Nazwa języka

pol.

• dialekt kłodzki (języka czeskiego) [1] ~ dialekt podkudowski/gwara kudowska,
• dialekt/gwara Zelowa i Kucowa

czes.

• kladské nářečí (jazyka českého) ~ nářečí z okolí Chudoby,
• nářečí z Zelova a Kucova.

Historia i geopolityka

Lokalizacja

Czesi to jedna z 9 uznanych w Polsce mniejszości narodowych, licząca niemal 3 tysiące osób. Większość z nich żyje w znacznym rozproszeniu. Historycznie można mówić o kilku obszarach ziem polskich zamieszkiwanych przez Czechów:

• enklawa obejmująca Zelów, Kuców i okolice (obecnie województwo łódzkie),
• rejon Kotliny Kłodzkiej (województwo dolnośląskie),
• zachodnia część Śląska Cieszyńskiego (województwo śląskie),
• Leszno i okolice (województwo wielkopolskie),
• Wołyń (dawne Kresy Wschodnie).

Współcześnie z wymienionych terytoriów tylko pierwsze trzy są nadal zamieszkałe przez mniejszość czeską, Wołyń zaś wchodzi w skład Ukrainy (ukr. Волинь).


Skupiska i osady ludności czeskiej na ziemiach polskich
(red.mapy: Jacek Cieślewicz; na podstawie: Tobjański 1994: 32).

Największa i najaktywniejsza językowo grupa Czechów w Polsce zamieszkuje Zelów (czes. Zelov), położony w powiecie bełchatowskim województwa łódzkiego. Obecnie w samym miasteczku mieszka ok. 8 tysięcy, a w całej gminie niespełna 15 tysięcy osób.
Przodkowie zelowskich Czechów przybyli do Polski na przełomie lat 1802–1803, kiedy to odkupili miejscowość od jej ówczesnego właściciela, Jana Świdzińskiego. Nowi mieszkańcy Zelowa byli przede wszystkim ewangelikami, którzy uciekli ze swego kraju w wyniku prześladowań religijnych braci czeskich [2]. Zelów szybko rozwijał się w I połowie XIX w. Stało się to możliwe dzięki przybyciu Czechów, którzy zapoczątkowali chałupniczy przemysł włókienniczy w tej miejscowości, a w którym byli wykwalifikowanymi rzemieślnikami (w 1846 r. na 156 tamtejszych rolników 109 zajmowało się dodatkowo tkactwem). W II połowie XIX stulecia liczniej zaczęli się tam osiedlać także Polacy, Żydzi oraz Niemcy, zmieniając charakter Zelowa na wielonarodowy (Oszczęda 2010; Gawliczek 2012: 16; Góral et al. 1987: 17).


Herb Zelowa.
Copyright under Creative Commons/GNU http://en.wikipedia.org/wiki/File:POL_Zel%C3%B3w_COA.svg


Dwujęzyczna tablica w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.

W 1818 r. osadnicy czescy założyli w odległości 30 km na południe od Zelowa nieistniejącą już wieś Kuców, zasiedlając także sąsiednie wsi: Folwark, Aleksandrów i Żłobnica. W 1852 r. utworzono w Zelowie parafię ewangelicko-reformowaną, a w 1896 r. wzniesiono nowy kościół tego wyznania. W latach 1970–1991 ludność przesiedlano do Bełchatowa i Kleszczowa, przygotowując tym samym wieś do wyburzenia i wybudowania kopalni odkrywkowej węgla brunatnego (Dejna 1990: 5f).
Oprócz Zelowa i Kucowa Czesi zamieszkują przede wszystkim miejscowość i gminę Kamienica Polska (województwo śląskie, powiat częstochowski), Żyrardów (województwo mazowieckie, powiat żyrardowski), a także Łódź oraz Warszawę. Ich migracja do tych miejscowości to przede wszystkim okres 1833–1840 r.
Drugie skupisko Czechów znajduje się w województwach dolnośląskim i śląskim, w rejonie Kotliny Kłodzkiej oraz na Śląsku Cieszyńskim (przede wszystkim na terenach ziemi raciborskiej). Wielu żyjących tam członków tej narodowości jest potomkami czeskiej inteligencji, która osiedliła się w Wielkopolsce (przede wszystkim w Lesznie i Ostrorogu) w XV oraz XVI w. To z tych ziem na Śląsk przybyło ok. 25 tysięcy Czechów w ramach tzw. kolonizacji fryderycjańskiej [3], dołączając do niewielkiej grupy żyjących już tam czeskojęzycznych autochtonów. W 1840 r. stanowili ok. 40% mieszkańców powiatu raciborskiego. W 1945 r. niemal wszyscy zostali ekspatriowani, chociaż oficjalnie wysiedlenie ludności miało dotyczyć tylko etnicznych Niemców (Lubos 1974: 29ff; Gawliczek 2012: 16ff).
Obszar Polski przy obecnej granicy z Republiką Czeską zasiedlony przez czeskich imigrantów (województwa śląskie i dolnośląskie) nazywa się często Częskim kątkiem lub rzadziej Czeskim zakątkiem (czes. Český koutek, niem. Böhmischen Winkel). Czeski kątek rozciąga się na południowy zachód od Błędnych Skał (w okolicach Kudowy-Zdroju, pomiędzy Lewinem a czeskim Náchodem). Obszar ten obejmował przede wszystkim miejscowości

●	Czermna	(czes. Velká Čermná, niem. Tscherbeney),
●	Bukowina	(czes. Bukovina, niem. Bukowine),
●	Słone	(czes. Slané, niem. Schlaney),
●	Pstrążna	(czes. Stroužné, niem. Strausseney),
●	Kudowa-Zdrój	(czes. Lázně Chudoba),
●	Jakubowice i Brzozowie	(czes. Jakubovice, niem. Jakobowitz,  czes. Březová, niem. Brzesowie,  obecnie dzielnice Kudowy-Zdroju),
●	Błażejów	(czes. Blažejov, niem. Blasdorf b. Schömberg),
●	Zakrze	(czes. Žakš, niem. Sackisch),
●	Krzyżanów	(czes. Křížanov, niem. Krzischney) [4],
●	Leśna	(czes. Lestný, niem. Löschney),
●	Jeżowice
●	Ostra Góra	(czes. Nouzín lub Ostrá Hora, niem. Nauseney).

Czeski kątek - red.mapy: Jacek Cieślewicz.



Zdjęcie domu w Pstrążnej. Fot. T. Wicherkiewicz.

Wspomniana już pierwsza migracja Czechów do Polski nastąpiła w połowie XVI w. i wynikała z prześladowań religijnych braci czeskich. Następne fale migracji miały miejsce kolejno w I połowie XVII w. oraz w II połowie XVIII w. Jednak większość Czechów współcześnie mieszkających w Polsce przybyła w początkach XIX w., również z powodu nietolerancji religijnej, i osiedliła się na terytorium obecnego województwa łódzkiego, przede wszystkim we wspomnianym Zelowie. Niektórzy asymilowali się w środowisku polskim, lecz większość zachowała swój język ojczysty (czyli odmianę języka czeskiego), a także tradycję i wyznanie ewangelicko-reformowane. Z punktu widzenia interesów politycznych II Rzeczypospolitej niewielka grupa Czechów nie miała większego znaczenia, dlatego nie podejmowano prób polonizacji zelowskiej enklawy (Krajewska-Kułak & Łukaszuk 2010: 83ff).
Inaczej sytuacja wyglądała w przypadku Czechów wołyńskich, gdzie żyło ich ponad 31 tysięcy. Ich osadnictwo na Wołyniu [5] rozwinęło się po uwłaszczeniu chłopów w latach 1860- i 1870-tych. Choć pod naciskiem władz rosyjskich przyjęli prawosławie, to zachowali swój język i tradycje. Wraz z powstaniem II Rzeczypospolitej Czesi uzyskali możliwość zakładania szkół z czeskim językiem nauczania i tym samym kultywowania czeskich tradycji w życiu społecznym (Tomaszewski 1985: 158ff). Jak pisze Tomaszewski w swojej książce (1985: 159f):

Zamożność ułatwiała zachowanie odrębności, a nawet separowanie się od otoczenia. Ludność czeska – zarówno w województwie łódzkim, jak wołyńskim – nie brała udziału w życiu politycznym. Pielęgnowanie ojczystego języka, utrzymywanie kontaktów z ziemiami czeskimi władze polskie traktowały pod koniec lat trzydziestych jako dowód szowinizmu, choć Czesi deklarowali i zachowywali lojalność wobec państwa polskiego (…) opracowanie o Czechach wołyńskich stwierdzało: „Politycznie jednolita, zachowująca pozory całkowitej uległości wobec Polski, ludność czeska stanowi element nie asymilujący się, ale jednocześnie i niepodatny na propagandę wywrotową. Tym niemniej jej krzepnięcie w zwarty organizm, podległy dyrektywom central zagranicznych, tworzy z niej systematycznie obce ciało w organizmie zbiorowym”. Autor memoriału postulował więc ograniczenia w stosunku do organizacji czeskich, zmniejszenie liczby szkół, zalecał utrudniać wyjazdy do Czechosłowacji, skłaniać do wstępowania do organizacji mieszanych narodowo. W praktyce sprowadzało się to do presji, zmierzającej do asymilacji Czechów.

Osady czeskie na Wołyniu w II połowie XIX w. i w I połowie XX w. (red.mapy: Jacek Cieślewicz, za: Tobjański 1994: 57).

Do wybuchu II wojny światowej na Wołyniu znajdowało się 50 czeskich kolonii oraz pomniejsze skupiska Czechów w ok. 500 innych miejscowościach. Czesi z Wołynia byli lojalnymi obywatelami Rzeczypospolitej – po wybuchu wojny ich antyniemiecka organizacja „Blanik” działała w 102 miejscowościach. W konfliktach polsko-ukraińskich zachowywali neutralność, nierzadko jednak przyłączając się do polskiej partyzantki, Ukraińcom udało się zwerbować w swoje szeregi zaledwie 10 Czechów. W latach 1943–1944 na Wołyniu nacjonaliści ukraińscy dokonali czystki etnicznej (znanej jako Rzeź wołyńska), podczas której – obok innych narodowości – zginęło nie mniej niż 342 przedstawicieli mniejszości czeskiej (Solak 2005).

rok	Królestwo Polskie	Wołyń	razem
1850	5027	2844	7871
1897	4986	23143	28143
1913	6450	26520	32970

powiat	wg spisu powszechnego z 1921 r.	wg Z. Cichockiej [6]
dubieński	10 200	10 861
równieński	7 567	6 744
łucki	4 843	4 540
horochowski	906	926
kowelski	982	987
włodzimierski	322	393
krzemieniecki	253	87
ogółem	25 073	24 538

Lokalizacja – poza Rzecząpospolitą

Gwary języka czeskiego w Polsce różnią się od gwar występujących w Czechach. Należą do północno-wschodnich gwar języka czeskiego, z którymi są blisko spokrewnione, a których użytkownicy mieszkają w pobliżu polskiej Kotliny Kłodzkiej i Śląska Cieszyńskiego (Wróblewski 2012: 50; Dejna 1990: 5ff).


red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/Czech_dialects.PNG.

Historia

Najstarsze informacje o czeskojęzycznej ludności na obecnych ziemiach polskich pochodzą z XIII i XIV w. i mówią o chłopach czeskich zamieszkujących przygraniczną część Śląska (przede wszystkim okolice Jeleniej Góry, Głubczyc i Raciborza), którzy rozprzestrzenili się później także na tereny Czeskiego kątka (chociaż tereny obecnej Kotliny Kłodzkiej były zamieszkiwane przez czeskich autochtonów już w XI w.).
Znaczny napływ Czechów na Śląsk miał jednak miejsce dopiero w XVIII w. W wyniku zwycięstwa Habsburgów nad siłami czeskiego ruchu narodowo-religijnego w bitwie pod Białą Górą z 1620 r. na Śląsk przybyło ok. 5 tysięcy braci czeskich. W lutym  1742 r. do Ziębic (niem. Münsterberg; obecnie powiat ząbkowicki, woj. dolnośląskie) przybyło 30 Czechów, w marcu kolejnych 231, a w maju tego samego roku jeszcze 1110. Większość imigrantów pochodziła przede wszystkim z miejscowości Náchod, Opočno (Opoczno), Nové Město, Poděbrady (Podiebrady), Smiřice, Litomyšl czy Lanškroun. Kolonizacja regionu przez Czechów, kierująca się przede wszystkim do Sycowa, Strzelina i Opola, trwała do lat 1840-tych. W 1840 r. w ówczesnym powiecie raciborskim mieszkało 32 743 Czechów, w głubczyckim natomiast – 10 793 (co stanowiło kolejno 39% i 16% ludności zamieszkujących te dwa regiony). Przez kolejne lata liczba przedstawicieli tej narodowości systematycznie malała – według oficjalnych danych w 1910 r. Czesi stanowili już zaledwie 5,4% mieszkańców powiatu głubczyckiego. Dane te są jednak dyskusyjne, ponieważ część mieszkańców pogranicza językowego było dwujęzycznych (to znaczy posługiwało się zarówno językiem polskim, jak i czeskim), czemu towarzyszyła niejednoznaczna tożsamość narodowa.
Grupa Czechów – niemal tak liczna jak w przypadku migracji na Śląsk – osiedliła się również na Śląsku Cieszyńskim. Szacuje się, że w 1840 r. liczba czeskiej ludności wynosiła tam ok. 29 tysięcy. Chociaż ich udział procentowy w regionie stopniowo malał wraz z napływem innych narodowości, ich bezwzględna liczba rosła jeszcze do początku XX w.  (Tobjański 1994: 27ff).

narodowość	1787 r.	%	1840 r.	%
Polacy	401 900	23,0	646 000	22,8
Czesi	32 600	1,8	53 000	1,9
Niemcy	1 303 300	74,6	2 066 000	73,1
Żydzi	8 900	0,5	27 000	1,0
inni	900	0,1	35 000	1,2
razem	1 747 600	100,0	2 827 000	100,0

Mapa Prowincji Śląskiej z 1905 r. Link: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Schlesien_1905.png


Kolonie czeskie w okolicach Gęsińca / Husinca (powiat strzeliński, woj. dolnośląskie) - red.mapy: Jacek Cieślewicz.

Część czeskich imigrantów na stałe osiedliła się we wsiach wokół Ziębic – 190 rodzin i w Strzelinie (hist. Strzelno, niem. Strehlen, czes. Střelín, w województwie dolnośląskim) – 28 rodzin. W 1749 r. po zakupie gruntów folwarcznych pod Strzelinem niewielka ich grupa założyła wieś Husiniec (nazwaną na cześć Jana Husa aż do 1945, gdy nazwę zmieniono administracyjnie na Gęsiniec), w którym – podobnie do Zelowa – mieszkańcy utrzymywali się przede wszystkim z tkactwa. Druga grupa Czechów wyemigrowała w 1752 r. do majątków królewskich nadanych na północny-wschód od Opola, gdzie w tym samym roku założyli osadę Grodziec (czes. Bedřichov Hradec, niem. Friedrichgrätz) z parafią ewangelicką, a także miejscowości: Piotrówkę (czes. Petrovice), Kamienicę Polską i Hutę Starą, kupioną w 1819 r. od Jana Trepki. W regionie tym istniał także już o wiele starszy – bo założony w 1620 r. – ośrodek braci czeskich w Brzegu (czes. Břeh, niem. Brieg). Pozostali osiedlili się w lasach na wschód od Sycowa (powiat oleśnicki), gdzie założyli Tabor Wielki (1748 r.), Tabor Mały (1752 r.) oraz Czermin (1764 r.). Warunki osadnicze nie były tam jednak najlepsze – gleby nie były najlepsze pod uprawę – w związku z czym część Czechów przeprowadziła się do Zelowa,  do Pożdżenic w 1802 r., a inna grupa do Kucowa (Balowski 2012: 66f; Vaculík 2011: 2ff; Dejna 1990: 5f; Tobjański 1994: 25; Policar 2008).

miejscowości			liczebność
nazwa polska	nazwa czeska	nazwa niemiecka	1841 r.	1905 r.	1908 r.	1913 r.
Gęsiniec	Husinec	Hussinetz	1551	1495	1720	1830
Gościęcice Górne	Horní Poděbrady	Ober Podjebrad	335	343	510	1200
Gościęcice Średnie	Prostřední Poděbrady	Mittel Podjebrad	476	270	290	320
Gościęcice Dolne	Dolní Poděbrady	Nieder Podjebrad	255	152	205	290
Pęcz	Penci	Pentsch	30	78	108	800
Strzelin	Střelín	Strehlen	–	49	137	270
razem			2347	2387	2970	4710

Jednym z ważniejszych ośrodków czeskich na Śląsku była osada Kamienica Polska (powiat częstochowski). Najstarsza wzmianka o tej osadzie pochodzi z 1437 r. Została ona ponownie przyłączona do Królestwa Polskiego po ustaleniach Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r. Już trzy lata później zaczęli osiedlać się tam pierwsi Czesi, a ich liczba szybko wzrastała. Największy wzrost nastąpił w II połowie XIX w. w związku z postępującym uprzemysłowieniem. W następnych latach spadła liczba ludności, ponieważ wielu czeskojęzycznych mieszkańców – podobnie jak w przypadku Zelowa i Kucowa – przeprowadzało się do innych miast Królestwa Polskiego (głównie do Łodzi i Żyrardowa ze względu na rozwój przemysłu tkackiego oraz na Wołyń) i za granicę (Tobjański 1994: 43ff). Zmiany liczebności mieszkańców Kamienicy Polskiej ilustruje poniższa tabela:

rok	osób
1827	590
1836	1194
1839	1420
1866	1471
1882	4370
1900	3028
1913	3734

Według danych z 2007 r. tę gminę  zamieszkuje 5466 osób. Historycznie ludność tej miejscowości miała bardzo zróżnicowany charakter etniczny i nie sposób określić, ilu jej mieszkańców było pochodzenia czeskiego; brak również danych o ich obecnej liczbie [7].

nazwa niemiecka	obecna nazwa polska	liczba Czechów	mówiący po czesku	niemówiący po czesku
Landkreis Lask	powiat łaski	4 584	3 769	815
Blachstädt	Blachownia	2 940	–	2 940
Landkreis Kempen	powiat kępiński	890	890	–
Lodsch/Litzmannstadt	Łódź	344	284	60
Posen	Poznań	60	59	1
pozostałe		70	58	11
razem		8 888	5 060	3 828

Mapa administracyjna ziem II Rzeczypospolitej pod administracją III Rzeszy z okresu 1939–1945 r. (nomenklatura ówczesna). http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7e/Kraj_warty_1944.png

Czesi zamieszkujący Kotlinę Kłodzką (czes. Kladská kotlina, niem. Glatzer Kessel), w przeciwieństwie do pozostałych członków tej mniejszości w Polsce, byli i są w dużym stopniu ludnością autochtoniczną. Na terenie współczesnej Rzeczypospolitej znaleźli się w wyniku odłączenia Kotliny Kłodzkiej od Czech w 1742 r. i przyłączenia jej do Prus. Bez dostępu do czeskojęzycznych szkół i nabożeństw kłodzcy Czesi podlegali narastającej germanizacji, która swoje apogeum osiągnęła po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r. (podobnie działo się w przypadku Morawian z okolic Głubczyc i Raciborza), przez co czeska tożsamość etniczna niemal zniknęła [8] (Vaculík 2011: 2ff).
Po 1945 r. ziemia kłodzka i raciborska znalazły się w granicach Polski. Czesi uważali jednak te tereny za część ich historycznego dziedzictwa (wg przedwojennych szacunków w Czeskim kątku miało mieszkać nawet do 20 tysięcy osób pochodzenia czeskiego), co doprowadziło do napięć między Polską Rzeczpospolita Ludową a Czechosłowacją. Choć wyznaczaniem granicy polsko-czechosłowackiej obie strony zajmowały się już od grudnia 1942 r., nie udało się zaproponować przebiegu granic satysfakcjonującego zarówno stronę polską, jak i czechosłowacką.
Tuż po II wojnie światowej Czesi wystąpili więc z roszczeniami dotyczącymi ziemi kłodzkiej oraz powiatów prudnickiego, głubczyckiego, raciborskiego i kozielskiego, ponieważ na tych terenach żyła wciąż niewielka liczba Czechów (chodzi tu o Czeski kątek, a dokładniej o okolice Lewina Kłodzkiego i Kudowy-Zdroju) oraz Morawian (w powiatach głubczyckim i raciborskim). Wojska czechosłowackie ruszyły w kierunku Kotliny Kłodzkiej oraz Raciborza, na co rząd polski wysłał oddziały na linię Olzy (czes. Olše). Doprowadziło to do jednodniowego ostrzeliwania wzajemnych pozycji. W wyniku nacisków Moskwy czeskie wojska zostały ostatecznie wycofane za linię rzeki Opawy (czes. Opava) (Pałys 2007: 15ff).
W latach 1945–1947 miały miejsce pomniejsze incydenty, jak regularne wypady czechosłowackiej milicji na tereny polskie (ówczesne powiaty nyski, kłodzki, bystrzycki i wałbrzyski), główne w celu rekwizycji czy strzelania do polskich flag. W międzyczasie działał także Kladský Komitét (Komitet Kłodzki) z siedzibą w Náchodzie, który zajmował się weryfikacją emigrantów i uciekinierów z Kłodzkiego (do wiosny 1947 r. zarejestrował 5300 osób czeskiego pochodzenia, z czego 1329 ubiegało się o czechosłowackie obywatelstwo).
Próbowano także rozwiązać spór drogą dyplomatyczną – rząd PRL liczył na koncesje terytorialne na Śląsku Cieszyńskim w zamian za odstąpienie Czechom ziemi kłodzkiej, co w lutym 1946 r. doprowadziło do rokowań w Pradze, które jednak okazały się bezowocne. Pod naciskiem Moskwy 10 marca 1947 r. doszło do podpisania układu o przyjaźni między Polską a Czechosłowacją, jednak kwestie graniczne pozostały nieuregulowane (przede wszystkim chodzi tu o ziemię kłodzką i Zaolzie). Rządy obu państw podpisały porozumienie zamykające spory graniczne dopiero 13 czerwca 1958 (Pałys 2007: 46ff) [9] [10].

	lata
	1828	1840	1849	1861
Rejencja Opolska / niem. Regierungsbezirk Oppeln	1,6	4,6	4,7	4,5
powiaty: Głubczyce / Leobschütz	13,4	14,5	15,4	15,8
Kluczbork / Kreuzburg	0,2	0,1	0,1	–
Opole / Oppeln	1,7	1,8	1,9	1,7
Racibórz / Ratibor	3,1	35,4	36,8	36,6
Strzelce Opolskie / Groß Strehlitz	0,1	1,0	0,8	0,9
Gliwice / Gleiwitz	0,3	0,2	0,1	–

Kudowa-Zdrój jest miastem w województwie dolnośląskim i wraz z okolicami stanowi siedzibę czeskojęzycznych autochtonów w Kotlinie Kłodzkiej. W języku niemieckim znana jest pod nazwą Bad Kudowa, a w czeskim Lázně Kudova lub Lázně Chudoba, natomiast nazwa polska tuż po wojnie brzmiała Chudoba. Kudowa rozwinęła się dzięki odkryciu tam leczniczych wód w XVII w., a także dzięki otwarciu w 1905 r. linii kolejowej z Kłodzka przez Kudowę ku ziemiom czeskim. Ze względu na swoją historyczną i etniczną przynależność, Kudowa była jednym z punktów spornych przy wyznaczaniu granicy między Polską Republiką Ludową a Czechosłowacją. Ostatecznie jednak miasto to weszło w skład Polski, a miejscową ludność w dużym stopniu wysiedlono do Niemiec.
Wieś Pstrążna (czes. Stroužné lub Pstružné, niem. Straußeney) została założona przez husytów [11] w 1461 r., którzy schronili się tam przed prześladowaniami religijnymi. W 1760 r. nietolerancja religijna ze strony katolickich Habsburgów i tak ich dosięgnęła – część spalono, pozostałych zakuto w kajdany, następnie wygnano do Wiednia i Siedmiogrodu.
W 1763 r. Pstrążna weszła w skład protestanckich Prus i została powtórnie skolonizowana przez czeskich protestantów (głównie emigrantów z okolic Hradca Králové). W 1787 r. wieś ta nawiązała kontakty z kalwińską gminą wyznaniową w Husińcu koło Strzelina – Pstrążna liczyła wtedy 135 mieszkańców.
Wśród zamieszkującej Pstrążną ludności wyznania ewangelickiego nastąpił rozłam, w wyniku którego większość przyjęła wyznanie reformowane. Ze względu na uciążliwość dojazdów na nabożeństwa do kościoła w Kudowie, w 1813 r. mieszkańcy wybudowali tam drewniany kościół (zastąpiony murowanym w 1848 r.), niedługo potem także plebanię i szkołę. Kościół ten zachował się do czasów obecnych, a gmina ewangelicko-reformowana w Pstrążnej nadal odgrywa rolę lokalnego ośrodka religijnego i kulturalnego (podporządkowano jej parafie w Kudowie i Dusznikach).


Murowany kościół ewangelicko-reformowany w Pstrążnej, fot. T. Wicherkiewicz.


Cmenatrz w Pstrążnej, fot. T. Wicherkiewicz.

Podstawowym językiem gminy administracyjnej była początkowo miejscowa gwara języka czeskiego, jednak w II połowie XIX w. znaczenie zyskała niemczyzna, stając się jednocześnie językiem nauczania i liturgii (Jabłoński 2002: 119ff). W tym okresie głównym zajęciem ludności w Pstrążnej i okolicach było – jak w przypadku większości osad czeskich – tkactwo. Największą liczbę mieszkańców – 744 osoby – wieś miała w 1910 r.  Do II wojny światowej wieś ta była zamieszkiwana przez Czechów, obecnie mieszkają tam jednak już tylko dwie czeskie rodziny (Balowski 2012: 66f).
Do Wielkopolski pierwsi czescy husyci przybyli w 1434 r., kiedy to schronienia udzielił im Abraham Zbąski [12], zakładając wsie Czeskie Stare, Czeskie Nowe (obecnie Stefanowice), Łomnicę, Chlastawę i Chrośnicę (wszystkie znajdują się w powiecie nowotomyskim). Jednak w wyniku konfliktu z biskupami katolickimi czescy duchowni zostali przez miejscową ludność spaleni przed kościołem, a pozostali Czesi spolonizowani. Natomiast już w 1548 r. Jan Świdwa Szamotulski sprowadził do Szamotuł kolejnych braci czeskich, zlecając im założenie pierwszej drukarni w Wielkopolsce, która działała już trzy lata później. Następną falę imigrantów stanowili uchodźcy po przegranej czeskich protestantów, którzy w 1628 r. osiedlili się w Lesznie i okolicznych wsiach (Balowski 2012: 67).
Historia Zelowa sięga XIII w., gdy powstała osada o nazwie Szelyów (potem Zeliów), wspomniana po raz pierwszy w księdze Jana Łaskiego Liber Beneficiorum. Osada ta przekształciła się w typową wieś szlachecką przed końcem XVIII w. Ludność czeska stanowiła większość mieszkańców tej miejscowości i okolic aż do połowy XIX w., gdy duża grupa Czechów wyjechała w głąb Rosji, a część pozostałych mieszkańców przeniosła się do Żyrardowa. Nie był to jednak koniec emigracji. Zaraz po I wojnie światowej, w 1922 r., kilkuset zelowskich przedstawicieli tej mniejszości przeprowadziło się do Czechosłowacji. Po II wojnie światowej w wyniku konfliktów na tle narodowościowym, wyznaniowym i majątkowym ich liczba zmalała o kolejne 3500–4500 osób; także w ciągu ostatnich lat pojedynczy Czesi wyprowadzali się z Zelowa do Czech lub dużych polskich miast.
W 1954 r. Zelów otrzymał prawa osiedla, a w 1957 r. prawa miejskie (Oszczęda 2010; Šembera 1876; Siatkowski 1997: 1636).
W latach 1807–1882 w Zelowie i okolicznych osadach żyło ok. 4 tysiące Czechów.

rok	liczba mieszkańców – Czechów	liczba domów czeskich
1803	500	100
1806	710	132
1827	735	139
1845	1264	202
1855	1395	206
1870	1846	211
1895	2130	218
1913	3002	361

miejscowość	osób / rodzin
	1846		1847		1851		1860
	osób	rodzin	osób	rodzin	osób	rodzin	osób	rodzin
Pożdżenice	57	13	80	20	119	24	35	27
Nowa Wola	24	5	22	4	14	3	23	5
Ignaców	103	17	30	6	38	10	72	15
Weronika	44	11	5	2	21	6	9	3
Faustynów	181	34	127	24	95	24	98	16
Józefatów	103	21	30	11	89	18	62	11
Petronelów	21	6	–	–	6	2	3	1
Bujny Szlacheckie	20	4	16	6	39	9	20	4

gmina	1939 r.	1942 r.	1943 r.	1944 r.
Zelów	3 833	2 942	3 082	2 980
Buczek	178	160	158	149
Bujny Szlacheckie	63	61	57	63
Wygiełzów	150	133	147	153
Kleszczów	337	345	345	344
Kluki	12	18	18	18
Łękawa	5	–	–	–
Widzew	1	–	–	–
Górka Pabianicka	1	–	–	–
Dobroń	1	–	–	–
Chociw	1	2	–	–
Dłutów	–	1	1	–
Szczerców	2	1	2	1
Utrata	–	–	7	–
razem	4 584	3 663	3 817	3 690

Ludność czeska w okolicach Kucowa (gm. Kleszczów)- red.mapy: Jacek Cieślewicz .

Wieś Kuców (w obecnej gminie Kleszczów) położona była 28 km od Zelowa. W 1847 r. mieszkało tam 9 czeskich rodzin, składających się łącznie z 34 osób. Oprócz Kucowa ludność czeskojęzyczna mieszkała także w pobliskich miejscowościach: Nowe Talary (5 rodzin – 17 osób), Karolów (2 rodziny – 7 osób), Bogumiłów (1 rodzina – 2 osoby). Wysoki przyrost naturalny sprawił, że w 1900 r. w rejonie tym mieszkało łącznie już 441 Czechów: 150 w samym Kucowie, 112 w Żłobnicy, 92 w Aleksandrowie, 37 w Folwarku oraz 50 osób we wsiach Kleszczów, Nowe Talary, Karolew i Bogumiłów. W okresie międzywojennym Kuców liczył około 1000 mieszkańców, z czego 2/3 było potomkami osadników czeskich. Po emigracji do Czechosłowacji z 1922 r. w mieście tym zostało tylko 25 z 40 rodzin czeskich (Tobjański 1994: 40ff; Chałupczak & Browarek 2000: 224; Siatkowski 1997: 1636).

rok	rodzin	osób
1847	29	120
1852	36	131
1896	–	441

miejscowość	liczba ludności ogółem	w tym Czesi	w % ogółu ludności
Kuców	335	79	22,6
Kleszczów	422	6	1,4
Żłobnica	420	64	15,2
Folwark	220	27	12,2
Aleksandrów	90	20	22,2
razem	1 487	196	13,1

W 1954 r. w Polsce mieszkało łącznie ok. 2 000 Czechów (Tomaszewski 1991: 42; Kwilecki 1963: 98). Wg Narodowego Spisu Ludności z 2002 r. liczba przedstawicieli tej mniejszości wynosiła 831, natomiast 1126 osób zadeklarowało posługiwanie się językiem czeskim w domu. Wyniki Narodowego Spisu Ludności z 2011 r. wykazały 2811 przedstawicieli tej mniejszości [14].

rejon osadniczy	1921 r.		1931 r.
	spis powszechny	inne źródła	spis powszechny	inne źródła
Polska – ogółem	30 638	39 328	38 097	38 669
Zelów	1 304	3 700	3 102	4 092
Kuców	119	505	529	427
Żyrardów	48	190	28	182
Łódź	327	421	370	312
Warszawa	234	191	226	250
Tabor Wielki	144	825	765	870
Kamienica Polska	–	5 062	7	3 927
Kraków	175	560	118	600
Poznań	83	147	63	151
Wołyń	25 405	24 852	30 977	26 392
inne ośrodki	2 799	2 875	1 912	1 466

Pokrewieństwo i tożsamość

Rodzina językowa

rodzina indoeuropejska → języki słowiańskie → języki zachodniosłowiańskie → języki czesko-słowackie → język czeski → dialekt kłodzki oraz dialekt Zelowa i Kucowa

Podobieństwo językowe

Współczesny dialekt Zelowa i Kucowa cechuje kilka charakterystycznych różnic względem literackiego języka czeskiego.
Od strony leksykalnej dialekt ten zawiera wiele archaizmów niewystępujących już we współczesnym języku czeskim, z drugiej strony posiada liczne zapożyczenia z języka polskiego (w tym z okolicznych gwar języka polskiego), np.:

• arbata, ‘herbata’, czes. čaj,
• arkušerka, ‘akuszerka’, czes. porodní asistentka,
• bahno, ‘bagno’, czes. bažina,
• cerovat, ‘cerować/łatać’, czes. látat,
• častko, ‘ciastko’, czes. koláček,
• elementař, ‘elementarz’, czes. slabikář,
• frugat, ‘fruwać’, czes. létat,
• hromada, ‘gromada’, czes. skupina,
• χoćbi, ‘choćby’, czes. nejméně,
• jonkat se, ‘jąkać się’, czes. koktat,
• lijek, ‘lejek’, czes. trychtýř,
• łaťatej, ‘łaciaty’, czes. strakaté,
• meva, ‘mewa’, czes. racek,
• nakłejit, ‘nakleić’, czes. připojit,
• pałto, ‘palto’, czes. svrchník,
• roʒeństwo, ‘rodzeństwo‘, czes. sourozenci,
• smata, ‘szmata’, czes. hadr,
• valizka, ‘walizka’, czes. kufr,
• zarost, ‘zarost’, czes. brada, vousy,
• žilak, ‘żylak’, czes. křečové žíly.

Oprócz zapożyczeń leksykalnych część wyrazów wspólnych dla języka polskiego i czeskiego uległa fonetycznemu zbliżeniu do polszczyzny, np.: ʒvon ‘dzwon’, czes. zvon; χałpa ‘chałupa’, czes. chalupa; łodiga ‘łodyga’, czes. lodyha.
W gwarze tej występują również liczne wyrazy nieznane współczesnej polszczyźnie, ale znane językowi ogólnoczeskiemu, np.: ṕilina, ‘trociny’, czes. piliny oraz neutralne użycie wyrazów, które w języku polskim są nacechowane (np. literacko), np.: jutřenka, ‘pierwsza gwiazda’, czes. jitřenka (Dejna 1984: 26ff; Dejna 1990: 13ff).
Użytkownicy dialektu Zelowa i Kucowa przyjęli też polską akcentuację (Wróblewski 2012: 50) – w czeskim języku literackim akcent (inicjalny) pada na pierwszą sylabę wyrazu, podczas gdy w polskim przeważnie na przedostatnią (akcent paroksytoniczny). Oprócz inicjalnego akcentu głównego często występuje też akcent poboczny, padający przeważnie na trzecią (licząc od początku) sylabę wyrazu.
Wpływ polszczyzny na fonetykę gwar czeskich w Polsce jest również zauważalny w gwarze Kudowy. Co więcej, czas trwania artykulacji głosek nie zawsze jest w tej gwarze jednakowy – bywa on często wydłużony w zależności od tego, gdzie pada akcent wyrazowy lub zdaniowy.
Zdarzają się również przedłużenia artykulacji nawet w przypadkach niespełniających żadnego z wyżej wymienionych warunków, np. w konstrukcjach emfatycznych (wyrażających ładunek emocjonalny, np. poprzez akcentowanie danego wyrazu) czy w przypadku realizacji wyrazów, takich jak: dāvā ‘daje’, pāli se ‘pali się’, na tartāku ‘na tartaku’ itd. (zapis za: Dejna 1981).
Mimo szczątkowego (względem języka czeskiego) zachowania długości głosek, nie stanowią one czynnika różnicującego znaczenie, tj. nie zdarzają się wyrazy, w których wymówienie głoski długiej zamiast krótkiej (lub na odwrót) zmieni jego znaczenie. W gwarze Kucowa nie odróżnia się także głosek [i], [y] ani [ý]. Gwara ta zawiera za to złożony system wymian jednych głosek na inne, zarówno we fleksji, jak i słowotwórstwie (Dejna 1983a: 165ff; Dejna 1981: 11ff).
Od strony fleksyjnej gwara Kucowa wykazuje wiele podobieństw względem języka polskiego i czeskiego w odmianie części mowy, takich jak: rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik czy czasownik.
W przypadku rzeczownika Dejna (1981: 41ff) przyjmuje trzy deklinacje (po jednej dla każdego rodzaju gramatycznego: męskiego, żeńskiego i nijakiego), z których każda dzieli się na grupy deklinacyjne ze względu na końcówkę oraz twardość lub miękkość tematu mianownika liczby pojedynczej. Podczas gdy przypadki najrzadsze (miejscownik i narzędnik) posiadają paradygmaty odmiany niemal identyczne z językiem ogólnoczeskim, przypadki częstsze (dopełniacz, biernik) posiadają formy nieznane czeszczyźnie (przede wszystkim dotyczy to rzeczowników rodzaju męskiego). Dejna nie ustalił również systemu końcówek wołacza, ponieważ przypadek ten był odnotowywany przez badaczy tylko sporadycznie (Dejna 1981: 40ff).

Na podstawie materiału badawczego zebranego w latach 1970-tych w Zelowie ujawniono szereg cech wyróżniających tamtejszą gwarę względem języka ogólnoczeskiego, np.:

• zachowanie się zaledwie kilku form deklinacji męskiej z końcówką -a, np.: tata ‘tata’, pantata ‘teść’, kolega ‘kolega’ czy kožen ‘korzeń’;
• zachowanie się końcówki -a w dopełniaczu liczby pojedynczej niektórych rzeczowników męskich, która ulega wymianie na -e, np.: klič́e ‘klucza’, trakaže ‘taczki’, pekač́e ‘brytfanny’;
• zachowanie się końcówki -a w odmianie przez przypadki rzeczowników, takich jak: lesa ‘lasu’, vou̯sa ‘wąsa’, koḿina ‘komina’;
• zastąpienie historycznej końcówki -i końcówką -a w odmianie przez przypadki, np.: holuba ‘gołębia’, hosta ‘gościa’;
• upowszechnienie końcówki -e w bierniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na spółgłoskę miękką, np.: tkač́e ‘tkacza’, zai̯ce ‘zająca’, voráče ‘oracza’, zeľe ‘kapustę’;
• występowanie końcówki -u w odmianie przez przypadki rzeczowników zakończonych na -a, np.: kolegu ‘kolegę’, druž́bu ‘drużbę’, tatu ‘tatę’;
• skrócenie się prasłowiańskiej końcówki -ovъ → -ův → -ů → -u w rzeczownikach rodzaju męskiego o temacie zakończonym na -u w dopełniaczu liczby mnogiej, np.: sinu ‘synów’, volu ‘wołów’, domu ‘domów’;
• zastąpienie końcówki -i końcówką -e w większości form dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego zakończonych na -ń, np.: ṕisńe ‘pieśni’, brane ‘brama’;
• występowanie końcówki -u w dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowników zakończonych na -a, będąca kontynuantem prasłowiańskiego -o̧, np.: tlamu ‘gęby’, kruχtu ‘kruchty’, nohu ‘nogi’;
• przeniesienie końcówki deklinacji męskiej -um (zamiast regularnej końcówki -am) do celownika liczby mnogiej kilku rzeczowników żeńskich, np.: ulicum ‘ulicom’, č́epicom ‘czapkom’;
• zastąpienie końcówki narzędnika liczby mnogiej rodzaju żeńskiego końcówką dualną [15] -ama, np.: farama ‘parafiami’, pokšivama ‘pokrzywami’; również jako oboczne -ema w przypadku rzeczowników zakończonych na -i, np.: loďema ‘lodami’, pi̯esťema ‘pięściami’, kosťema ‘kościami’;
• upowszechnienie się końcówki -o w mianowniku, bierniku i wołaczu liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego, np.: rameno ‘ramię’, i̯meno ‘imię’ (Wolska 1980: 99f).

Deklinacja zaimków gwary kucowskiej również jest zbliżona do tej znanej językowi czeskiemu i polskiemu (Dejna 1981: 50ff).

Odmiana przymiotników gwary Kucowa nie pokrywa się z odmianą zaimków dzierżawczych – w przeciwieństwie do języka polskiego, gdzie obie klasy wyrazów przyjmują te same końcówki, np. mój, żółty → mojego, żółtego. Poza tym występują regularne oboczności w bierniku rodzaju męskiego – podobnie jak w języku polskim na odmianę ma wpływ, czy dany rzeczownik opisuje istotę żywą czy obiekt nieożywiony (Dejna 1981: 57ff; Dejna 1984: 26ff).

Liczebniki kucowskie, podobnie jak w polszczyźnie czy czeszczyźnie, zachowały złożony system fleksyjny:

• liczebnik jeden, jedna, jedno odmienia się jak zaimek ten, ta, to;
• liczebnik dva zachowuje odrębną odmianę, przyjmując formę dvje tylko w połączeniu z rzeczownikiem u̯eto ‘lato’ (w funkcji l.mn. od ‘rok’), oraz formę dopełniacza dvou̯χ w połączeniu z rzeczownikami w rodzaju męskoosobowym (np. mam dvou̯χ bratšy ‘mam dwóch braci’);
• liczebniki tšy oraz š́tiri odmieniają się wg wzoru: dopełniacz tšeχ, celownik tšem, narzędnik tšema;
• liczebnik ‘pięć’ i następujące odmieniają się jak rzeczowniki żeńskie (przykłady i zapis za: Dejna 1981: 59f).

Czasowniki w gwarze Kucowa podlegają trzem koniugacjom (na podstawie końcówek pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego). Po uwzględnieniu form nieregularnych wyróżnić można łącznie sześć wzorów odmiany. Czasowniki w gwarze tej odmienia się podobnie jak w języku polskim i czeskim przez trzy czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły złożony), dwie liczby (pojedynczą i mnogą) oraz trzy tryby (oznajmujący, rozkazujący i przypuszczający) oraz posiada kategorię aspektu (dokonaność lub niedokonaność) (Dejna 1981: 60ff).

W przypadku dialektu kłodzkiego najlepiej opisana jest gwara miasta Kudowa-Zdrój. W porównaniu ze współczesnym językiem ogólnoczeskim występuje szereg różnic o charakterze fonetycznym, słowotwórczym, fleksyjnym i leksykalnym.
Od strony fonetycznej jedną z głównych różnic jest skrócenie długiego [i], przede wszystkim w przypadku:

• rzeczowników zakończonych na -í, np.: psańi, ‘pismo, kartka, przesyłka’, czes. psaní; tkańi, ‘tkactwo’, czes. tkaní; pańi, ‘pani’, czes. pani; mlíči ‘mlecz’, czes. mlíčí; podmásli, ‘maślanka’, czes. podmáslí;
• końcówek przypadkowych: -ím, -ích, np.: vi̯ečim ‘większym’, czes. větším; lesiχ ‘lepszych’, czes. lepších;
• kategorii końcówek przymiotników określanych w języku polskim jako miękkotematowe [16], np.: teleci ‘cielęcy’, czes. telecí; starši ‘starszy’, czes. starší;
• sufiksów na -ík oraz -ník, np.: knoflik ‘guzik’, czes. knoflík; zednik ‘murarz’, czes. zedník; učedńik ‘uczeń’, czes. učedník.

Gwara kudowska wykazuje również wiele innych różnic samogłoskowych względem języka literackiej odmiany czeszczyzny, które sięgają jeszcze tzw. okresu praczeskiego [17]. W dialekcie czeskojęzycznych mieszkańców Kotliny Kłodzkiej [l] często ulega fonetycznemu przekształceniu w [u], jak w przypadku wyrazów: kořauka ‘gorzałka’, czes. kořalka; odpočau si ‘odpoczął sobie’, czes. odpočal si. Ponadto samogłoska [e], względnie [i, a], pojawia się przed [r] oraz [l] w wyrazach, takich jak: smerť ‘śmierć’, czes. smrt czy deržať ‘drżeć’, czes. držet (Hodura 1925).

Akcent w gwarze okolic Kudowy jest taki sam jak w przypadku języka ogólnoczeskiego – w wyrazach występujących samodzielnie (niepoprzedzonych przyimkiem lub partykułą) pada przeważnie na pierwszą sylabę. Jeśli jakiś wyraz jest poprzedzony przyimkiem lub partykułą przeczącą ne, to akcent tam pada, a nie – jak w przypadku języka polskiego – na rzeczownik lub czasownik.
W czasie przeszłym w gwarze kudowskiej nie zachodzi wymiana [e : a] jak w języku polskim, np.: ležet: ležal, ležala, ležali ‘leżeć: leżał, leżała, leżeli’, czes. ležet: ležel, ležela, leželi ; podobnie: slišet ‘słyszeć’, sed’et ‘siedzieć’.
W gwarze tej, w przeciwieństwie do języka czeskiego, drugą osobę liczby pojedynczej czasu przeszłego czasownika tworzy się poprzez końcówkę -s, a nie – jak w przypadku pozostałych form – przez słowo posiłkowe, np.: Co dělals? ‘Co robiłeś?’, czes. Co dělal jsi? [18].
W przypadku niektórych rzeczowników żeńskich zachodzi wymiana [a : e] jak w czeskim i polskim, np.: zemja : země ‘ziemia : ziemie’. Wymiana ta w niektórych przypadkach może być wywołana wpływem języka polskiego, np. w przypadku słowa ned’ela ‘niedziela’, czes. neděle (Siatkowski 1962a: 24ff).
Oprócz wymiany samogłosek zachodzą też często wymiany spółgłosek lub zupełny ich zanik. Zanik można zaobserwować w przypadku końcówek -owi, -awi, -wi̯e, np.: hospodářoi̯ ‘gospodarzowi’, czes. hospodáři/hospodářovi czy doχtoroi̯ ‘doktorowi’, czes. doktoru/doktorovi. Miejsce ma często także wymiana [w : b], np.: brabec, ‘wróbel’, czes. vrabec lub herbábi, ‘jedwabny‘, czes. hedvábí/hedvábný.
Zachodzi także zamiana spółgłoski [v] na samogłoskę [u], np.: zrouna ‘akurat, właśnie’, czes. zrovna. Zmiany dotyczą też wielu innych spółgłosek, np. [d : r], por. kerluba, ‘kalarepa’, czes. kedlubna. Spółgłoska bezdźwięczna [f] praktycznie w gwarze kudowskiej nie występuje. (Siatkowski 1962a: 50ff)[19].
Poza wymianami jednych głosek na inne w gwarze kudowskiej niektóre głoski lub zbitki głosek zmieniają miejsce w wyrazie względem języka ogólnoczeskiego:

• [bń : mń], np. rimńik ‘jezioro, staw rybny’, czes. rybník;
• [dn : nn], np. jennoho ‘jednego’, czes. jednoho;
• [šč : šť], np. šťeťina ‘szczecina’, czes. štětina (Siatkowski 1962a: 64ff).

Gwara podkudowska posiada także rozbudowany system słowotwórczy i fleksyjny. Od strony strukturalnej słowotwórstwo i fleksja tej gwary zbliżone są do struktur języka polskiego i czeskiego, występuje jednak szereg istotnych różnic na poziomie fonetycznym.
W gwarze tej wyróżnia się sześć koniugacji opartych na formach pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej – kryterium to jest powszechnie stosowane w językach słowiańskich; na jego podstawie w języku polskim wyróżnia się cztery koniugacje, a w języku czeskim – pięć.
Hodura (1925) podaje również, że bezokoliczniki w gwarze kudowskiej kończą się na miękkie -ť zamiast ogólnoczeskiego -t.
Obok zasobu leksykalnego zbieżnego z czeskim językiem literackim ok. 25% zbadanego przez Siatkowskiego (1962b: 55ff) słownictwa gwarowego (czyli ponad 1000 z 4250 zebranych jednostek leksykalnych) jest unikalne pod względem słowotwórczym, fonetycznym lub posiada inny rodzaj gramatyczny – tu za przykłady mogą posłużyć: datlik ‘dzięcioł’, czes. datel; klou̯hat ‘poślizg’, czes. klouzat czy wreszcie ten kolei̯ ‘ta kolej’, czes. ta kolej. Pojawiają się także wyrazy nieznane w ogóle czeszczyźnie, takie jak: klapka ‘powieka’, czes. oční víčko; nepleχa ‘zielsko’, czes. plevel.
Język polski ma również wpływ leksykalny na gwarę kudowską, jednak większość typowych dla okolic Kudowy polonizmów upowszechniało się stosunkowo powoli. Zapożyczenia z polszczyzny, które do tej gwary przeniknęły, dotyczą w dużej mierze administracji – są to m.in. wyrazy, takie jak: gmina ‘gmina’, gai̯ovi ‘gajowy’, leśńiči ‘leśniczy’ czy soltis ‘sołtys’. W wielu przypadkach trudno jednak rozstrzygnąć, czy dane zapożyczenie pochodzi z języka polskiego czy czeskiego ze względu na ich pokrewieństwo, jak choćby w przypadku słowa hospodárka ‘gospodarka’, czes. hospodaření, ekonomika (Siatkowski 1962b: 103ff).

W dialekcie kłodzkim często pomija się przyimki v [f] ‘w’, k [g] ‘ku’, s/z ‘z, od’ w połączeniu z wyrazami zaczynającymi się od tej samej spółgłoski, np.:

• vodě ‘w wodę’, czes. v vodě;
• králi ‘ku królowi’, czes. k králi;
• skály ‘ze skały’, czes. s skály;
• zlata ‘ze złota, czes. z zlata;
• sebou ‘ze sobą, czes. s sebou.

Gwary czeskie w Polsce zachowały liczne formy przyimków z końcówką -e, które w języku polskim w większości zanikły (chodzi o takie nieliczne formy jak: beze mnie, przede wszystkim, ze sobą, we wtorek itd.), a które są znacznie częstsze w języku ogólnoczeskim:

• ke voknám ‘do okien’, czes. k oknám;
• se ušim ‘ze wszystkim’, czes. se všim;
• se sestrou ‘z siostrą’, czes. se sestrou;
• ve vodě ‘w wodzie’, czes. ve vodě;
• ve baráku ‘w baraku/chałupie’, czes. v baráku;
• ze země ‘z ziemi’, czes. ze země;
• ze parku ‘z parku’, czes. z parku (Siatkowski 1974; Bachmannová 2003).

W gwarach tych często skraca się początek wyrazu, jeśli zaczyna się od kilku spółgłosek; czasem można pominąć też przyimek poprzedzający ten wyraz, np.:

• vz- → z-, np.:
• zit ‘wziąć’, czes. vzít;
• zbudit ‘wzbudzić (także: zbudzić)’, czes. vzbudit (także: zbudit);
• zámku ‘w zamku’, czes. v zámku;
• vst- → st-, np.:
• stávat ‘wstawać’, czes. vstávat;
• stodole ‘w stodole’, czes. ve stodole.

Skracanie wyrazów dotyczy spółgłosek: vš- → š-, vč- → č-, vn- (vň-) → n- (ň-), vj- → j-, vst- → st-, kb- → b-, kd- (→ gd- → hd-) → d- oraz stř → tř (Siatkowski 1974).
W perspektywie historycznej język czeski miał silny wpływ (głównie w zakresie leksyki) na polszczyznę przede wszystkim między X a XVI w., kiedy pełnił on funkcję języka kontaktowego z Europą Zachodnią. Wiele łacińskiego słownictwa weszło do języka polskiego za pośrednictwem czeszczyzny, m.in. terminologia chrześcijańska, np.: ‘kościół’, czes. kostel,  łac. castellum; ‘opat’, czes. opat,  łac. abbate; ‘poganin’, czes. pohan, łac. paganus; ‘krzyż’, czes. kříž, łac. crux. Wśród bohemizmów (wyrazów pochodzenia czeskiego) były też terminy administracyjne, botaniczne, militarne oraz pochodzące z wielu innych dziedzin. W XV i XVI w. odmiana literacka języka czeskiego wywarła również szczególnie silny wpływ na tworzenie się polskiego języka literackiego. Jednocześnie brak dowodów na bezpośrednie przenikanie elementów gwar języka czeskiego do odmiany standardowej języka polskiego – wynika to przede wszystkim z braku warunków do wytworzenia się tzw. dialektu przejściowego  (Balowska 2012: 81ff; Rospond 1959: 1ff; Siatkowski 1996: 121–128, 151–184, 190; 217ff).

Język czy dialekt?

Sami mieszkańcy miejscowości Zelów twierdzą, że mówią „po zelowsku”. W rzeczy samej znaczne są wymienione różnice fonetyczne, gramatyczne i leksykalne między dialektami czeskimi w Polsce a czeskim językiem literackim, odmiany te pozostają jednak wzajemnie zrozumiałe (w przeciwieństwie do języka polskiego). W opracowaniach naukowych mówi się o dialektach czeskich Kudowy, Zelowa czy Kucowa, a nie o odrębnym języku (Wróblewski 2012: 50). Samym zelowskim Czechom trudno jest określić, na ile ich język jest gwarą, a na ile czeskim językiem ogólnym.
Ponad dwustuletnia izolacja od żywej czeszczyzny sprawiła, że język zelowian stał się w dużym stopniu archaiczny i gwarowy, brakuje w nim także wielu współczesnych określeń czeskojęzycznych, które pojawiały się naturalnie w trakcie rozwoju cywilizacyjnego. Po II wojnie światowej, gdy z Polski reemigrowało wielu Czechów na tereny ówczesnej Czechosłowacji, rodziny i znajomi po obu stronach granicy kontaktowali się ze sobą  i to przyczyniało się do poprawienia znajomości języka ogólnoczeskiego przez czeską mniejszość na terenie Polski. Wraz z upływem czasu kontakty te stawały się coraz bardziej sporadyczne. Braki leksykalne są więc zastępowane przede wszystkim przez spolszczenia lub zapożyczenia z języków zachodnich [20].


Okładka monografii Janusza Siatkowskiego pt. Dialekt czeski okolic Kudowy.


Okładka słownika Karola Dejny pt. Słownik gwary czeskiej mieszkańców Kucowa.

Tożsamość narodowa

Czesi w Polsce wykazują silne przywiązanie do kultury, tradycji i języka czeskiego, a także do swojego wyznania. W Zelowie to właśnie język oraz wyznanie ewangelicko-reformowane są głównymi czynnikami stanowiącymi o odrębności tamtejszej mniejszości. Jednocześnie zachowanie większości tradycji religijnych (w tym tzw. czeskobraterską strukturę nabożeństw [21]) mocno kontrastuje z zanikiem niemal wszystkich tradycji świeckich. Wpływ na to może mieć specyficzne podejście zelowskich Czechów do własnej historii, naznaczonej licznymi prześladowaniami na tle religijnym. Wśród przedstawicieli tamtejszej mniejszości dominują dwie postawy: „Czecha-zelowskiego patrioty” oraz coraz częstsza wśród młodzieży postawa „Polaka pochodzenia czeskiego” (Wróblewski 1996: 81ff; Wróblewski 2012: 50ff).
Na Śląsku zarówno w przeszłości, jak i obecnie wielu mieszkańców przygranicza wykazuje międzykulturową postawę. Odpowiedzią, jakiej udzieliła pani Maria Hausche na pytanie o narodowość, była: „Srdce mám český, hlavu německou a papíry polský” (‘Serce mam czeskie, głowę niemiecką a papiery polskie’) [22]. W przypadku Kotliny Kłodzkiej tożsamość narodowa często w ogóle nie idzie też w parze z językiem ojczystym  mieszkańców – w plebiscycie z 20 marca 1921 r., dwa lata po przyłączeniu regionu do Rzeszy Niemieckiej, nikt nie głosował za przyłączeniem tego regionu do Czech [23] (Gawliczek 2012: 23; Wróblewski 2012: 50ff; Siatkowski 1962a: 11).

W Polsce działalność społeczno-kulturalna Czechów skupia się przede wszystkim [24]:

• przy Parafii Ewangelicko-Reformowanej w Zelowie,
• w Centrum Informacji Mniejszości Czeskiej w Polsce [25],
• w Klubie Czeskim w Gęsińcu przy Towarzystwie Słowaków w Polsce.

Działalność kulturalna skupiona jest wokół parafii w Zelowie. Ośrodek ten we współpracy z Instytutem Historii PAN, Uniwersytetem Warszawskim, Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwem Spraw Zagranicznych Republiki Czeskiej i Stowarzyszenia EXULANT [26] jest w trakcie tworzenia Muzeum w Zelowie – Ośrodka Dokumentacji Dziejów Braci Czeskich, które „ma zamiar zbierać, konserwować, przechowywać oraz eksponować wszelkie ślady kultury duchowej i materialnej, zaś Ośrodek ma na celu zbieranie dokumentacji do historii dziejów braci czeskich” [27].
Za największą imprezę kulturalną mniejszości czeskiej uchodzi coroczny konkurs przedszkolnych zespołów teatralnych w Zelowie [28]. Ponadto w mieście tym działa zespół Zelowskie Dzwonki – jedyny w kraju, który gra na ręcznych dzwonkach [29].
W 1958 r. powstało Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce funkcjonujące później pod zmienioną nazwą: Towarzystwo Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce. W latach 1960-tych Towarzystwo to miało trzy oddziały:

• na Spiszu – z siedzibą w Nowej Białej,
• na Orawie – z siedzibą w Jabłonce,
• w Zelowie – funkcjonujący przy Parafii Ewangelicko-Reformowanej do 1990 r., któremu podlegały koła w Kucowie i Gęsińcu.

Oddział w Zelowie i podlegające mu koła zrzeszały około 150 członków, którzy identyfikowali się z mniejszością czeską w Polsce. Oddział prowadził świetlicę, w której znajdowała się biblioteka z książkami w języku czeskim oraz czasopisma wydawane w Czechosłowacji. Towarzystwo popularyzowało przede wszystkim naukę języka słowackiego, ale także i czeskiego, m.in. poprzez organizowanie kursów i wyjazdów młodych ludzi do Pragi czy poprzez wyświetlanie czeskojęzycznych filmów. Po rozpadzie Czecho-Słowacji Słowacy powołali Stowarzyszenie Słowaków w Polsce z siedzibą w Krakowie. Oddział w Zelowie z jego Kołem w Kucowie został rozwiązany, natomiast Koło Czeskie w Gęsińcu pozostało w strukturach Stowarzyszenia Słowaków. W 2010 r., po wieloletniej przerwie, reaktywowano działalność mniejszości czeskiej w Polsce – powstało Stowarzyszenie Czechów w Polsce z siedzibą w Zelowie [30]. Z inicjatywy tego stowarzyszenia w 2012 r. otwarto Klub Czeski, w którym zarówno dzieci, jak i dorośli mają kontakt z językiem przodków w literaturze i filmie. Jak pisze Wiera Pospiszył: „Jednym z ważniejszych celów Stowarzyszenia jest kultywowanie obyczajów, tradycji, języka i kultury przodków. Nie mniej ważna jest jednak działalność na rzecz budowania coraz lepszych relacji pomiędzy mieszkającymi na tym terenie (a będącymi w zdecydowanej mniejszości) osobami pochodzenia czeskiego z ludnością polską. Dbanie o znajomość wspólnej historii miasta i regionu pozwala optymistycznie patrzeć w przyszłość i wspólnie budować Swoją Małą Ojczyznę” [31]. W Zelowie można obserwować postępujący proces asymilacji mniejszości czeskiej w postaci upodabniania się jej własnych tradycji do tradycji polskich oraz malejącej liczby użytkowników języka czeskiego (Wróblewski 2012: 53).

Krótka charakterystyka typologiczna

Według dialektologów dialekt Zelowa można zaliczyć do północno-wschodnich gwar języka czeskiego (Wróblewski 2012: 50; Dejna 1990: 5ff). Samym zelowskim Czechom trudno było przypisać ich gwarę do odpowiadającego mu regionu w Republice Czeskiej – zaledwie kilka osób zgodnie wskazało, że najbliższy używanej przez nich odmianie języka jest dialekt morawski. Przedstawiciele tej mniejszości są również świadomi zachowania się wielu archaizmów w ich gwarze w porównaniu do języka ogólnoczeskiego, a także napływu licznych zapożyczeń z polszczyzny (Wróblewski 1996: 71).

Typologia genetyczna języka:

rodzina indoeuropejska → języki europejskie → języki słowiańskie → języki zachodniosłowiańskie → język czeski → dialekty języka czeskiego

System piśmienny

Do zapisu dialektów czeskich występujących w Polsce stosuje się czeską wersję alfabetu łacińskiego lub zapis fonetyczny w przypadku opracowań naukowych (Dejna 1990: 8).

Standaryzacja

Dialekty czeskie Zelowa, Kucowa i Kotliny Kłodzkiej nie są standaryzowane. Tamtejsi Czesi uczyli się języka przede wszystkim w domu, a także poprzez obcowanie z tekstami religijnymi oraz prasą w językach czeskim i słowackim. Przed II wojną światową w czeskich szkołach nauczany był czeski język literacki, m.in. dzięki wsparciu czeskiej Macierzy Szkolnej [32]. Ze względu na stosunkowo słaby kontakt tych gwar z czeskim językiem literackim/ogólnym upodabniają się one (przede wszystkim pod kątem leksykalnym) do języka polskiego, skąd zapożyczają wiele neologizmów (Wróblewski 1996: 71ff).
Mimo postępującego procesu asymilacji zelowskich Czechów nie pozostają oni wobec niej bierni, ale starają się pielęgnować swoją odrębność nie tylko kulturalną, ale także i językową:

• choć nabożeństwa w kościele ewangelicko-reformowanym w Zelowie odprawiane są tylko w języku polskim, to chór zborowy śpiewa w języku czeskim, w wybrane niedziele również pieśni ogólnokościelne;
• przedstawiciele zelowskiej mniejszości podtrzymują dobre kontakty z Ewangelickim Kościołem Czeskobraterskim w Republice Czeskiej, dzięki czemu 2–3 razy w roku cała liturgia i kazanie prowadzona jest w języku czeskim przez przyjeżdżającego wówczas z Czech księdza (osobom nieznającym języka czeskiego przygotowuje się tłumaczenie tekstu);
• we współpracy z Ambasadą Czech każdego roku 1 lub 2 zelowian wyjeżdża do Republiki Czeskiej na trzytygodniowy kurs czeszczyzny;
• średnio co 2–3 lata organizowane są wyjazdy polskich dzieci na wspólny turnus z dziećmi czeskimi na wakacyjnych koloniach;
• zapraszani są studenci z Czech, którzy przyjeżdżają do Zelowa jako wolontariusze i prowadzą z tamtejszymi dziećmi zajęcia w języku czeskim przy zborze (przeważnie podczas wakacji);
• mieszkańcy mają również kontakt z czeską literaturą i kinem we wspomnianym Klubie Czeskim [33].

Statystyka/Cechy mówców

Liczba mówców: język ojczysty

rok				Prowincja śląska
	Rejencja wrocławska	Rejencja legnicka	Rejencja opolska
język czeski
1890	9 704	1 386	59 243	70 333
1905	11 294	2 478	62 203	75 975
1910	11 314	2 202	57 343	70 859
język czeski i niemiecki
1905	298	207	1 039	1 544
1910	392	199	571	1 162

Dialekt Zelowa jest wciąż istotny dla życia społecznego, kulturalnego i religijnego, a dla dużej części tamtejszych Czechów stanowi język ojczysty. Mimo prób rewitalizacji języka w Zelowie maleje liczba mieszkańców czeskojęzycznych; ponadto Czesi w Polsce mieszkają w dość dużym rozproszeniu, co utrudnia kontakty w języku czeskim (Wróblewski 2012: 50).

Liczba mówców: na co dzień

Według danych zawartych w Narodowym Spisie Ludności z 2002 r. 1126 osób zadeklarowało posługiwanie się językiem czeskim w domu, brak natomiast jeszcze opublikowanych danych na temat używanego języka w spisie powszechnym z 2011 r. Obecnie w Zelowie niewiele osób z najmłodszego pokolenia decyduje porozumiewać się w języku czeskim, nawet w środowisku domowym.
O wiele gorzej sytuacja wygląda w Czeskim kątku, gdzie na początku XX w. płynną znajomość czeskiego zadeklarowało już tylko 57 mieszkańców, a obecnie mówi nim nie więcej niż kilka osób [34] [35] (Pałys 2007: 11ff; Wróblewski 2012: 53).

Wiek mówców

Zgodnie z danymi z Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. osoby w grupie wiekowej do 17 lat stanowią 10 % całej populacji mniejszości czeskiej w Polsce, osoby w wieku od 18 do 64 – ok. 53%, a osoby w wieku 65 i więcej – ok. 37%.
W regionie Kudowy-Zdroju językiem czeskim posługują się przede wszystkim Czesi w średnim wieku i osoby starsze, a rzadziej młode; współcześnie po czesku mówi się niemal wyłącznie w środowisku rodzinnym. W 1988 r. mieszkało tam zaledwie 40 czeskojęzycznych autochtonów (Siatkowski 1997: 1635f).
W Zelowie maleje obecnie liczba mieszkańców czeskojęzycznych – w 15-tysięcznej gminie żyje ok. 300–400 osób o czeskim pochodzeniu, zwykle w dość dużym rozproszeniu, co utrudnia kontakty w języku czeskim. Dodatkowo do coraz większego rozproszenia Czechów przyczynia się emigracja młodych do dużych miast. Częstsze są też małżeństwa mieszane, przez co w naturalny sposób językiem dominującym staje się język polski. Spadek zainteresowania językiem czeskim można przypisywać także temu, że nacisk kładzie się przede wszystkim na naukę języków Europy Zachodniej, postrzeganych często jako bardziej atrakcyjne i przydatne (Wlekły 2008). Obecnie w bardzo niewielu domach najmłodsze pokolenie używa języka czeskiego [36].

Jaki % w kraju/terytorium/regionie

Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań w Polsce narodowość czeską zadeklarowało 2811 osób. Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 r. narodowość czeską zadeklarowało 831 osób, z czego 386 posiadało obywatelstwo polskie[37] (Chałupczak & Browarek 2000: 224; Nijakowski 2012: 7; Kościak 2012: 59).
W 1876 r. kongregacja w Husińcu liczyła 2860 Czechów. Była tam także zlokalizowana szkoła z dwoma zatrudnionymi nauczycielami, do której uczęszczało 220 uczniów nie tylko z Husińca (niem. Hussinetz - gdzie mieszkało 1300 przedstawicieli tej mniejszości), ale także z miejscowości Górne Gościęcice (czes. Horní Poděbrady / niem. Ober Podjebrad – 300 mieszkańców), Pencz (Penč/Pentsch – 110), Garnczary (niem. Töppendorf – 310), Eichwald (135) oraz Melta (107). Pozostałe protestanckie kongregacje działały w Grodźcu (czes. Bedřichův Hradec) niedaleko Opola oraz Taborze Wielkim koło Sycowa, gdzie mieszkało odpowiednio 2251 i 1876 Czechów (Vaculík 2011: 3f).
Na początku XX w. na ziemi kłodzkiej mieszkało ok. 5550 osób czeskojęzycznych (z czego 600 w samym Kłodzku). Wg spisu ludności z 1905 r. było ich około 6700, z czego 3200 w samym Czeskim kątku. Na krótko przed II wojną światową na co dzień językiem czeskim posługiwało się ok. 5000 mieszkańców Kudowy i okolic (Siatkowski 1997: 1635f; Kubin 1913). W latach 1954–1958 w regionie tym językiem czeskim posługiwało się już zaledwie około 500 osób – przede wszystkim w miejscowościach (dane z 1958 r.): Czermna (ok. 120 mieszkańców czeskojęzycznych), Słone (ok. 100 – przed przesiedleniem ponad 1000), Zakrz (30), Brzozowice (30), Pstrążna (41), Bukowina (6) i Jakubowice (47) (Siatkowski 1962a: 4ff). W 1988 r. w okolicach Kudowy pozostało już tylko 40 rdzennych mieszkańców posługujących się językiem – spadek ten nastąpił przede wszystkim w wyniku emigracji całych rodzin do Niemiec i Czech oraz wymierania starzejącej się lokalnej społeczności (Siatkowski 1997: 1635f; Siatkowski 1997; Siatkowski 1996: 188).

Liczba mówców monolingwalnych

Brak informacji o mieszkających w Polsce osobach posługujących się tylko językiem czeskim. W 1990 r badacz gwary Kucowa, Karol Dejna (1990: 6), opisywał czeską ludność tej miejscowości jako dwujęzyczną, posługującą się gwarą języka czeskiego oraz miejscową gwarą języka polskiego. W przypadku Kudowy i pobliskich wsi często występuje także zjawisko trójjęzyczności polsko-czesko-niemieckiej (Siatkowski 1996: 189).

Jakimi innymi językami się posługują?

Czesi w Polsce obok (gwar) języka czeskiego posługują się językiem polskim, a w pojedynczych przypadkach także i niemieckim w rejonie Kotliny Kłodzkiej.

2 - poważnie zagrożony

Obecność w życiu publicznym

Status oficjalny

Na mocy ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym mniejszość czeska jest jedną z 9 oficjalnie uznanych mniejszości narodowych w Polsce [38].
W 1998 r. Zelów odwiedził ówczesny prezydent Republiki Czeskiej, Vaclav Havel, a w 2011 r. czeski minister sprawiedliwości, Jiři Pospišil, przy okazji wizyty w Łodzi [39].

Media (prasa, radio, TV)

Przy parafii ewangelicko-reformowanej wydawany jest miesięcznik Nowiny [40], wcześniej wydawany pod nazwą Nowiny Zelowskie, którego numery archiwalne są dostępne w Internecie [41]. Teksty w tym czasopiśmie są przeważnie pisane w języku polskim, ale zdarzają się krótkie teksty czeskie.
Dawniej popularny wśród polskich Czechów był także miesięcznik Život, wydawany w Krakowie przez Towarzystwo Słowaków w Polsce (obecnie przy finansowym wsparciu Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, a do 1995 r. wydawany przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce; miesięcznik ten ukazuje się od 1958 r., obecnie w języku polskim i słowackim, wcześniej także w czeskim, w nakładzie ok. 2 tysięcy).
Popularnością w Zelowie cieszy się również czeskie czasopismo ewangelickie Český bratr, wydawane w Czechach nieprzerwanie od 1924 r. [42]. Sprowadzane do parafii ewangelicko-reformowanej egzemplarze są udostępniane chętnym. Choć korzystanie z innych tytułów czeskiej prasy w formie drukowanej jest utrudnione, to dzięki dostępowi do wydań elektronicznych w Internecie mniejszość czeska w Polsce ma stały kontakt z pisaną czeszczyzną [43].
Dnia 28 listopada 2009 r. o godzinie 8:45 w TVP Łódź wyemitowany został odcinek z serii Encyklopedia turystyczna regionu pt. A może na knedliki do Zelowa?, poświęcony dziejom tej miejscowości.

Szkoły

W czasach II Rzeczypospolitej większość szkół czeskich znajdowała się na Wołyniu. W tym okresie stopniowo malała liczba szkół publicznych z czeskim językiem nauczania (w 1924–25 r. było ich 19 oraz 1 szkoła dwujęzyczna, w 1937–38 r. były 4 szkoły czesko-polskie, a 3 z czeskim językiem nauczania). Jednocześnie ze spadkiem liczby czeskojęzycznych szkół publicznych rosła liczba szkół prywatnych (wyłącznie z czeskim językiem nauczania) z 1 do 13. Były one utrzymywane przez założoną w 1923 r. Czeską Macierz Szkolną. W niektórych szkołach z polskim językiem nauczania wprowadzono także dodatkowo naukę języka czeskiego.
W XIX w. liczba szkół z czeskim językiem nauczania rosła też wraz z napływem czeskojęzycznej ludności w Kotlinie Kłodzkiej oraz na Śląsku Cieszyńskim. W okresie tym w Królestwie Polskim szkoły czeskie mieściły się w Zelowie, Podżenicach, Kamienicy Polskiej, Kucowie, Łodzi i Żyrardowie (Tobjański 1994: 94).
Po powstaniu II Rzeczypospolitej szkoły te, choć nadal istniały, borykały się z licznymi kłopotami, z których największym był brak wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej, co przekładało się na poziom nauczania.

język	liczba uczniów
	1864 r.	1871 r.	1897 r.	1911 r.
czeski	11 662	10 396	12 372	14 425
polski	128 228	159 441	188 629	260 030
niemiecki	390 568	418 940	498 401	589 966
serbołużycki	5013	5 376	4 182	3 968
polski i niemiecki	22 333	22 074	37 121	61 347
serbołużycki i niemiecki	1 322	1 452	1 147	1 234
razem	559 190	617 680	741 850	930 970

W 1945 r. ziemia kłodzka została przyłączona do Polski. Większość z ponad 5 tysięcy czeskich mieszkańców tego regionu wyjechała do Czechosłowacji dzięki wsparciu tzw. Komitetu Kłodzkiego, który pomagał przesiedleńcom w znalezieniu mieszkania i pracy. W Polsce dla mieszkańców Czeskiego kątka otwarto w Kudowie w 1947 r. szkołę z czeskim językiem nauczania, a w 1952 r. następną – ale tym razem na żądanie większości ludności autochtonicznej – z niemieckim językiem nauczania. Ze względu na emigrację Czechów w latach 1950-tych szkołę z czeskim językiem nauczania zamknięto już w 1960 r., kiedy to liczba czeskojęzycznych mieszkańców spadła do ok. 500 (Tomaszewski 1985: 159ff; Siatkowski 1962a: 11f; Tobjański 1994: 30ff). W Zelowie obowiązkowej nauki języka czeskiego zaprzestano po 1919 r., kiedy to szkoły stały się własnością gminy. Do 1936 r. można było uczęszczać na nadobowiązkowe zajęcia z języka czeskiego, jednak z braku funduszy lekcje te zostały zlikwidowane. Po II wojnie światowej szkolnictwo czeskie nie powstało na nowo. Od tego czasu o podtrzymanie znajomości języka czeskiego dbali przede wszystkim pastorzy i kolegia kościelne (starsi zboru). Realizowano to m.in. poprzez prowadzenie liturgii w języku czeskim w wyznaczone niedziele, śpiewy liturgiczne w języku czeskim czy recytowanie wierszy podczas uroczystości kościelnych w wykonaniu dzieci. Praktyki te w niewielkim stopniu przetrwały do dziś. Obecnie żadna szkoła w Zelowie nie prowadzi nauki języka czeskiego. Parafia Ewangelicko-Reformowana w Zelowie prowadzi natomiast Przedszkole Edukacyjne im. J.A. Komeńskiego, w którym od 2010 r. polskojęzyczne dzieci mają możliwość zapoznania się poprzez zabawę z językami angielskim i czeskim – dotyczy to jednak niewielkiej grupy dzieci, których rodzice wyrażają na to specjalną zgodę. Poza tym od 2012 r. Stowarzyszenie Czechów w Polsce stara się rozbudzić zainteresowania nauczaniem języka czeskiego w Klubie Czeskim. W ramach zajęć dla dzieci przewidziano oglądanie i czytanie czeskojęzycznych bajek, a także naukę wierszy i piosenek w tym języku. Dorośli natomiast mają możliwość zapoznania się z filmami i tekstami w języku czeskim. Stowarzyszenie dysponuje również niewielką biblioteczką czeskojęzyczną z literaturą dla dzieci, młodzieży i dorosłych [44]. Sytuację mniejszości czeskojęzycznej w Polsce (oraz Polonii w Czechach) ma poprawić podpisany przez ministrów obu państw 20 września 2012 r. Program Współpracy w zakresie oświaty [45].

Życie religijne

Wyznanie ewangelicko-reformowane jest dla Czechów w Polsce jednym z podstawowych wyznaczników ich odrębności kulturalnej. Najwyraźniej widać to w przypadku mieszkańców Zelowa. Choć dialekty czeskie w Polsce nigdy nie pełniły też funkcji języka liturgicznego, w naturalny sposób przedstawiciele tamtejszej mniejszości skupiali się wokół Parafii ewangelicko-reformowanej w Zelowie. Rozproszeni po Polsce znajdowali dla siebie wspólnotowe miejsce także w innych parafiach ewangelicko-reformowanych: w Łodzi, w Warszawie, a także w Bełchatowie i Kleszczowie (te dwie ostatnie parafie powstały w wyniku likwidacji parafii w Kucowie wskutek rozwoju najpierw kopalni, a następnie elektrowni Bełchatów) [46].
Ze względu na wagę oraz odrębność wyznania mniejszość czeska w Polsce naturalnie skupia się przeważnie wokół lokalnych parafii. Odmienność wyznania przejawia się m.in. w sposobie obchodzenia świąt religijnych – chodzi tu przede wszystkim o tradycje takich świąt jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc, a także o te związane z cyklem życia: narodzinami, chrztem, konfirmacją (odnowieniem chrztu), ślubem, pogrzebem, a nawet sylwestrem (do dziś zelowscy Czesi świętowanie Nowego Roku zaczynają mszą świętą) (Kościak 2012: 56–62).
Wśród zelowskich Czechów w święta Bożego Narodzenia post nie jest rygorystycznie przestrzegany – nie ma również żadnej obrzędowości związanej ze stołem wigilijnym, a jedyną dekoracją domu jest zdobiona przez domowników choinka. Prezenty zelowscy Czesi otrzymywali od kolegium kościelnego – z reguły były to trudno dostępne dla mieszkańców Zelowa artykuły, w tym m.in. czasopisma sprowadzane z Czech.
W święta Wielkiej Nocy, w przeciwieństwie do katolików, bracia czescy nigdy nie praktykowali tradycji święconki ani pieczenia baranka w Wielką Sobotę. Od niedawna zelowscy Czesi praktykują zwyczaj podawania obiadu w Niedzielę Wielkanocną i oblewanie się wodą w Poniedziałek Wielkanocny.
Narodziny tradycyjnie odbywały się w domu. Obowiązkiem rodziców było zgłoszenie narodzin dziecka u księdza. Chrzest odbywał się przed lub tuż po niedzielnym nabożeństwie. Konfirmacja, czyli odnowienie postanowień chrztu w wieku dojrzałym, odbywa w kościele ewangelicko-reformowanym zawsze w Dzień Zesłania Ducha Świętego (tzw. Zielone Świątki) i poprzedzona jest przygotowaniami do zdania egzaminu z zasad wiary i Pisma Świętego.
Śluby zelowskich Czechów były zawsze poprzedzony długimi przygotowaniami. W pierwszej kolejności następowały namluvý ‘zmówiny’, czyli uprzednio zaaranżowane spotkanie w domu panny młodej, kiedy to pan młody oficjalnie prosił rodziców o rękę ich córki. Pan młody wraz ze swoimi gośćmi przychodził do panny młodej i stamtąd wspólnie udawano się (pieszo lub bryczką) do kościoła. Wesela trwały zwykle kilka dni.
Pogrzeby zaczynały się zawsze w domu, skąd przenoszono ciało zmarłego do kościoła. Towarzyszyła temu tradycja zatrzymywania zegara w domu nieboszczyka, tam też ksiądz odprawiał krótkie nabożeństwa, podczas gdy chór śpiewał pieśni żałobne.

Parafia w Zelowie została założona wraz z zakupem majątku ziemskiego Zelów przez osadników czeskich pod koniec 1802 r. W czerwcu 1803 r. została wybrana Rada Parafii. Po 1815 r. Zelów znalazł się w granicach Królestwa Polskiego, a parafia weszła w skład Jednoty Warszawskiej Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Decyzją Konsystorza Kościoła [47] w 1817 r. sprowadzono do parafii pastora. Uroczyste otwarcie nowo wybudowanej świątyni odbyło się 3 lipca 1825 r., kiedy to zbór liczył już około 700 osób [48]. Oprócz klasycystycznego kościoła braci czeskich w Zelowie znajduje się także modernistyczny kościół katolicki z 1931–1933 r., kościół baptystów z 1893–1896 r., kościół ewangelicko-augsburski z 1934 r. oraz cmentarz ewangelicko-reformowany.

zbór	1924 r.	1930 r.
Zelów	2 450	2 719
Kuców	505	529
Żyrardów	187	184
Łódź	360	226
Warszawa	146	120
Tabor Wielki	795	840
Lublin	15	30
Poznań	18*	20
Kraków	24*	35
Michajłówka	162	264
Kupiczew	180	256
Mirotin	36	87
Boratin	162	210
razem	5 040	5 520

	liczba wyznawców
ewangelicy reformowani	2 719
baptyści	997
wolni reformowani	60
metodyści	57
razem	3 833

wyznanie	liczba wyznawców	%
rzymsko-katolickie	8 984	23,5
grecko-katolickie	251	0,6
prawosławne	21 672	56,9
ewangelicko-augsburskie	213	0,6
ewangelicko-reformowane	5,017	13,2
ewangelicko-unijne	356	0,9
ewangelickie bez bliższego określenia	183	0,4
inne chrześcijańskie	1 237	3,2
mojżeszowe	95	0,2
nieokreślone oraz bezwyznaniowcy	37	0,1
nie podano	52	0,1
razem	38 097	100

Okładka książki Wojciecha Kriegseisena pt. Zbór ewangelicko-reformowany w Zelowie w latach 1803–1939.

Warto wspomnieć, że aż do 1972 r. Kotlina Kłodzka należała do rzymsko-katolickiej archidiecezji praskiej, dopiero papież Paweł VI przyłączył tę miejscowość do archidiecezji wrocławskiej [49].

W kwietniu 2007 r. Kościół Ewangelicko-Reformowany obchodził w Polsce 550-lecie Kościoła Jednoty Braterskiej i 450-lecie Polskiego Kościoła Braci Czeskich [50].


Wnętrze zboru ewangelicko-reformowanego w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.


Tablica w zborze ewangelicko-reformowanym w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.


Nagrobek w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.


Husův kámen w Zelowie, fot. T. Wicherkiewicz.

Prestiż

Dzięki dotacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w RP w 2008 r. zorganizowano w Zelowie Dni Kultury Czeskiej w Polsce [51]. Od 2010 r. działa Towarzystwo Czechów w Polsce, które w 2011 r. zorganizowało w Zelowie punkt wypożyczania literatury czeskiej, filmów oraz muzyki w języku tej mniejszości narodowej. Zaobserwować można stopniowy zanik niektórych tradycji, jak np. śpiewania czeskich pieśni na urodzinach (Wróblewski 2012: 52).
W Zelowie starsze pokolenie Polaków wykazywało często negatywną postawę wobec mniejszości czeskiej. Wpływ na to miał m.in. brak oporu Czechów wobec nazistowskiej okupacji. Badania wśród studentów z 1993 i 2012 r. wykazały, że wśród młodzieży słabną stereotypy i ulega poprawie opinia o przedstawicielach tej narodowości. Najlepiej wypowiadano się o Czechach w Raciborzu, Opolu czy Poznaniu – miastach, w których Polacy mają największy kontakt z Czechami, także tymi mieszkającymi na stałe w Polsce. Poza tym m.in. dzięki mediom (przede wszystkim Internetowi) można zauważyć wzrost znajomości kultury czeskiej. Wśród 29 najczęściej wymienianych cech w ankiecie o postrzeganiu Czechów przez Polaków przeprowadzonej przez Balowskiego (2012: 74ff) tylko dwie są cechami negatywnymi (Wróblewski 2012: 52f; Wróblewski 1996: 103–114).
W Zelowie postępuje proces asymilacji tamtejszej mniejszości czeskiej, której towarzyszy stopniowe osłabianie się polskich stereotypów odnoszących się do jej przedstawicieli. Jeszcze w latach 1990-tych czeszczyzna była uważana w wielu czeskich domach za język obowiązkowy w kontaktach rodzinnych, młode pokolenie polskich Czechów wykazuje negatywny stosunek do języka czeskiego i niechętnie się nim posługuje, nawet w obrębie własnej rodziny (Wróblewski 1996: 69ff ; Wlekły 2008; Wróblewski 2012: 53).

Próbki tekstu

Refren związany z pracą na roli, który pomagał określać termin żniw [52]:

gwara czeska Zelowa	język polski
Dvě neděle mete klas dvě neděle kvete dvě neděle zrnko rostne tři neděle zra.	Dwie niedziele kłosi się kłos dwie niedziele kwitnie dwie niedziele ziarenko rośnie trzy niedziele dojrzewa

Tekst Mąż w piecu, zapisany na podstawie nagrania Marty Machovej, wykonany przez Zenona Sobierajskiego (Siatkowski 1962b: 111).
 

Tekst Nasze gospodarstwo, zapisany na podstawie nagrania Marty Machovej, wykonany przez Zenona Sobierajskiego (Siatkowski 1962b: 119).

 
Tekst Prześladowanie ewangelików, zapisany na podstawie nagrania Emila Cvikýřa, wykonany przez Zenona Sobierajskiego (Siatkowski 1962b: 125f).

Bibliografia

Literatura

Adamczuk, Lucjan & Sławomir Łodziński (red.) 2006. Mniejszości narodowe w Polsce w świetle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.

Albert, Franz 1921. Die Grafschaft Glatz kein Tschechenland. Kłodzko: Verein für Glatzer Heimatkunde.

Bachmannová, Jarmila 2003. „První česká «isofona» (K 90. výročí Frintovy jazykovězeměpisné korespondenční ankety)”. Naše řeč 5. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=7745 [dostęp: 09.01.2012 r.]

Balowska, Grażyna 2012. „Wpływ języka czeskiego na język polski”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Balowski, Mieczysław 2012. „Postawy Polaków wobec mniejszości czeskiej i Czechów”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Baštecká, Lydia & Ivana Ebelová 2004. Náchod. Náchod, s. 249–250.

Berdychowska, Bogumiła (red.) 1998. Mniejszości narodowe w Polsce. Praktyka po 1989 roku. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Bil, Zdenek 1999. „Der Böhmische Winkel”, Grafschafter Bote 2: 14–16.

Černý, Václav 1946. Kladský sborník. Praga.

Chałupczak, Henryk & Tomasz Browarek 2000. Mniejszości narodowe w Polsce 1918–1995. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Dejna, Karol 1981. „System fleksyjny gwary czeskiej Kucowa pod Bełchatowem”, w: Karol Dejna & Witold Śmiech & Władysław Cyran & Maria Kamińska (red.) Rozprawy Komisji Językowej. T. XXVII. Wrocław: Ossolineum.

Dejna, Karol 1983. „Alternacje morfologiczne w gwarze czeskiej mieszkańców Kucowa pod Bełchatowem”, w: Karol

Dejna & Witold Śmiech, & Władysław Cyran & Maria Kamińska (red.) Rozprawy Komisji Językowej. T. XXVIII. Wrocław: Ossolineum.

Dejna, Karol 1983a. „System fonetyczny i fonologiczny gwary czeskiej Kucowa pod Bełchatowem”, Studia z filologii polskiej i słowiańskiej. T. 21. Warszawa: PWN.

Dejna, Karol 1984. „Interferencje w mowie czeskiej Kucowa”, w: Karol Dejna & Witold Śmiech, & Władysław Cyran & Maria Kamińska (red.) Rozprawy Komisji Językowej. T. XXIX. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Dejna, Karol 1990. Słownik gwary czeskiej mieszkańców Kucowa. Wrocław: Ossolineum.

Drzazga, Ewa 2008. „Ukraiński prezydent w Zelowie”, Dziennik Łódzki. URL: http://www.irekw.internetdsl.pl/dokumenty/2008-03-07-historia.pdf [dostęp: 29.06.2013 r.]

Felcman, Ondřej & Eva Semotanová 2005. Kladsko, proměny středoevropského regionu: historický atlas. Praga: Historický ústav Akademie věd ČR.

Gawliczek, Krzysztof 2012. „Historia mniejszości czeskiej na ziemiach polskich oraz różnice w interpretacji wzajemnej historii między Polakami a Czechami”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Góral, Jan & Ryszard Kotewic & Zbigniew Tobjański 1987. Zarys dziejów Zelowa. Zelów: Urząd miasta i gminy Zelów.

Hansch, Albert 1976. Vom Hummel zur Heuscheuer. Leimen/Heidelberg.

Hladíková, Kristýna 2004. Kladské sběry lidových vyprávění v „Českém koutku” v Kladsku (Kłodzkie zbiory opowieści ludowej w „Czeskim kątku” w Kłodzku). Praca dyplomowa. URL: http://kladsko.unas.cz/Text/dp.pdf [dostęp: 15.12.2012 r.]

Hlušičková, Růžena 1999. „Kladsko a Československo v letech 1945–1947”, Kladský sborník – Supplementum 1. Hradec Králové – Wrocław.

Hodura, Quido 1925. „O českém jazyce”, Naše řeč 10. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=1293 [dostęp: 07.01.2013 r.]

Jabłoński, Michał 2002. „Historia Kościoła ewangelicko-reformowanego w Polsce”, w: Bronisław Kamiński (red.) Kudowa Zdrój, miasto i ludzie. Kudowa Zdrój: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Miasta Kudowa Zdrój.

Jančák, Pavel 1964. „Dnešní čeština v kladském výběžku v Polsku”, Naše řeč 3. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=5037 [dostęp: 07.01.2013 r.]

Januła, Eugeniusz 2012. „Polska – Czechy – Słowacja. Dylematy sąsiedztwa i granic”, w: B.A. Orłowska & K. Wasilewski (red.) Mniejszości regionu pogranicza polsko-niemieckiego. Gorzów Wielkopolski: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim.

Mielczarek, Joanna 2011. „Lapidarium asymilacji. Z dziejów parafii ewangelicko-reformowanej w Żychlinie”, w:

Mieczysław Balowski (red.) Na styku kultury polskiej i czeskiej: dziedzictwo, kontynuacje, inspiracje. Poznań: Instytut Filologii Słowiańskiej, s. 89–103.

Kłoczowski, Jerzy 1998. Młodsza Europa. Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Kościak, Barbara 2012. „Zwyczaje zelowskich potomków czeskich emigrantów”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Koudelková, Eva 2011. Čtení o Českém koutku. Liberec: Nakladatelství Bor.

Krajewska-Kułak, Elżbieta & Cecylia Regina Łukaszuk 2010. „Wielokulturowość społeczeństwa polskiego”, w: Elżbieta

Krajewska-Kułak & Irena Wrońska & Kornelia Kędziora-Kornatowska Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} (red.) Problemy wielokulturowości w medycynie. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. URL: http://www.wydawnictwopzwl.pl/download/229290100.pdf [dostęp: 15.12.2010 r.]

Kriegseisen, Wojciech 1994. Zbór ewangelicko-reformowany w Zelowie w latach 1803-1939: zarys dziejów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.

Kubín, Josef 1926. České Kladsko. Praga.

Kubín, Josef Stefan 1913. Lidomluva Čechů kladských. Praga.

Kubín, Josef Štefan 1926. České Kladsko; nástin lidopisný, seria „Národopis lidu českoslovanského”. Cz. 2. Praha: Nakl. Národopisné společnosti čsl.

Kubín, Josef Štefan 1948. Kladské Povídky. Praga: Nakl. Mladá Fronta
Kudowa Zdrój, miasto i ludzie 2002. Kudowa Zdrój: Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Miasta Kudowa Zdrój.

Kwilecki, Aleksander 1963. „Mniejszości narodowe w Polsce Ludowej”, Kultura i Społeczeństwo 4: 98.

Lubos, Arno 1974. „Das tschechische Volkstum in der Grafschaft Glatz”, w: Deutsche und Slawen. Wiedeń: Europaverl.

Mader, Wolfgang 1898. „Die Westecke der Grafschaft Glatz”, w: Bunte Bilder aus dem Schlesierlande. Wrocław.

von Magnis, Ferdinand Graf 1990. Das Glatzer Land in seiner Beziehung zu Böhmen und Schlesien. Freudenberg-Rauenberg.

Majdaczyk, Piotr (red.) 1998. Mniejszości narodowe w Polsce. Państwo i społeczeństwo polskie a mniejszości narodowe w okresach przełomów politycznych (1944–1989). Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.

Musil, František 2007. Kladsko. Praga: Libri.

Nijakowski, Lech M. & Sławomir Łodziński 2003. Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce. Informator. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Nijakowski, Lech M. (red.) 2012. „Wprowadzenie” do tomu Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”.
Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Nijakowski, Leszek M. (red.) 2005. Polityka państwa polskiego wobec mniejszości narodowych i etnicznych. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Orłowska, Beata A. & Krzysztof Wasilewski (red.) 2012. Mniejszości regionu pogranicza polsko-niemieckiego. Separacja – adaptacja – integracja – asymilacja. Gorzów Wielkopolski: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa.
Oszczęda, Waldemar Ireneusz 2010. „Największy ośrodek mniejszości czeskiej w Polsce”, Top – Tygodnik Opoczyński 43 (694). URL: http://www.opoczno-top.pl/artykul,Najwiekszy_osrodek_mniejszosci_czeskiej_w_Polsce,3962.html [dostęp: 15.12.2012 r.]

Pałys, Piotr 2007. Skupiska czeskie w Kłodzkiem, Raciborskiem, Głubczyckiem i Żytawskiem wobec czechosłowackich planów zmiany granic państwowych po II wojnie światowej. Toruń: Dom Wydawniczy Duet.

Papuga, Sławomir & Andrzej Gramsz 2003. Zelów. Wspólnota nacji, wyznań, kultur. Łódź: Grako.

Policar, Lukáš 2008. „Zelov – poslední česká vesnice v Polsku”, artykuł w portalu Aktuálně.cz. URL: http://blog.aktualne.centrum.cz/blogy/lukas-policar.php?itemid=5392 [dostęp: 09.01.2012 r.]
Rospond, Stanisław 1959. Dzieje polszczyzny śląskiej. URL: http://www.staff.amu.edu.pl/~hjp/teksty/Rosp1.pdf [dostęp: 15.12.2012 r.]

Šembera, Alois Vojtěch 1876. Mnoho li jest Čechů, Moravanů a Slováků v Rakousích a kde obývají. Praga.

Siatkowski Janusz 1996. Czesko-polskie kontakty językowe. Warszawa: Wydawnictwo Energeia.

Siatkowski, Janusz 1962a. Dialekt czeski okolic Kudowy. Fonetyka, słowotwórstwo. Część I. Wrocław – Warszawa –
Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Siatkowski, Janusz 1962b. Dialekt czeski okolic Kudowy. Fleksja, słownictwo, teksty. Część II. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Siatkowski, Janusz 1974. „Bezpředložková spojení v nářečí kladských Čechů”, Naše řeč 4. URL: http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?lang=en&art=5787 [dostęp: 07.01.2013 r.]

Siatkowski, Janusz 1997. „Polnisch-Tschechisch”, w: Hans Goebl et al. (red.) Kontaktlinguistik. Contact Linguistics. Linguistique de contact. T. 2. Berlin-New York: Walter de Gruyter, s. 1634-1640.

Solak, Andrzej 2005. „Zbrodnia w Malinie. Cz. 1”, Głos Kresowian 20. Warszawa: KRP.

Tobjański, Zbigniew 1994. Czesi w Polsce. Kraków: Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce.

Tomaszewski, Jerzy 1985. Ojczyzna nie tylko Polaków. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.

Tomaszewski, Jerzy 1991. Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku. Warszawa 1991.

Vaculík, Jaroslav 2011. „Czechs in Lower Silesia in the 18th-20th Century”, w: Czech-Polish Historical and Pedagogical Journal. Brno: Masaryk University.

Víšek, Zdeněk 2006. „Osud Českého koutku v Kladsku”, Navýchod 3 URL: http://www.navychod.cz/articles.php?id=e926f67a-dd7d-102d-bc3e-00e0814daf34 [dostęp: 15.12.2012 r.]

Walicki, Andrzej 1991. Trzy patriotyzmy. Trzy tradycje polskiego patriotyzmu i ich znaczenie współczesne. Warszawa.

Wlekły, Mirosław 2008. Małe Czechy w samym sercu Polski. URL: http://polishexpress.polacy.co.uk/index.php?str=art&id=2596 [dostep: 12.01.2012 r.]

Wolska, Ilona 1980. „Fleksja rzeczowników gwary czeskiej Zelowa”, w: Karol Dejna & Witold Śmiech & Władysław Cyran & Maria Kamińska (red.) Rozprawy Komisji Językowej. T. XXVI. Wrocław: Ossolineum.

Wróblewski, Piotr 1996. Społeczność czeska w Zelowie. Problemowa monografia socjologiczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.

Wróblewski, Piotr 1997. „Mniejszość czeska w Zelowie. Tożsamość etniczna i postawy patriotyczne”, w: Zbigniew Kurcz (red.) Mniejszości narodowe w Polsce. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Wróblewski, Piotr 2012. „Kim są zelowscy Czesi?”, w: Lech M. Nijakowski (red.) Czesi, seria „Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce”. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.

Linki

http://www.tvp.pl/lodz/rozmaitosci/lodzkie-turystyczna-encyklopedia-regionu/wideo/13032009/1820399 – odcinek programu Łódzkie – turystyczna encyklopedia regionu pt. A może na knedliki do Zelowa? wyemitowany 28 listopada 2009 r. o godzinie 8:45 w TVP Łódź

http://valamir.imess.net/kladsko/ – Mapa Kotliny Kłodzkiej z nazwami miejscowości w językach czeskim, niemieckim i polskim

www.czesi.pl – strona Czechów z Zelowa (nieaktualizowana od 2010 r. z powodu przeprowadzenia się administratorów strony do Republiki Czeskiej)

http://www.ziemia.klodzka.com/pdf/214.pdf

http://www.comenius.mechanik.edu.pl/Zelow/zelow.htm – strona przedstawiająca zwięzłą historię Zelowa i jego wielowyznaniowy charakter

http://infowies.w.interia.pl/historia.html – historia Zelowa na stronie Infowieś Kociszew

http://www.ziemia.klodzka.com/?page_id=8 – wydanie elektroniczne biuletynu Ziemia Kłodzka, poświęcone temu regionowi

http://www.ceskatelevize.cz/porady/1142743803-reporteri-ct/209452801240030/ – program Poslední česká vlastenka v polském Kladsku Davida Vondráčka poświęcony Czechom w polskim Kłodzku [czes.]

http://valamir.imess.net/kladsko/k7.html – historia polskiego Kłodzka po II wojnie światowej [czes.]

http://mac.gov.pl/wp-content/uploads/2011/12/III-Raport-dotycz%C4%85cy-sytuacji-mniejszo%C5%9Bci-narodowych-i-etnicznych-oraz-j%C4%99zyka-regionalnego.pdf – Trzeci raport dotyczący sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Warszawa: 2011)

http://odkrywanie.bystrzyca.pl/20100523/20100523_zap.html – zdjęcia turystyczne i opis regionu Bystrzycy i okolic

http://www.reformowani.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=276&Itemid=58 – wydanie elektroniczne miesięcznika Nowiny publikowane przy Parafii Ewangelicko-reformowanej w Zelowie

http://www.zelandia.pl/index.php?option=com_content&view=category&id=36&Itemid=526&lang=pl&limitstart=0 – numery archiwalne Nowin Zelowskich (przekształconych  w Nowiny)

http://www.youtube.com/watch?v=5Pv7IK33CSA – chór Parafii Ewangelicko-reformowanej w Zelowie

http://www.zelandia.pl/index.php?lang=pl – strona parafii ewangelicko-reformowanej w Zelowie

http://www.zelandia.pl/te2007/download/pr1-te_zelow_2007.mp3 – audycja o II Tygodniu Ewangelizacyjnym w Zelowie 2007 r. w PR 1 z dn. 18.08.2007 r.

http://www.zelandia.pl/media/muzeum.wmv – film o kościele ewangelicko-reformowanym i powstającym muzeum w Zelowie

http://www.zelow.pl – oficjalna strona gminy Zelów

http://www.hiu.cas.cz/cs/zahranicni-spoluprace/obecna-charakteristika/polsko-czeskie-towarzystwo-naukowe/kladska-historicka-krajina.ep/ – zbiór map, rycin i zdjęć Instytutu Historii Czeskiej Akademii Nauk dotyczących Kłodzka

http://www.cieszynisko.eu/pl/fotogalerie/mapy-c59blonska-cieszynskigo/ – zbiór map Śląska Cieszyńskiego i Zaolzia

http://www.ceskatelevize.cz/porady/10213329031-sbohem-cesky-koutku/20956226648/ – videoreportaż D. Vondráčka pt. Sbohem český koutku o wysiedleńcach z Czeskiego kątka (czes.)

http://www.ceskatelevize.cz/ivysilani/1142743803-reporteri-ct/209452801240030/ – reportaż czeskiej telewizji o Machovsku, Pstrążnym, Ostrej Górze i ich mieszkańcach (czes.),

http://kladsko.unas.cz/Text/ar01s02.html – tekst o kłodzkich Czechach na stronie Czeskiego kątka (czes.)

http://www.domeuropejski.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=385&Itemid=152 – wywiad z ks. Mirosławem Jelinkiem o mniejszości czeskiej

http://www.stolica.opole.pl/?czesi-i-morawianie,64 – profil ludności czeskiej na Śląsku na stronie Opola

http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=815&Itemid=19 – historia Śląska Cieszyńskiego na stronie Gwary polskie

http://www.muzeumzyrardow.pl/index.php?p=vademecum – Obcokrajowcy w Żyrardowie na stronie żyrardowskiego Muzeum

http://www.korzenie.info/jak-czesi-zostali-polakami – imigracja Czechów z Bohdasina do Kamienicy Polskiej

http://jozefdarski.pl/3934-mniejszosc-czeska-poza-republika-czeska – dzieje mniejszości czeskiej poza granicami Republiki Czeskiej na stronie Józefa Darskiego

http://www.olesnica.org/wystawa_czeska_droga.htm

http://rugala.sweb.cz/czeskie.htm – artykuł Lecha Rugały „Czesi i Polacy mieli do siebie od niepamiętnych czasów blisko”

http://www.olesnica.org/wystawa_czeska_droga.htm – galeria wystawy Czeska Droga zorganizowanej w ramach roku czeskiego w Oleśnicy w 2010 r.



Autor: Mirosław Koziarski