy, Łotwy, Rosji i Ukrainy.

Pokrewieństwo i tożsamość

języki indoeuropejskie → języki słowiańskie →języki wschodniosłowiańskie → język białoruski
(za: Lewis 2009)

Do najbliżej spokrewnionych z omawianymi tu dialektami odmian językowych należą inne odmiany języka białoruskiego. Podobieństwo wykazują też przechodnie odmiany wschodniosłowiańskie, omówione w odrębnym profilu. W dalszej kolejności pokrewne są m. in. języki ukraiński i rosyjski. Do szerszej rodziny języków słowiańskich należą też m. in. chorwacki, polski, słowacki (Lewis 2009).


Mapa zasięgu białoruskiego dialektu południowo-zachodniego w 1914 r. (za: Michaluk 2010: mapa 3).

Język a dialekty

Odmiany języka białoruskiego używane w Polsce należą do grupy gwar południowo-zachodnich. W Polsce występują też, klasyfikowane czasem jako białoruskie, dialekty zachodniopoleskie (por. Krywcki 2003), ale te przedstawiono odrębnie.

Tożsamość

Znana jest wypowiedź ruskiego szlachica Stanisława Orzechowskiego z 1544 r., który mawiał o sobie „gente Rutenus, natione Polonus”. W I Rzeczypospolitej mieszkańcy Białej Rusi nie mieli w dawnej Rzeczypospolitej świadomości odrębnej od reszty Rusinów (Michaluk 2010: 29-30). Litwinem nazywano wszystkich mieszkańców Litwy, a więc nie Korony (Straczuk 1999: 23). Regionalny podział na „Koroniarzy” i Litwinów do dziś funkcjonuje na Podlasiu (Sajewicz 1997: 97). Jerzy Chmielewski, redaktor naczelny białoruskiego czasopisma Czasopis, określa mówców „języka prostego” mianem „Bałta-Słaviany” albo „Biełarusa-Jaćviahi”, podkreślając, że choć jego rodacy są Białorusinami, to odmiennymi od tych, którzy żyją na Białorusi (Chmielewski 2010).
W narracji współczesnych podręczników do historii w Republice Białoruś Wielkie Księstwo Litewskie ukazywane jest jako państwo starobiałoruskie (Zieliński 2012: 28), co pozostaje w zgodzie z teoriami wyjaśniającymi jego genezę w białoruskiej historiografii (Zieliński 2012: 23-24). Ponadto na Białorusi działa frakcja opozycyjna promująca tożsamość litewską, stawiając w opozycji określenie літвіны, wzgl. ліцвіны (wym. litwiny, licwiny) do  літоўцы (wym. litoucy) oznaczającego Litwinów jako współczesny naród posługujący się językiem bałtyckim (Bury 2008).
Etnonimu Białorusin użył po raz pierwszy dla określenia swojej narodowości w 1586 r. protestant Samuel Rysiński. Z czasem określenia: Białoruś, język białoruski, Białorusin upowszechniły się wśród wyznawców prawosławia na określenie tego, co katolicy nazywali: Litwą, językiem litewskim, Litwinem. Sprzyjała im także rosyjska oficjalna ideologia (Michaluk 2010: 33-34).
We współczesnej Republice Białoruś język białoruski używany jest nie tylko wśród etnicznych Białorusinów, ale także Rosjan, Polaków, Ukraińców i innych.
Według Michała Sajewicza na Podlasiu podstawowym czynnikiem wyboru tożsamości narodowej jest uświadomienie sobie faktu przynależności własnego dialektu do któregoś z języków narodowych (Sajewicz 1993: 132). Niemniej świadomość narodowa na Białostocczyźnie nie kształtowała się tylko według kryterium językowego (użytkownik gwary białoruskiej jako Białorusin). Odnotowuje się np. przypadki osób wyznania katolickiego posługujących się gwarą białoruską i uważających się za Polaków albo osób mówiących po polsku z rodziny posługującej się gwarą ukraińską i uważających się za Białorusinów (Łesiów 1994: 127). Prawosławną ludność uważaną przez niektórych badaczy za ukraińskojęzyczną władze radzieckie, a później polskie, uznały za Białorusinów, co wpłynęło na jej świadomość i ma wydźwięk w polskiej polityce językowej (Łesiów 1997: 14). Na ogół na Białostocczyźnie prawosławni częściej niż katolicy zachowują gwarę wschodniosłowiańską (Łesiów 1994: 127).
Na Białostocczyźnie niezależnie od używanej odmiany językowej prawosławna ludność wschodniosłowiańska utożsamia się ze „ Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} swoimi” postrzeganymi według kryterium wyznaniowego. W. Pawluczuk w 1972 r. oceniał, że świadomość białoruskości jest tylko świadomością nazwy i pojawia się jedynie u osób z pewnym wykształceniem (Pawluczuk 1972: 131).
Białoruska świadomość narodowa zaczęła kształtować się na Białostocczyźnie jeszcze przed II wojną światową. Znacznie rozpowszechniła się natomiast po 1956 r. Z narodem białoruskim identyfikowali się przede wszystkim działacze Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, a także młoda inteligencja. Do wzrostu tożsamości białoruskiej przyczyniły się działania kulturalne, a także polityczne. Pierwszą w powojennej Polsce partią mniejszości narodowej było Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne (Sajewicz 1997: 95).

Identyfikacja w spisach

Na początku lat 1980-tych co czwarty prawosławny mieszkaniec Białostocczyzny określał się jako Białorusin, 30% czuło się Polakami, 30% określało się jako „Ruscy” (Mironowicz 2010: 23).
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 r. narodowość białoruską zadeklarowało 152,9 tys. osób, podczas gdy szacunki socjologiczne wskazują 300-500 tys. osób  (Czykwin 2010b: 42). Często przytaczana jest liczba 250-400 tys. Białorusinów w Polsce (Pryhodzicz 1998: 19; Fałowski 2011: 145). Zdaniem Elżbiety Czykwin wynika to ze stygmatyzacji, która skłoniła respondentów do ukrycia identyfikacji białoruskiej (Czykwin 2010b: 42).
Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności Mieszkań z 2002 roku w Polsce zamieszkiwało wówczas 47640 Białorusinów (Czykwin 2010a: 7).
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 r. do białoruskiej identyfikacji narodowo-etnicznej przyznało się 46 tys. respondentów, w tym 36 tys. podało ją jako pierwszą, a 30 tys. jako jedyną (Nowak 2012: 106)[1].  Ponadto według danych tego spisu w Polsce przebywało na stałe 2,8 tys. obywateli Białorusi – głównie w województwach podlaskim, mazowieckim i lubelskim (Nowak 2012: 98). Brak danych na temat języków, jakimi posługuje się ta ludność.

Warianty tożsamości

Wśród białoruskojęzycznych mieszkańców Podlasia Michał Sajewicz (Sajewicz 1993: 133-134) wyodrębnił następujące grupy pod względem identyfikacji narodowościowej:

• Prawosławni – osoby, które łączy więź ze społecznością rodzinną, miejscową i prawosławną i które odczuwają związki łączące ze „swoimi” – wyznawcami prawosławia zarówno białoruskojęzycznymi, jak i ukraińskojęzycznymi; same określają siebie jako „Ruskich”, „Prawosławnych”, „Prostych”, „Tutejszych”. M. Sajewicz przypisuje tej grupie „chłopskość i niski na ogół poziom wykształcenia”;
• Polacy-prawosławni – naród w świadomości tej grupy związany jest przede wszystkim z państwem; grupa ta optuje za asymilacją przy zachowaniu więzi religijnej i etnicznej; popiera używanie języka polskiego zarówno w pracy, jak i w domu;
• Polacy pochodzenia białoruskiego – podkreślają swoją białoruskość, wskazując na związki z Polską; uważają, że przejawy kultury etnicznej należy zachować „raczej na zasadzie etnograficznej”;
• Polacy Białorusini (polscy Białorusini – por. Sajewicz 1993: 134) – uważają, że narodowości nie można zmienić, sympatyzują zarówno z Białorusią, jak i „całą ziemią ruską”, ale na co dzień „starają się oni być Polakami”; zakładają odrębność od Białorusinów na Białorusi;
• Białorusini w Polsce – uważają się za część narodu białoruskiego, zazwyczaj znają literacki język białoruski.

Powyższa próba klasyfikacji nie obejmuje jednak wszystkich użytkowników białoruskich odmian językowych. Leszek Moszyński zwrócił uwagę, że nie została uwzględniona np. białoruskojęzyczna ludność wyznania katolickiego, określająca siebie jako Polaków (Moszyński 1993: 159).
M. Sajewicz badał pojęcie ojczyzny (rodziny) w grupie, którą określił w powyższej kwalifikacji jako Prawosławni (Sajewicz 1993: 134). Badacz doszedł do wniosku, że przestrzeń ojczysta w świadomości zbiorowej tej grupy jest „wieloczłonowa i zorganizowana koncentrycznie”. Jest to przede wszystkim dom, potem okolica, rzadko region, a tylko sporadycznie ojczyzna ideologiczna (taka jak Polszcza albo Białaruś) (Sajewicz 1993: 138-139). Według Eugeniusza Czykwina dla Białorusinów zamieszkujących w Polsce Republika Białoruś nie jest istotnym punktem odniesienia (Czykwin 2010a: 8).
Zewnętrzna identyfikacja posługujących się wschodniosłowiańskimi odmianami językowymi mieszkańców Podlasia również pozostaje kwestią dyskusji. Niektórzy badacze skłonni są za Białorusinów uznać całą ludność prawosławną Podlasia (Sajewicz 1993: 132). W publicystyce przypisywana jest im ukraińska albo białoruska tożsamość etniczna (Kruk 1997: 65-66).

Przegląd lingwistyczny

Krótka charakterystyka

Podobnie jak język polski i standardowy język białoruski, przedstawione tu odmiany należą do języków fleksyjnych, w których występuje odmiana np. czasownika przez czas, osobę; rzeczownika przez liczbę, przypadek.
Do cech wyróżniających język białoruski na tle wschodniosłowiańskim należy:

• akanie, tj. dawna nieakcentowana samogłoska [o] po twardych spółgłoskach przeszła w [a], co zresztą oddaje standardowa pisownia,
• ciakanie i dziakanie, tj. afrykatywna wymowa (czyli z wykorzystaniem spółgłoski zwarto-szczelinowej) dawnego miękkiego [t'] i [d'] jako [c'] i [dz'],
• depalatalizacja, zanik zmiękczenia, tj. wymowa z miejscem artykulacji na podniebieniu twardym, dawnego [r'] w większości gwar,
• obecność spółgłoski szczelinowej [h] na miejscu prasłowiańskiego [*g] (Fałowski 2011: 146, 154, 157-159).

Na obszarze Białostocczyzny za najważniejsze cechy odróżniające dialekty białoruskie od innych odmian wschodniosłowiańskich M. Sajewicz uważa ciekanie oraz dziekanie (Sajewicz 1997).

Systemy graficzne

Na początku XX w., kiedy w Imperium Rosyjskim zniesiono niektóre ograniczenia wolności słowa w publikacjach białoruskojęzycznych, konkurowały warianty pisowni oparte na cyrylicy i alfabecie łacińskim, jednak ostatecznie większą popularność zdobyła cyrylica (Fałowski 2011).
Wśród białoruskiej emigracji używana jest łacinka (białoruski wariant alfabetu łacińskiego) oraz taraszkiewica, tj. alfabet cyryliczny w formie opracowanej przez Branisława Taraszkiewicza (Pryhodzicz 1998: 21). Strona internetowa emigracyjnej Rady Białoruskiej Republiki Ludowej, która odwołuje się do krótkotrwałej białoruskiej państwowości z początku XX w., jest prowadzona z wykorzystaniem taraszkiewicy (http://www.bnr.org).
Od 2001 r. tradycyjna białoruska łacinka wykorzystywana jest na Białorusi jako alfabet pomocniczy w kartografii zamiast systemów transkrypcji opartych na językach zachodnich. Uzus ten można zaobserwować choćby na dostępnych w Internecie mapach Google Maps. Zastosowanie jej także w dokumentach (np. paszportach) postulowała I. Haponenka (2009).
Łacinką drukowane jest na Białorusi czasopismo nieregularne o charakterze opozycyjnym i monarchistycznym Litwa, którego twórcy odwołują się do wspomnianego wyżej samookreślenia się jako Litwinów (Bury 2008).
Publikacje (książki, czasopisma, strony internetowe) w dialektach białoruskich z terenu Polski wykorzystują różne formy zmodyfikowanego alfabetu łacińskiego oraz cyrylicę. Strona internetowa Cybervioska prezentuje teksty literackie w czterech wersjach zapisu: dialektalnej w alfabecie łacińskim z ortografią wzorowaną na polskiej (obecność dwuznaków), dialektalnej w białoruskiej łacince, standardowej białoruskiej w łacince i standardowej białoruskiej w cyrylicy (http://cybervioska.w.interia.pl/razryuka_4.htm). Przykładem wariantu pośredniego jest tom poezji Michała Szachowicza Napievy (Ŝachoviĉ 1987) – użyto tu do zapisu nazwiska autora znaków diakrytycznych <Ŝ> i <ĉ>, a pisownia samych wierszy wykorzystuje  dla spółgłosek retrofleksyjnych dwuznaki , .
Polsko-litewscy Tatarzy używali do zapisu języka polskiego i białoruskiego pisma arabskiego (Łapicz 1986).


Przykład tekstu białoruskiego zapisanego pismem arabskim. Kopia tekstu znajdującego się w British Museum. Reprodukcja za: Łapicz 1986: 229.

Standaryzacja

Odmiany językowe wschodniosłowiańskie, a więc używane na Rusi, nazywano ogólnie językiem ruskim (руський языкъ). Do XV w. językiem pisanym w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego, a więc również na obszarze białoruskim, pozostawał tzw. zachodnioruski język kancelaryjny; od XVI w. upowszechniła się tzw. простая мова (prostaja mova). „Prosta mowa” przetrwała do XVIII w.w niektórych szkołach unickich (Fałowski 2011: 147-149).
Wysiłki standaryzacyjne, które doprowadziły do ukształtowania współczesnej normy przypadają dopiero na początek XX w. – w 1918 r. wydano 5 gramatyk języka białoruskiego. Największe uznanie zdobyła publikacja Branisława Taraszkiewicza. Norma taraszkiewiczowska (taraszkiewica) legła u podstaw wszelkiej dalszej standaryzacji, choć wprowadzone w latach 1930-tych reformy wprowadziły pewne zmiany, mające służyć zbliżeniu typowego języka białoruskiego do rosyjskiego. Zmiany te nie zostały uznane przez emigrację; są też kontestowane przez współczesną opozycję polityczną na Białorusi (Fałowski 2011: 155-156). Encyklopedyczny projekt internetowy Wikipedia funkcjonuje w języku białoruskim w dwóch odrębnych redakcjach: jednej – opartej na państwowym standardzie białoruskim, drugiej – opartej na taraszkiewicy.
Wśród pewnej części współczesnej białoruskiej elity intelektualnej zauważalne są tendencje purystyczne. Polegają one na usuwaniu elementów zbieżnych z językiem rosyjskim, które to postrzegane są jako obce, choćby były akceptowane w dotychczasowych standardowych. Z drugiej strony, przeciwstawiają się temu konserwatyści akceptujący wypracowane normy, w tym i te pochodzące z czasów radzieckich (Fałowski 2011: 155-156).
Podejmowana jest próba standaryzacji języka podlaskich Białorusinów – jednakże ze względu na wybraną bazę dialektalną dla tejże normy próba ta została omówiona w profilu nt.przejściowych dialektów podlaskich i poleskich.

Statystyka  i cechy mówców

Liczba użytkowników

W spisie powszechnym z 2002 r. 39,9 tys. mieszkańców województwa podlaskiego zadeklarowało język białoruski jako używany w kontaktach domowych, co stanowi 3,3% mieszkańców regionu (Kossakowska 2007: 156).
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 r. do białoruskiej identyfikacji narodowo-etnicznej przyznało się 46 tys. respondentów, w tym 36 tys. podało ją jako pierwszą, a 30 tys. jako jedyną (Nowak 2012: 106). W spisie badano też używany język, ale dane te nie zostały jeszcze opublikowane.
Na Białorusi natomiast, zgodnie z danymi spisu powszechnego z 2009 r., jako język ojczysty białoruski wskazuje 55,8% respondentów, a posługuje się nim na co dzień 24,6% (http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/p6.php).

Inne języki, jakimi mówcy posługują się na co dzień

W czasie zaborów językiem urzędowym stał się język rosyjski. Na Białorusi stał się on językiem codziennym dopiero pod wpływem osadnictwa ludności rosyjskojęzycznej po II wojnie światowej (Straczuk 1999: 24).
Językiem liturgii w Kościele prawosławnym jest cerkiewnosłowiański (Straczuk 1999: 25). Kazania głoszone są w języku polskim albo rosyjskim (Kossakowska 2007: 159).
Mówcy dialektów białoruskich w Polsce (a także na Białorusi, w pobliżu granicy) posługują się też językiem polskim.

3 - dość zagrożony

Obecność w życiu publicznym

Historia

Przed wojną nad ustawą umożliwiającą stosowanie języka białoruskiego w sądach i szkołach w Polsce pracował rząd Władysława Sikorskiego, ale jego upadek spowodował, że nie weszła ona w życie. Polska większość parlamentarna była niechętna przyznawaniu Białorusinom jakiejkolwiek autonomii politycznej (Mironowicz 2010: 11). W 1925 r. białoruscy posłowie w Sejmie stworzyli klub Białoruska Włościańsko-Robotnicza Hromada, który widział szansę na autonomię Białorusi tylko we współpracy z ZSRR. W 1927 r. partię zdelegalizowano, a posłów aresztowano. Po kilku latach pobytu w więzieniu, przekazano ich ZSRR w ramach wymiany więźniów. Tam też zginęli w latach 1937-38 podczas masowych represji, oskarżeni o szpiegostwo na rzecz Polski.
Białoruska Chrześcijańska Demokracja za podstawę ładu społecznego uważała chrześcijaństwo i podkreślała prawo każdego narodu do samostanowienia. Domagała się prawa do oświaty w języku białoruskim, a także obecności języka białoruskiego w życiu religijnym.
Najbardziej wpływową partią była autonomiczna lokalna organizacja Komunistycznej Partii Polski – Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi. Reprezentowała na interesy ZSRR i pozostawała w zależności od Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej – międzynarodowej organizacji zrzeszającej partie komunistyczne) (Mironowicz 2010: 13). Do tej partii należał twórca białoruskiej ortografii – Branisław/Bronisław Taraszkiewicz.
W drugiej połowie lat 1930-tych zwalczano w Polsce wszystkie przejawy białoruskiego ruchu narodowego pod pretekstem walki z komunizmem (Mironowicz 2010: 14-15).
Polityka PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – organ władzy wykonawczej w Polsce, powołany Moskwie w 1944 r. i pozostający pod kontrolą J. Stalina) była dwutorowa: z jednej strony rozszerzano prawa Białorusinów i angażowano ich w budowę państwa komunistycznego, z drugiej zaś w ramach umowy przesiedlano do ZSRR. Z kolei polskie podziemie niepodległościowe prześladowało Białorusinów, starając się skłonić ich do wyjazdu do ZSRR. Represjonowanie traktowano także jako odwet za współpracę z nową władzą. Oddział Romualda Rajsa (ps. „Bury”) wymordował 79 osób wyznania prawosławnego z powiatu Bielsk Podlaski (Mironowicz 2010: 17-18).
W 1946 r. nastąpiła zmiana polityki polskich władz: ludność, która pozostała w Polsce, uznano za Polaków wyznania prawosławnego. Nie otrzymali oni żadnych praw mniejszości narodowych, ale posiadali pełnię praw jako Polacy.
W czasach PRL polityka władz była zmienna, ale od 1955 r. nieprzerwanie funkcjonowały kontrolowane przez władze struktury organizacyjne mniejszości. Poza dbaniem o kulturę białoruską miały na celu propagowanie idei, które wpisywały się w politykę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (Mironowicz 2010: 19-23).
NSZZ „Solidarność” na Białostocczyźnie miał charakter narodowo-polski i katolicki. Przedstawiciele mniejszości, którzy z początku włączyli się w działania ruchu, wkrótce go opuścili ze względu na „katolików alergicznie reagujących na każdy element ruskiej inności”. Według Eugeniusza Mironowicza działacze „Solidarności” postrzegali Białorusinów i prawosławnych jako „cząstkę sowieckiego świata”. Ponadto władze starały się podkreślać rozbieżność interesów opozycji i mniejszości narodowej (Mironowicz 2010: 24).
Niemniej jednak w łonie samej mniejszości miały miejsce w latach 1980-tych działania opozycyjne, takie jak powołanie Białoruskiego Zrzeszenia Studentów, wydawanie nielegalnych czasopism i innych druków, a także świętowanie rocznicy ogłoszenia niepodległości Białoruskiej Republiki Ludowej (25 marca 1918 r.). To ostatnie przyciągnęło także przedstawicieli polskiej opozycji (Mironowicz 2010: 24).

Status oficjalny

Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego spisany był w języku ruskim, który bywa  identyfikowany przez niektórych badaczy z językiem białoruskim (np. Straczuk 1999: 22). Język ruski pozostawał językiem kancelaryjnym Wielkiego Księstwa Litewskiego aż do 1696 r., kiedy decyzją sejmu zastąpiono go językiem polskim na wniosek szlachty nowogródzkiej (Michaluk 2010: 38). Szansa na ponowne użycie białoruskich odmian językowych w życiu publicznym nie pojawiła się aż do XX w. Wśród znacznej części społeczeństwa, mimo uzyskania statusu oficjalnego na Białorusi, język białoruski nie cieszy się prestiżem (Straczuk 1999: 24).
Na podstawie art. 10 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym do Urzędowego Rejestru Gmin, w których język białoruski używany jest jako język pomocniczy, wpisane zostały następujące gminy województwa podlaskiego:

Hajnówka /brus.Гайнаўка – gmina miejska (od 2007 r.),
Orla /Орля (od 2009 r.),
Narewka / Нараўка (od 2009 r.),
Czyże / Чыжы (od 2010 r.),
Hajnówka / Гайнаўка – gmina wiejska (od 2010 r.)

(http://mac.gov.pl/wp-content/uploads/2011/12/Lista-gmin-wpisanych-do-Urz%C4%99dowego-Rejestru-Gmin-w-kt%C3%B3rych-jest-u%C5%BCywany-j%C4%99zyk-pomocniczy.pdf). Za wyjątkiem Narewki, gminy te leżą poza obszarem gwar białoruskich w rozumieniu M. Sajewicza (por. Sajewicz 1997), ale według danych statystycznych mieszkańcy deklarują używanie języka białoruskiego. Do ministerialnego wykazu gmin, w których ponad 20% mieszkańców posługuje się językiem białoruskim wchodzi jeszcze 7 innych gmin, w których język białoruski mógłby zostać wprowadzony jako pomocniczy w świetle ustawy (por. http://www2.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=947).
Do tej pory w 27 miejscowościach wprowadzono oficjalne dwujęzyczne nazwy polsko-białoruskie.
Ratyfikacja Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych w Polsce uwzględnia język białoruski.

Media

Powstająca w Polsce literatura białoruska pojawiała się na łamach czasopisma Czasopis, a także w mniejszym stopniu w Przeglądzie Prawosławnym (Kruk 1997: 69). Białoruskie Stowarzyszenie Literackie Białowieża wydaje rocznik literacko-artystyczny Termapiły (http://kamunikat.org/termapily.html).
Tygodnik Niwa rozpoczął swą działalność jako organ wspieranego przez władze Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. Od 1957 r. zaczął się ukazywać Kalendarz Białoruski. Oba pisma ukazują się o dziś. Od 1992 r. Niwa jest niezależna od BTSK (Kalina 2010: 63-65).
W latach 1980-tych ukazywały się niezależne białoruskie periodyki i inne wydawnictwa, poza kontrolą cenzury. Do tych publikacji zaliczają się Białaruskija dakumanty, Kantakt i Aposznija pawiedamleńni BAS [2]. W drugim obiegu funkcjonowało również czasopismo o tematyce religijnej Fos (Kalina 2010: 66-69).
W latach 1990-tych pojawiły się pisma Czasopis (drukowane po polsku i białorusku) i Hołas Haradka (Kalina 2010: 69).
Na Uniwersytecie Warszawskim od 1998 r. wychodzi czasopismo naukowe  Acta Albaruthenica. Natomiast Uniwersytet w Białymstoku od 2009 r.wydaje czasopismo Białorutenistyka Białostocka.
Pierwszą audycję radiową po białorusku w Polskim Radiu w Białymstoku nadano 15 czerwca 1958 r. – audycja była następnie emitowana raz w tygodniu. W 1958 r. pojawiły się też audycje w radiowęzłach. Od 1990 r. audycje w języku białoruskim nadawane są codziennie po piętnaście minut, a w piątki i niedziele w wymiarze pół godziny. Od 1993 r. audycja zatytułowana jest Pad znakam Pahoni. Ponadto w soboty emitowany jest Koncert życzeń w języku białoruskim. Po białorusku nadawane są też prawosławne audycje religijne: Duchounyja sustreczy oraz Pierad wychadam u Carkwu.
Nieregularnie pojawiają się też inne audycje w języku białoruskim (np. koncert Festiwalu Białoruskiej Piosenki Autorskiej Jesień Bardów).
Z Białegostoku nadaje w całości po białorusku stacja radiowa Radyjo Racyja. Dostępne jest ono także w Internecie (http://racyja.eu). Ponadto w Polsce siedzibę ma przeznaczone głównie do emisji na terenie Białorusi Euroradio (http://euroradio.by/).
W lokalnym ośrodku Telewizji Polskiej w Białymstoku emitowana jest raz w tygodniu audycja Tydzień białoruski. Poza tym oddział TVP Białystok produkuje filmy dokumentalne poświęcone tematyce białoruskiej. Telewizja Polska nadaje też białoruskojęzyczny kanał Biełsat (Belsat) kierowany przede wszystkim do widzów na Białorusi. Na jego antenie pojawia się cykl Беларусы ў Польшчы (Białorusi w Polsce).
Dialekt pojawia się na łamach czasopism, a także stron internetowych. Strona Padlaska Cyberwioska (http://cybervioska.w.interia.pl) prowadzone jest w całości w "języku prostym" – dialekcie języka białoruskiego używanym przez katolickich mieszkańców Sokólszczyzny (Maksimjuk 2009: 70).
Z terenu Polski działa też Białoruska Biblioteka Internetowa Kamunikat (http://www.kamunikat.org), umożliwiając dostęp do książek, czasopism i nagrań w języku białoruskim.

Szkolnictwo

W szkołach Imperium Rosyjskiego obowiązywał język rosyjski. Nawet kiedy w 1910 r. Duma Państwowa pozwoliła mniejszościom (np. Litwinom, Gruzinom, Kałmukom, Żydom) na naukę w językach narodowych, to dzieci ukraińskie i białoruskie nadal uczono po rosyjsku, traktując ich języki jako gwary języka rosyjskiego (Michaluk 2010: 50).
W XX w. polska polityka wobec szkolnictwa białoruskiego była niejednolita. W 1919 r. polskie władze zlikwidowały utworzone wcześniej przez Niemców szkolnictwo białoruskie (Romanowska 2010: 78). W tym samym roku utworzono pięć kursów dokształcających nauczycieli białoruskich dla 1500 osób (Romanowska 2010: 79). Po utworzeniu Litwy Środkowej (marionetkowego państwa zależnego od Polski, które następnie wcielone zostało do Polski) założono 186 białoruskich szkół podstawowych. W kolejnych latach liczba tych szkół zaczęła spadać i w 1923 r. funkcjonowało już tylko 22-38 białoruskich szkół powszechnych (liczby są rozbieżne w zależności od źródeł – Romanowska 2010: 79).
W 1924 r. uchwalono w Polsce ustawę, która miała umożliwiać powstanie szkół dwujęzycznych z językiem białoruskim, ale akty wykonawcze do niej praktycznie blokowały rozwój nauczania w języku białoruskim. Rok po wprowadzaniu ustawy istniały 3 szkoły z białoruskim językiem wykładowym, w których uczyło się 425 uczniów; podczas gdy społeczność Białorusinów liczyła ponad 2 miliony (Mironowicz 2010: 11, Romanowska 2010: 79).
W 1944 r. za zgodą Resortu Oświaty PKWN w województwie białostockim zaczęto tworzyć szkoły z językiem białoruskim. Wszystkie te szkoły zlikwidowano w latach 1945-1947. Ponownie przywrócono szkolnictwo białoruskie od 1949 r.. Do końca roku szkolnego 1949/1950 utworzono 39 szkół białoruskich, a także białoruskie klasy.
W roku szkolnym 1969/1970 działały 164 białoruskie szkoły podstawowe z 11.302 uczniami, ale od 1970 r. zaczęto ograniczać oświatę w języku białoruskim. W roku szkolnym 1973/1974 działały tylko 103 szkoły z 5.983 uczniami (Mironowicz 2010: 22-23).
W roku szkolnym 2011/12 w Polsce języka białoruskiego jako języka mniejszości narodowej uczyło się:

• 1.383 uczniów w 23 szkołach podstawowych,
• 790 uczniów w 16 gimnazjach,
• 745 uczniów w 3 liceach ogólnokształcących (ZWS 2012).

Po ukończeniu szkoły średniej można w Polsce przystąpić do egzaminu maturalnego z języka białoruskiego. Studia w zakresie filologii białoruskiej oferuje Uniwersytet w Białymstoku oraz Uniwersytet Warszawski. Ponadto lektorat języka białoruskiego prowadzony jest na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Życie religijne

W 1596 r.w Brześciu Litewskim zawarto tzw. Unię Brzeską, w wyniku której Kościół prawosławny na terenie Rzeczypospolitej został oficjalnie włączony w skład Kościoła katolickiego, przy zachowaniu rytu wschodniego (część hierarchii i wiernych nie podporządkowała się tej decyzji). Od tego czasu przeważająca część szlachty ruskiej przeszła na katolicyzm rytu łacińskiego, natomiast tak zwana "wiara ruska" stała się wyznaniem warstwy chłopskiej i utraciła prestiż (Straczuk 1999: 25). W czasie trwania zaboru rosyjskiego, w 1839 r.w Połocku (obecnie Białoruś) na soborze nastąpiło oficjalne włączenie unitów w skład Cerkwi prawosławnej, choć proces nie zakończył się jednorazowym aktem. Niemniej od tego czasu prawosławie stało się dominującym wyznaniem wśród Białorusinów.
Przed II wojną światową Białoruska Chrześcijańska Demokracja domagała się wykorzystania języka białoruskiego w prawosławnym i katolickim życiu religijnym. Zwalczały ją władze państwowe i kościelne, ponieważ Kościół katolicki stanowić miał narzędzie polonizacji białoruskiego ludu. Szykanowano księży głoszących kazania w języku białoruskim (Mironowicz 2010: 13).
Od 1937 r. na obszarach, co do których władza uznała, że brak nań wykrystalizowanej świadomości narodowej (Wileńszczyzna, Grodzieńszczyzna, Białostocczyzna), zaczęto tworzyć polską oprawę prawosławnego życia religijnego. Tam, gdzie ludność odrzucała język i kulturę polską w życiu cerkiewnym, burzono świątynie. W 1938 r. zburzono około stu obiektów sakralnych (Mironowicz 2010: 16).

Oceny

Wraz z upowszechnieniem się języka polskiego wśród szlachty ruskiej język białoruski stracił znacznie na prestiżu oraz zaczął być traktowany jako chłopski i jedynie o lokalnym zasięgu (Straczuk 1999: 23).
W powszechnym mniemaniu białoruski uchodził za gwarową odmianę języka rosyjskiego, w związku z czym do języka z łatwością przenikały elementy rosyjskie. W życiu religijnym zjawisko to nasiliło się jeszcze po połączeniu Kościoła unickiego z prawosławiem. Prawosławna młodzież chłopska z łatwością ulegała rusyfikacji (Straczuk 1999: 25). Do dziś pojawia się pogląd, że białoruskie odmiany językowe to jedynie „papsuta polska mowa, zaśmieczana rasiejskimi słowami, padrusyfikawana” (http://cybervioska.w.interia.pl/mova_2.htm).
We wczesnych latach PRL funkcjonował wśród Polaków na Białostocczyźnie stereotyp Białorusina-komunisty oczekującego przyłączenia regionu do ZSRR. Białorusini postrzegali zaś Polaków jako nacjonalistów mordujących kobiety i dzieci z powodu odmienności. Wzajemna niechęć uniemożliwiała współpracę obu społeczności (Mironowicz 2010:19).
Jan Czeczot widział w języku białoruskim, który określał mianem mowy krywickiej, pokrewieństwo z sanskrytem. Uważał, że wprowadzenie słownictwa krywickiego wzbogaciłoby literacką polszczyznę – jednocześnie krytycznie odnosił się do zapożyczeń z innych źródeł (Czeczot 1846: VI-VII).
Alaksandr Krywicki (2003: 160) uznał gwary południowo-zachodnie języka białoruskiego, do których odnoszone są też odmiany z terenu Polski, za „jakby najbardziej białoruskie pod względem całokształtu i charakteru cech i środków”.

Próbki tekstów

Teksty gwarowe

• tekst gwarowy z Jagint (powiat sokólski, woj. podlaskie)

A u̯o teras, u̯o, siejuć awios i siejacca lon, i paźniej na Stanisława siejuć, ale teras siejuć ad razu s‿afsom lon. Nu a puźniaj pałóź toj lon trebo, pa pałoni znou̯ rwać paśpieja. Nu paśpieja lon rwać, potym pasuszyć jaho trebo, pabić, a tedy słać toj lon. Kiedyści na ciernicy, teraz to traczki takija, kiedyści na ciernicach, rencznia cierli. Puźniaj patrécca toj lon, trea trapać. Patrapajacca, czasać, paczeszacca j tedy praść toj lon. I praść adno na kuzal, druhoja na zrebninu, trecia płachy, na worki, jak na szto. Nuj tedy znóu̯ tkać. Wyczczacca, tedy znóu̯ bielicca ta usieŋ́ko.

(za: Kondratiuk i Łapicz 1972: 139)

• tekst gwarowy z Gliniszcza Małego (powiat sokólski, woj. podlaskie)

A łubin to tam na dau̯kach kala Krywoho, toj łubin siejali, to szcze słoŋko, szczce ciomno było trebo wychodzić iści ś‿śarpkom żaci toj łubin. Ala pukil zojdziasz, słoŋko u̯że u̯ haru zojdzia, try kilomentry, ji zaraz toj łubin ablataja, szcze tak wo czasto nohi rwali, bo bosy pa tych kamieniach, pa giegach pachodzi za karóumi, ta ji mnie rwali ji Germani tój szto u̯ Amercy, to pakul zkłyhajasz kulhajuczy da toho łubinu, ji u̯że żniem, padażniem, słonaczko padydzia u̯ haru, to takija kapiakie znóu̯ składali. Pierszo takoja koło stawicca wo tak u̯o, łubin, a potym znóu̯ tak nakładajacca, ni wiazali, bo chto jaho pawiaża? Tam było taho łubinu, na adnoj pasłoscy stajóu̯ mo jakich ź‿dziewiać, tyja nadau̯ki takija szyrokija pa wosim zahony ji pa jakich troji staji, chto jaho pawiazau̯by, tam nawozou̯‿sz ni było, ni hnoju tam ni zawiaziesz, ta tylko tam łubin siejali, ala u̯że potym jak pawozim toj łubin, to ceła starana u̯ stadoli, dau̯niej u̯ adryni, ceła starana. Ji potym małacili ji wazili tam dzieści jaho prodać. Ni wiedaju pa czom jaho prodali, ni pomniu.

(za: Łapicz 1972: 145)

• tekst gwarowy z Nowodworców (powiat białostocki, woj. podlaskie)
  

To czydzieścié pasemki treba na dziesiéńć pasem, na dziesiéńć pas^em, bo to czynowaty worki tkućcia; to treba na dziesiéńć. A na kużal to treba napraść szeździesiónt dwa pasemki, to budzie ściéna, bo to cieniutko; a treba snować u dwadzieścia dwa pasam, to budzie ciéniutki tój kużal. Kiedyść ja tkała dwanaście ścien, to tak cztéry ścien słany len był, to taki siwiutki był, a te to był znuf swoje po swoim dwanaście ścian. To wy wiecie, to jedén sonsiat pszyszet, to muwi tak, ojej, Wićkowo, szto ty heta, kaź^e, czczesz takoja pieknoja, a u̯on taki bielutki, taki sliczniutki; a jak płocha, żep udał sie, o nasz mama to tak u̯o, bywało, ajej dzieci, kiepski kużel, maszku niéma, maszku, maszku niéma. Jak moszek chodzi po tem płotnie taki, pyłek u̯o tag‿by moszek, to jusz strasznie uda sie f‿płocha.

(za: Łapicz i Sawicka 1972: 169-170)

Poezja

Mikoła Hajduk
Świetlaki

Nocz tumanam ścielecca;
Sonny plos raki,
Tolki za asielicaj -
U łuzie świetlaki.

Byccam z nieba zornaha
Chtoś rukoj znarok
Siarod łuha czornaha
Strachnuu zory u zmrok

(za: Hajduk 1988: 7)

Tekst użytkowy – przepis kulinarny

Czyrwony borszcz z uszkami
(adna porcyja: 214 kaloryj, padrychtouka: 50 min, warenie: 45 min, pradukty dla 4 asob)

na zupu: 5 burakou, 1 morkwa, 1 pietruszka, kawałak salera, 10 zieran czornaho piercu, 2 zierna anhielskaho ziela, 1 zubok czosnyku, 1 babkowy listok, sol, cukar, sok z cytryny, 80 hramou suszonych hrybou
na ciesto: 15 dekahramou mukie, 1 ijko, 1 łożka wade
na farsz: hrybe uwaranyja u zupi, 1 cybula, łożka tartaj bołki, 1 ijko, sol, pierac

Hrybe umyć, namaczyć praz nocz i uwaryć u hetaj ża samaj wodzi, u jakoj maczylisa. Warywa abłupić, uwaryć razam z abłuplenymi i parezanymi u dziażki burakami i pryprawami.
Adcedzić hrybe i warywa. Wadu, u jakoj warylisa hrybe i waryva ulić da adnaho harszczka. Kab zupa mieła piekniejszy koler, możno dadać kryszku buraczanaho kancentratu. Daprawić solaj, piercam, sokam z cytryny, czosnykam i jeśli trebo cukram. Padhreć, ale ni waryć, kab zupa ni zhubiła swajeho koleru.
Zrabić farsz da uszkou. Hrybe i cybulu drobnieńko parezać, padskwaryć na maśli, dadać tartu bołku, ijko i pryprawy. Wymieszać.
Z mukie, ijka i haraczoj wade zahnieści ni wielmi ćwiorde ciesto, tonko jaho razwalać i parezać na maleńkija kwadraty. Na każdym kwadraciku pałażyć farszu, złażyć na pałowu i zlepić bierahie. Patom zlepić prociulehłyja rahie. Uszka waryć u asobnym kipiatku. Kiedy wypłynuć na wierch, waryć jaszcze chwilinu i wyciahnuć z wade.
Uszka ułażyć na hłybokich talerkach i zalić haraczym borszczam.
Czyrwony borszcz najlepszy paśla troch - czatyroch dzion.

(za: http://cybervioska.w.interia.pl/infarmacyi_1.htm)

Dotychczasowy stan wiedzy

Próbki i dane dialektologiczne

Próbki gwar białoruskich Białostocczyzny znalazły się w pracy zbiorowej Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym pod redakcją A. Obrębskiej-Jabłońskiej (Obrębska-Jabłońska 1972). Teksty literackie w dialektach białoruskich ukazują się w czasopismach mniejszości, np. Czasopis.
Materiał gwarowy z obszaru Polski wszedł do wydanego w 1979 r. w Mińsku słownika Józefy Mackiewicz (Юзэфа Фларыянаўна) Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі и яе пагранічча (Słownik gwar białoruskich Białorusi północno-zachodniej i jej pogranicza).
Szczegółowe dane na temat białoruskich i innych odmian językowych Białostocczyzny znajdują się w ukazującym się w latach 1980-2002 Atlasie gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny.

Kultura materialna

W latach 1970-tych zlikwidowano Białoruskie Muzeum Etnograficzne w Białowieży. Jego eksponaty przekazano do Muzeum Wsi Północno-Wschodniej Polski w Ciechanowcu. Tam zostały wystawione pod zmienionymi nazwami jako „zabytki kultury materialnej rękodzieła ludowego Polski północno-wschodniej” (Mironowicz 2010: 22).
Obecnie w Hajnówce działa Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej, które dokumentuje  kulturę materialną Białorusinów wytworzoną od końca XIX w.

Zaplecze instytucjonalne

Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne to najstarsza nadal działająca organizacja białoruska w Polsce, założona w 1956 r. Jego celem jest praca na rzecz kultury narodowej, świadomości białoruskiej, a także rozpowszechnianie wiedzy o Białorusi. BTSK współpracuje z Ministerstwem Edukacji Narodowej w organizacji lekcji języka białoruskiego w szkołach (Kossakowska 2007: 157).
Związek Białoruski w RP, założony w 1993 r., skupia wiele stowarzyszeń białoruskich, w tym Radę Programową Tygodnika Niwa. Instytucja ta organizuje seminaria historyczne i literackie oraz podtrzymuje kontakt mniejszości białoruskiej z elitami kulturalnymi Białorusi (Kossakowska 2007: 157).
Celem Związku Młodzieży Białoruskiej, założonego w 1992 r., jest rozwijanie aktywności  młodzieży białoruskiej, a także upowszechnianie wiedzy o Białorusinach i ich tradycji (Siegień-Matyjewicz 2007: 68).
Białoruskie Stowarzyszenie Literackie Białowieża, założone w 1990 r., prowadzi działalność wydawniczą, a także organizuje seminaria kulturalne i literackie (Kossakowska 2007: 158).
Białoruskie Towarzystwo Historyczne, założone w 1993 r., wspiera działalność naukową historyków-białorutenistów oraz popularyzuje wiedzę historyczną o Białorusinach (Kossakowska 2007: 158).
Stowarzyszenie Dziennikarzy Białoruskich, założone w 1992 r., skupia dziennikarzy i publicystów białoruskich (Kossakowska 2007: 158).
Białoruskie Stowarzyszenie Studentów, założone w 1988 r., integruje białoruską społeczność studencką (Kossakowska 2007: 158).

Bibliografia

Bury, Jan 2008. „Litwinizm - nowe zjawisko na Białorusi”, Kresy.pl. [http://www.kresy.pl/wydarzenia?zobacz/litwinizm---nowe-zjawisko-na-bialorusi-1]
Chmielewski, Jerzy 2010. „Maja kraina prostaj movy”, Czasopis.pl. [http://czasopis.pl/ostrow-krynki/moj-widnokrag/blog]
Cychun, Henadź 1996. „Яцвяжская праблема ў беларуска-польскіх моўных кантактах”, Białostocki przegląd kresowy V: 33-36.
Czeczot, Jan 1846. Piosnki wieśniacze znad Niemna i Dźwiny, niektóre przysłowia i idiotyzmy w mowie Sławiano-Krewieckiej, s postrzeżeniami nad nią uczynionymi. Wilno: Józef Zawadzki.
Czykwin, Elżbieta 2007. „Prawosławni Białorusini w Polsce. Osobowe konsekwencje ukrywania stygmatu”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 103-119.
Czykwin, Elżbieta 2010b. „Białoruska mniejszość narodowa. Problem asymilacji w kontekście stygmatu społecznego”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 29-46.
Czykwin, Eugeniusz 2010a. „Słowo wstępne”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 7-8.
Fałowski, Adam 2011. „Język białoruski”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 145-160.
Hajduk, Mikoła 1988. Cisz. Białystok: Wojewódzki Dom Kultury.
Haponenka, Iryna 2009. „Што ты ёсць, беларуская лацінка?”, Звязда 229 (26587). [http://www.zviazda.by/ru/archive/article.php?id=48534&idate=2009-12-03]
Harbacki, Andrzej 2007. „Perspektywy rozwoju białorusko-polskiego pogranicza”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 123-129.
Kalina, Jerzy 2010. „Białorusini w Polsce w prasie, radiu i telewizji (1956-2008)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 63-76.
Kondratiuk, Michał & Czesław Łapicz 1972. „Jaginty, pow. Dąbrowski”, w: Antonina Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 135-140.
Kossakowska, Ilona 2007. „Mniejszości narodowe i etniczne w województwie podlaskim”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 155-168.
Kruk, Mikołaj 1997. „Białorutenika w białostockich czasopismach i periodykach w latach 1985-1995”, w: Jan F. Nosowicz (red.) Dziedzictwo przeszłości związków językowych, literackich i kulturowych polsko-bałto-wschodniosłowiańskich. Białystok: UB, s. 63-72.
Kрывіцкі, Аляксандр А. [Krywicki] 2003. Дыялеакталогія беларускай мовы. Мінск: Вышэйшая школа.
„Kulinarnyja prapisy”, w: Cybervioska. [http://cybervioska.w.interia.pl/infarmacyi_1.htm]
Lewis, M. Paul (red.) 2009. The Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com].
List of declarations 2012. „List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages. Status as of: 3/11/2012”, Council of Europ. [http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=8&DF=23/01/05&CL=ENG&VL=1]
Łapicz, Czesław 1972. „Gliniszcze Małe, pow. sokólski”, w: Antonina Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 141-149.
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich. Toruń: UMK.
Łapicz, Czesław & Irena Sawicka 1972. „Nowodworce, pow. białostocki”, w: Antonina Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 167-173.
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
Мацкевіч, Юзефа Ф. [Mackiewicz] 1979. Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі и яе пагранічча. Мінск: Навука і тэхніка.
Maksimjuk, Jan 2009. „Napišy štoś ludśkie...”, Czasopis 7/8: 70-72.
Mały rocznik statystyczny 2012. MRS 2012. Warszawa: ZWS.
Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.
Moszyński, Leszek 1993. „Głos w dyskusji”, w: Jerzy Bartmiński (red.) Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, s. 159-160.
Nowak, Lucyna (red.) 2012. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników. Warszawa: GUS.
Obrębska-Jabłońska, Antonina (red.) 1972. Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN.
Пазднякоў, Валерый [Pazdniakou] 2007. „Падляшскае ваяводства”, w: Г. П. Пашкоў et al. (red.) Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. Тom 2. Мінск: Беларуская энцыклапедыя имя Петруся Броўкі, s. 384-385.
Pawluczuk, Włodzimierz 1972.  Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej. Warszawa: PWN.
Прыгодзіч, Мікалай Р. [Pryhodzicz] 1998. „З гісторыі беларускай мовы”, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Беларуская мова. Opole: UO, s. 13-24.
„Распределение населения Республики Беларусь по национальности и языкам в 1999 году”, w: Перепись населения 1999 г. (основные итоги). [http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/p6.php]
Romanowska, Ewa 2010. „Szkoła białoruska w Polsce – od czasów II po III Rzeczpospolitą”, w: Teresa Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 77-105.
„Roznyja teksty, jakija nam zdajutsa cikawymi”, Cybervioska. [http://cybervioska.w.interia.pl/razryuka_4.htm]
Sajewicz, Michał 1992. „Nasza mowa prosta, czyli o białorusko-ukraińskiej granicy językowej”, Nad Buhom i Narwoju 3.
Sajewicz, Michał 1993. „Wyobrażenie «małej ojczyzny» w białoruskojęzycznych wspólnotach wiejskich na Białostocczyźnie”, w: Jerzy Bartmiński (red.) Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, s. 127-140.
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
Siegień-Matyjewicz Alicja J. 2007. Poczucie tożsamości narodowej młodzieży pochodzenia białoruskiego. Olsztyn-Warszawa: Białoruskie Zrzeszenie Studentów.
„Skul uziełasa prosta mowa?”, Cybervioska. [http://cybervioska.w.interia.pl/mova_2.htm]
Straczuk, Justyna 1999. Język a tożsamość człowieka w warunkach społecznej wielojęzyczności. Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie. Warszawa, UW.
Ŝachoviĉ, Michaś 1987. Napievy. Białystok: Wojewódzki Dom Kultury.
Walijewska, Izabela (red.) 2012. Słowniczek gwary Gminy Suchowola. Haworym pa prostu. Suchowola: GOKSiT.
Zielińska, Anna 2007. „Język a tożsamość na pograniczu białorusko-polskim (na przykładzie badań na Grodzieńszczyźnie”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 91-101.
Zieliński, Miłosz J. 2012. „Wielkie Księstwo Litewskie w szkolnych podręcznikach do historii w Republice Białoruś”, Wiadomości historyczne 302: 20-28.

Autor: Wojciech Gutkiewicz