Nazwa

Endonimy

Endonim określający język dolnoniemiecki w dialekcie pomorskim brzmi Plattdüütsch. Istniały też określenia poszczególnych odmian, np. pomorski nazywano Platt Pamersch (Platt 'pomorski') albo Pahmerische Buhr-Sprake (pomorski język chłopski) (Adam 1893: 124, 128), a gdański Danzjer Platt (Pinnow 2006b: 14). Na północy Niemiec słowo Platt oznacza lokalną odmianę języka (gwarę).

Egzonimy

Język niemiecki (a dokładniej wysokoniemiecki, niem. Hochdeutsch[1]), stanowiący najczęściej bazę języka standardowego na obszarze użycia dialektów dolnoniemieckich, nazywa język dolnoniemiecki Plattdeutsch, względnie Niederdeutsch.
Po angielsku używa się określenia Low German, względnie Low Saxon.
Wydawany w języku angielskim The Ethnologue podaje następujące nazwy języka dolnoniemieckiego (bez rozróżnienia na endonimy i egzonimy): Low Saxon, Low German, Nedderdütsch, Neddersassisch, Nedersaksisch, Niedersaechsisch, Plattdüütsch.

Historia i geopolityka

Lokalizacja w Rzeczypospolitej

W I Rzeczypospolitej dialektami dolnoniemieckimi posługiwano się przede wszystkim na terenie Prus Królewskich, a także w związanych z Rzecząpospolitą lennach: Prusach Książęcych, Księstwie Kurlandii i Semigalii oraz na ziemi lęborsko-bytowskiej.
W II Rzeczypospolitej dialekty dolnoniemieckie używane były na Pomorzu


Ilustracja: Germańskie odmiany językowe na terenie obecnego obszaru północnej Polski na początku XX w. (red.mapy Jacek Cieślewicz, za: http://mitglied.multimania.de/pomerania2/hist_maps/survey/dialect2a.jpg).

Gdańskim i innych ziemiach dawnego zaboru pruskiego (województwo poznańskie), ale też wyspowo np. na ziemi dobrzyńskiej (ówczesne województwo warszawskie, obecnie kujawsko-pomorskie), gdzie lokalny dialekt badał Gustaw Foss, na Lubelszczyźnie i Chełmszczyźnie (Sanders 1982: 64) – por. mapy http://www.many-roads.com/2011/02/06/deutsche-mundarten-german-language/.


Ilustracja: Rozmieszczenie Niemców w Polsce środkowej w okresie międzywojennym (red.mapy Jacek Cieślewicz, za: Breyer 2006: 9).

Brak jest danych na temat dialektów dolnoniemieckich w czasach PRL. W 1951 r., po zakończeniu kilku etapów wysiedleń, w samym województwie szczecińskim nadal żyło 3644 Niemców (Słabig 2009). Nieznane są jednak szczegóły dotyczące sytuacji językowej wśród tej populacji. Nie wiadomo, czy i jak nowe warunki (napływ Polaków i przejście do roli mniejszości, ustrój socjalistyczny) wpłynęły choćby na słownictwo, jak miało to miejsce w dialektach ukraińskich z tego samego obszaru (por. Jarczak 1972: 50). W 1971 r. ukazała się monografia G. Fossa poświęcona dolnoniemieckiemu dialektowi ziemi dobrzyńskiej (Foss 1971).


Ilustracja: Pomorze Tylne i Prusy Zachodnie (Putzger 1905, źródło: Wikimedia Commons).

Obecnie na terenie Polski brak obszarów zwarcie zamieszkanych przez mówców gwar dolnoniemieckich. Według Anny Zielińskiej (2012: 13) odmianą dialektu brandenburskiego do dziś biegle posługują się nieliczni urodzeni przed wojną mieszkańcy województwa lubuskiego.
Zestawiając zasięg historyczny dialektów dolnoniemieckich z dzisiejszą mapą Polski, można wyróżnić następujące obszary, na których posługiwano się dialektami dolnoniemieckimi:

• Pomorze (niem. Pommern): obszar dawnego Pomorza Tylnego (Hinterpommern) oraz wschodnia rubież Pomorza Przedniego (Vorpommern) ze Szczecinem (obszar mniej więcej odpowiadający dzisiejszemu województwu zachodniopomorskiemu);
• Prusy wraz z Pomorzem Gdańskim (Pomerelią), za wyjątkiem obszarów gwar wysokoniemieckich (obszar mniej więcej odpowiadający województwom pomorskiemu i warmińsko-mazurskiemu);
• północna część prowincji Posen, wzgl. Wartheland (nazwa używana przez władze III Rzeszy, część obecnych województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego) – południowa granica występowania języka dolnoniemieckiego w Wielkopolsce w latach 1879-1942 systematycznie przesuwała się na północ i wschód, od okolic Warty ku Wiśle i Noteci. Przemiany te omawia Walther Mitzka (1954) w artykule „Das Niederdeutsche im Wartheland”;

Ilustracja: Przesunięcie granicy odmian wysokoniemieckich i dolnoniemieckich w Poznańskiem w latach 1879-1942 (za: Mitzka 1954: 114).


Ilustracja: Prowincja Posen w 1849 r.(by Geographische Anstalt des Bibliographischen Instituts in Hildburghausen, Amsterdam, und New York (Meyer's Zeitungs-Atlas N. 40) [Public domain], via Wikimedia Commons).

• Nowa Marchia (Neumark) – obszar Brandenburgii na wschód od Odry (dziś wchodzi w skład województwa lubuskiego).

Ilustracja 6: Nowa Marchia (Müller-Baden 1905, za: http://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Provinz_Brandenburg_1905.png).

Mennonici i ich język plautdietsch

Wywodzący się z Prus i szeroko rozpowszechniony na świecie język Mennonitów, nazywany jest plautdietsch. W języku plautdietsch ogólne określenie języka dolnoniemieckiego (obejmujące także inne odmiany) brzmi nadadietsch – (por. Wiens 2009).

Inne lokalizacje

W Brazylii (np. stan Espirito Santo) i USA (w stanie Wisconsin) zamieszkują potomkowie Pomorzan, którzy posługują się pomorską odmianą języka dolnoniemieckiego (Höhmann i Savedra 2011).
Język dolnoniemiecki (w różnych odmianach) używany jest też w Niemczech i Holandii (w tych krajach jest uznany na gruncie Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych). Według The Ethnologue 10 milionów mieszkańców Niemiec rozumie język dolnoniemiecki, ale znacznie mniej jest jego rodzimymi użytkownikami.

Historia i geneza

Na terenie Pomorza ludność niemiecka przybywała od 1178 r. – głównie z północnych, rzadziej ze środkowych Niemiec. Najstarsze źródło na temat lokacji niemieckiej wsi (Baumgart – dzisiaj Ogrodniki, pow. elbląski) datowane jest na 21 maja 1300 r. (Łopuszańska 2008b: 222; Jenks i Sarnowsky 2009).
Na obecność i kształt dialektów dolnoniemieckich na Pomorzu wpłynęła migracja osadników z Dolnej Saksonii, Ostfalii i Westfalii oraz późniejsze sąsiedztwo z dolnoniemieckojęzycznymi ziemiami pruskimi od wschodu (Herrmann-Winter 1995: 180-181).
Natomiast obszar pomiędzy Wisłą a Niemnem stanowił dawne ziemie bałtyjskich Prusów, które kolonizował zakon krzyżacki (Ziesemer 1911: 129).  Kolonizacja krzyżacka rozpoczęła się w 1226 r. od wsi Orłowo na Kujawach i zamku Vogelsang (dziś na terenie Torunia), usytuowanego w  pobliżu ujścia Drwęcy, na południowym brzegu Wisły. Zamek został zbudowany dla Krzyżaków przez Konrada Mazowieckiego, księcia Mazowsza (Turnbull 2011: 7-8). Pierwsi osadnicy, którzy pochodzili z Turyngii, Saksonii, nieco później ze Śląska, nie posługiwali się językiem dolnoniemieckim. Niemniej wąski początkowo pas wybrzeża na wschód od Elbląga zasiedlano dolnoniemieckojęzycznymi osadnikami spod Lubeki (Szlezwik-Holsztyn). Około połowy XIV w. ustał większy napływ osadników z głębi Niemiec (Siatkowski 1983: 111-112).
Ziemie, z których pochodzili osadnicy to nie tylko tereny dzisiejszych Niemiec, ale i Niderlandów. Walther Mitzka (1955: 67-82) omówił użycie zapożyczeń z niderlandzkiego, które pojawiły się wraz z osadnikami z terenu Holandii na obszarach obecnej Polski. Robert Holsten odnotował w regionie Odry zapożyczenia flamandzkie (Holsten 1947).
W genezie dialektów używanych na obecnych ziemiach polskich pomniejszy udział miały też języki słowiańskie (polski, pomorski) i bałtyckie (pruski), stąd obecność wpływów słowiańskich – zarówno w gwarach pomorskich (np. Scharugg 'stary koń' ze słowiańskiego pomorskiego szaruga 'kiepski koń'), jak i pruskich (np. Schlietsch – 'śledź') (Winter 1967; Laabs 1974: 144).


Ilustracja: Dialekty germańskie Prus (pochodzenia mapy nieznane).

Historia Mennonitów

Ilustracja: Lokalizacja wsi menonickich w Prusach ok. 1800 r. (za: Johnson 1995: mapa 5).

Mennonici to chrześcijańska grupa wyznaniowa, która przybyła z Niderlandów i zaczęła się osiedlać na terenie Prus (wchodzących w owym czasie w skład Rzeczypospolitej) w XVI w. Spośród swojego otoczenia Mennonici wyróżniali się radykalnym pacyfizmem, opartym na ewangelicznym przesłaniu miłości bliźniego. Nie zawsze spotykało się to z pełną akceptacją władz, zwłaszcza centralnych. Król Zygmunt III Waza usiłował wymóc na władzach miejskich Elbląga narzucenie Mennonitom pełnych obowiązków obywatelskich, co zostało jednak zignorowane. Michał Korybut Wiśniowiecki próbował natomiast oskarżyć gdańskich Mennonitów o herezję. Jego działania zablokowały władze miejskie, uznając takie próby za nieuprawnione wtrącanie się króla do wewnętrznych spraw miasta (Klassen 2009: 161-162).


Ilustracja: Młyn wiatrowy w okolicy Wikrowa (niem. Wickerau; dziś w powiecie elbląskim) - spłonął w 2002 r. (źródło: Klassen 2009: 33).

Pomimo początkowych obaw przed herezją, władze lokalne na terenie Prus ceniły Mennonitów za znaczny wkład w rozwój gospodarczy poprzez zagospodarowanie trudnych terenów z pomocą przyniesionej z Niderlandów technologii. W związku z tym starano się wyjść naprzeciw uwarunkowaniom nakładanym przez ich religię, m. in. pozwalając na rozwój własnego szkolnictwa, zastępując obowiązki wojskowe podatkiem, czy też modyfikując teksty przysiąg, tak aby nie naruszały zasad ich wiary (Klassen 2009: 162, 168). Z drugiej strony, miały też miejsce konflikty, a wyznanie menonickie nigdy nie było traktowane równorzędnie w stosunku do innych kościołów. Mennonici zobowiązani byli do uiszczania podatków na rzecz Kościoła katolickiego i protestanckiego.


Ilustracja: Menonicki dom podcieniowy w Steblewie (źródło: Aktron / Wikimedia Commons).

Kiedy Rzeczpospolita utraciła kontrolę nad Prusami Królewskimi w wyniku I rozbioru, sytuacja polityczna stała się dla Mennonitów niekorzystna. Fryderyk Wilhelm II, król Prus, wydał edykt ograniczający możliwość zakupu nowych gruntów przez Mennonitów (Mannhardt i Thiessen 2007). Własność działek, które nie należały do Mennonitów była obciążona obowiązkiem wojskowym, a kupujący je Mennonici nie mogli w świetle nowego prawa liczyć na zwolnienie z tego obciążenia (Klassen 2009: 171, 173). W związku z tym dziesięć lat po rozbiorze, w 1787 r., pierwsza fala menonickich  kolonistów udała się do Rosji na zaproszenie Katarzyny II (Nieuweboer 2000: 116). Zabrali oni ze sobą ówczesną pruską gwarę dolnoniemiecką z regionu Binnennehrung i północnej części Wielkich Żuław (niem. Großes Werder), która miała stać się podwaliną języka plautdietsch (Mitzka 1930: 6, Epp 1987: 66).
Zniesienie w Rosji w latach 1874-1876 przywilejów zwalniających ich ze służby wojskowej zmusiło Mennonitów do poszukiwania nowych ziem, na których mogliby żyć w zgodzie ze swoją wiarą, stąd osadnictwo wywodzących się z Prus Mennonitów na półkuli zachodniej (Nieuweboer 2000: 116).
Grupa Mennonitów, która opuściła Związek Radziecki w okresie między I a II wojną światową, krótkotrwale przebywała na obecnych ziemiach polskich (zanim udała się do Ameryki Południowej). W maju 1930 r. umieszczeni zostali oni w obozach przejściowych na terenie ówczesnych Niemiec, w tym w Hammerstein (prowincja Grenzmark Posen-Westpreußen, obecnie Czarne w powiecie człuchowskim województwa pomorskiego), gdzie poddani zostali kwarantannie. Tam też niemieccy dialektolodzy mieli okazję zapoznać się z ich odmianami językowymi. Przykłady otrzymanych wówczas próbek znajdują się poniżej (Mitzka 1930: 10).
W Prusach Mennonici zamieszkiwali jeszcze przed II wojną światową. W 1937 r. na Żuławach (niem. Werder) mieszkało 5950 Mennonitów (Driedger 1957), którzy posługiwali się lokalnymi gwarami dolnoniemieckimi (Mitzka 1930: 11). Po zakończeniu II wojny światowej zostali oni ewakuowani (Driedger 1957).


Ilustracja: Pierwsza świątynia menonicka w Elblągu użytkowana w latach 1590-1900 (źródło: Klassen 2009: 116).

Mennonici zaliczani bywają do Niemców lub Holendrów; uważani są za grupę etnokonfesjonalną albo odrębną narodowość (stąd zapis tu wielką literą). W Związku Radzieckim Mennonici często identyfikowali się jako Holendrzy, a swój język jako dialekt niderlandzkiego albo fryzyjskiego. Jak zauważa de Graaf (2006: 383-384), na taką identyfikację nie pozostały bez wpływu prześladowania, jakim poddawano Niemców. Ponadto inni Niemcy przeważnie nie identyfikowali Mennonitów jako Niemców ze względu na odrębność języka. Kiedy Republika Federalna Niemiec zaczęła przyjmować imigrację tzw. „późnych przesiedleńców” (Spätaussiedler), wśród sowieckich Mennonitów odnotowano przypadki zmiany oficjalnej narodowości (tzw. пятый пункт, czyli rubryka nr 5 w radzieckim paszporcie, w której określano urzędowo przynależność narodowościową obywatela) z holenderskiej na niemiecką ze względu na możliwość wyjazdu do Niemiec (de Graaf 2006: 392).

Historia sytuacji językowej Mennonitów

Na terenach, z których przybyli Mennonici (Fryzja Wschodnia oraz niderlandzka prowincja Groningen), w połowie XVI w. na co dzień posługiwano się głównie językiem dolnoniemieckim. Do celów religijnych używano natomiast języka niderlandzkiego. W Prusach Zachodnich Mennonici zastali inny dialekt języka dolnoniemieckiego, który z czasem przyjęli, wzbogacając go o elementy przyniesione z Zachodu (Epp 1987: 65).
Osiemnastowieczne dokumenty potwierdzają silne oddziaływanie języka dolnoniemieckiego na niderlandzki język Mennonitów, który jeszcze wtedy pełnił funkcję religijną. W Gdańsku język niderlandzki wyszedł z użycia ok.1800 r., ustępując dolnoniemieckiemu w funkcji języka mówionego i językowi górnoniemieckiemu w piśmie (Mitzka 1930: 8-10).
Walther Mitzka twierdził, że rosyjscy Mennonici identyfikują swój dolnoniemiecki jako dziedzictwo niderlandzkie (Mitzka 1930: 10). Z kolei Gerhard Wiens, amerykański badacz urodzony na terenie dzisiejszej Ukrainy i piszący o rosyjskich zapożyczeniach w swojej mowie, określa swój język ojczysty jako dolnoniemiecki z Żuław Malborskich (Wiens 1957: 93).
W. Mitzka sądził, że dialekt Mennonitów był zachowanym w diasporze wariantem dialektu dolnopruskiego z przełomu XVIII i XIX w. Istnieją jednak i konkurencyjne teorie wskazujące, że ówczesny język Mennonitów zawierał w porównaniu z otoczeniem więcej elementów flamandzkich oraz fryzyjskich (Moelleken 1987: 89). Zdaniem W. Mitzki odmienność dialektów tzw. Russlandmennoniten (użytkowników języka plautdietsch) wynika z tego, że opuścili oni okolice Gdańska już na przełomie XVIII/XIX w., dzięki czemu zachowali w swojej mowie wiele cech, które w Prusach w XX w. zdążyły zaniknąć (Mitzka 1930: 21).
Według The Ethnologue język plautdietsch używany jest obecnie w: Belize, Boliwii, Brazylii, Kanadzie, Kazachstanie, Kostaryce, Meksyku, Niemczech, Paragwaju i Stanach Zjednoczonych.

Pokrewieństwo i tożsamość

języki indoeuropejskie → języki germańskie → języki → zachodniogermańskie → (języki dolnoniemieckie i dolnofrankońskie)
(za: Lewis 2009)



Ilustracja: Mapa dialektów dolnoniemieckich w obecnych granicach Polski. Stan na 1900 r. (za: König 1991).


Ilustracja: Mapa dialektów niemieckich. Stan na 1900 r. (za: König 1991: 230-231).

Jak pisze Herrmann-Winter, do dziś brak pełnej geografii dialektalnej dawnej prowincji Pommern (Herrmann-Winter 1995: 178). Jak widać na załączonych mapach, badacze dzielą omawiane tu dialekty na różne sposoby.


Ilustracja: Odmiany językowe na terenie Wolnego Miasta Gdańska (za: Pinnow 2006a).

Jeśli Jürgen Pinnow (2006a: 13) wyróżnia 10 germańskich odmian językowych występujących na terenie Wolnego Miasta Gdańska, a pisząc o tym samym miejscu w tym samym okresie, Łopuszańska (2008a) wspomina tylko o językach: wysokoniemieckim, zachodniodolnopruskim i danziger missingsch, to jest to przede wszystkim kwestia szczegółowości podziału.
Oprócz dialektów typowo dolnoniemieckich na obszarach miejskich występowały dialekty mieszane, tzw. missingsch (np. gdański – danziger missingsch). Badacze nie są zgodni, co do etymologii tej nazwy: wywodzi się ją bądź to od słowa Messing, oznaczającego brąz, który, jak wiadomo, jest stopem miedzi z cyną (Erben 1974: 566), bądź to od określenia samego procesu mieszania (Collitz 1911: 110), albo nawet od nazwy miasta Miśni (niem. Meißen) (Erben 1974: 566).
W świadomości mówców niektóre z omawianych tu odmian stanowią lub stanowiły odrębny język. Już w 1639 r. Johannes Micraelius, rektor Pedagogium Szczecińskiego, oburzał się z powodu braku dolnoniemieckojęzycznych kaznodziejów i panującego wstrętu do języka ojczystego, przy czym opinia Micraeliusa niekoniecznie odzwierciedlała rzeczywistą sytuację (Herrmann-Winter 1995: 173).
W bazie The Ethnologue język dolnoniemiecki ujęty jest jako całość. Spośród omawianych tutaj dialektów The Ethnologue wymienia: marchijsko-brandenburski (w skład tego dialektu wchodzi nowomarchijski), utożsamiając go z wschodniopruskim (sic!); dialekt pomerano z Ameryki Południowej; plautdietsch (Lewis 2009).

Ratyfikowana przez Republikę Federalną Niemiec Europejska karty języków regionalnych lub mniejszościowych uwzględnia język dolnoniemiecki w landach (krajach związkowych): Brema, Hamburg, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Szlezwik-Holsztyn. W Holandii przyjęto Kartę, obejmując nią język dolnoniemiecki pod nazwą dolnosaksońskiego. Polska polityka językowa nie uwzględnia języka dolnoniemieckiego.
Dialektami dolnoniemieckim posługiwali się przede wszystkim Niemcy. Na poszczególnych obszarach można wyróżnić przejawy tożsamości regionalnej.
Pomorski poeta Bernhard Trittelvitz pisał zarówno o swoim ojczystym języku (pomorskim), jak i swojej ziemi (Min Pommernland). W 1982 r. inny pomorski poeta K. Granzow wydał zbiór tekstów o charakterze wspomnieniowym odnoszący się często do Pomorza, zbiór zawierał elementy dolnoniemieckiego dialektu (Granzow 1982). Natomiast podobna publikacja z lat 1920-tych, odnosząca się do regionu prowincji Posen, używa jedynie języka wysokoniemieckiego (Laskowsky i Matthias 1926). Niemniej w 1933 r. jedna z jej autorek M. Matthias, przyznając, że gwara prowincji Posen nie była jej znana zanim zapoznała się z materiałami naukowymi na jej temat, pisała o niej: „Język naszej krainy zapewnia głęboki wgląd w naszą ludowość – potwierdza przede wszystkim praniemieckie piętno naszej ojczyzny” (Matthias 1933: 53).
W USA i Brazylii istnieją pomorskie społeczności w diasporze, które posiadają tożsamość opartą na świadomości odrębnego pomorskiego pochodzenia i języka, odrębnego od szerszej społeczności niemieckiej.
Wśród niektórych dawnych mieszkańców Warmii zachowało się silne poczucie przynależności do regionu. Na ich tożsamość mogło wpłynąć to, że na tle Prus Warmia wyróżniała się odmiennym wyznaniem (katolicyzm), a także cechami językowymi, na które wpływ miało około trzysta lat polskiego panowania (Riemann 1970: 114, 124-125).


Ilustracja: Odmiany językowe na południowy zachód od Gdańska - stan na 1922 r. (za: Mitzka 1928: 9).

Dialektami dolnoniemieckimi posługiwali się również mieszkańcy terenów dolnoniemieckojęzycznych o innym niż niemieckie tle etnicznym. Na kaszubskim wybrzeżu, gdzie posługiwano się gwarą hüttenpommersch zarówno Kaszubi, jak i Niemcy mówili i po kaszubsku, i po niemiecku. Co ciekawe, tamtejsze gwary dolnoniemieckie (zarówno hüttenpommersch, jak i lokalna odmiana dolnopruskiego) również nazywano kaszubskimi (Mitzka 1928: 22). Językiem danziger missingsch posługiwali się wszyscy mieszkańcy Gdańska, niezależnie od przynależności etnicznej (Łopuszańska 2008a: 189). Na wschodnich Mazurach jeszcze w latach 1950-tych żyli Rosjanie-Staroobrzędowcy mówiący po dolnoniemiecku (Siatkowski 1983: 104).

O mniejszościach religijnych (Mennonitach, Staroobrzędowcach i in.) w Polsce pisze wszechstronnie Rykała 2011.

Krótka charakterystyka typologiczna

Podobnie jak wysokoniemieckie i inne dialekty dolnoniemieckie, przedstawiane tu odmiany należą do języków fleksyjnych, których cechą gramatyczną jest odmiana, np. czasownika przez czas, osobę; rzeczownika przez liczbę, przypadek, itd. W dialektach dolnoniemieckich w zdaniach głównych przeważa szyk zdania z orzeczeniem na drugiej pozycji (najczęściej podmiot–orzeczenie–dopełnienie, czasem dopełnienie–orzeczenie–podmiot), podobnie jak w spokrewnionych językach germańskich. Szyk zmienia się w zdaniach pobocznych, z tym że np. składnia mieszanego dialektu danziger missingsch pozwalała w na szyk podobny do jidysz (tzn. czasownik posiłkowy poprzedza czasownik główny), np. wenn ich es dir werd sagen (Łopuszańska 2008a: 190).
W części dialektów brak prefiksu ge- w imiesłowie czasu przeszłego, np.: hẹ is met allã hụnã hist (dniem.), Er ist mit allen Hunden gehetzt  (niem.), 'ścigają go wszystkie psy' (Steinke 1914: 51);  Vo frisch Luf u frisch Bodde is no kain dood bläwe (dniem.), An frischer Luft und frischer Butter ist noch keiner gestorben (niem.), 'od świeżego powietrza i świeżego masła jeszcze nikt nie umarł' (Laude 1995: 391), co odróżnia je od wysokoniemieckiego. Cechy tej, szeroko występującej na całym obszarze dolnoniemieckim, nie posiada dialekt zachodniopruski (np. Dat kömmt, hebb ech bi mie gedacht, 'na to jeszcze przyjdzie pora, pomyślałem sobie', Schemionek 1881: 53), opis gramatyczny publikuje Dorr (1877: XVII-XVIII). Ponadto w zachodniopruskim, w odróżnieniu od niektórych innych dialektów dolnoniemieckich, jako sufiks czasownika w drugiej osobie liczby mnogiej używane jest -en zamiast -t (Dorr 1877: XVII-XVIII).

Systemy graficzne

Wszystkie systemy graficzne stosowane do zapisu dialektów dolnoniemieckich używanych na dzisiejszych ziemiach polskich stanowiły zmodyfikowany alfabet łaciński (również w postaci minuskuły gotyckiej). Dostrzegalne są wpływy standardowego języka górnoniemieckiego, a także bardziej zestandaryzowanych odmian języka dolnoniemieckiego z zachodnich Niemiec. Ponadto niektóre gwary zachowały się przede wszystkim w zapiskach badaczy, którzy stosowali różnorodne systemy graficzne stworzone na bazie zapisu fonetycznego i  bogate w znaki diakrytyczne.


Ilustracja: Tekst dolnoniemiecki wydrukowany szryftem gotyckim (tekst pochodzi z: Shakespeare 1877: 39).

Standaryzacja

Na obszarze dolnoniemieckim dzisiejszej Polski nie starano się wypracować standardu. Nawet we wczesnym okresie, kiedy język dolnoniemiecki spełniał funkcje urzędowe, brak było jednolitego standardu, a idiolekty[3] poszczególnych skrybów bywały bardzo odmienne (ten Venne 1998). Niemniej jednak w XIX w., gdy pojawiły się próby standaryzacji języka dolnoniemieckiego jako całości, niektórzy pisarze dolnoniemieccy z tego terenu adaptowali elementy próbowanych wówczas standardów.
W 1852 r. Klaus Groth z powiatu Dithmarschen (w Szlezwiku-Holsztynie) wydał zbiór wierszy Quickborn. Jego popularność, a także wydania obcojęzyczne przyczyniły się do podniesienia statusu języka dolnoniemieckiego, wskutek czego nasiliły się próby standaryzacji. Działający w drugiej połowie XIX w. pisarz flamandzki Constant Jacob Hansen promował ideologię jednego języka dolnoniemieckiego, który obejmowałby również język niderlandzki. Hansen (1833-1910) zaproponował nową wspólną ortografię Altdietschen Spelling (Altdietschen Schrijfwijze) (Debus 1996: 24-25).
Obecnie brak jednolitego, powszechnie przyjętego standardu języka dolnoniemieckiego.

Słowniki

Pomorze

Jak podaje Reifferscheid (1887), już w połowie XVIII w. J. E. Müller zbierał słowa i wyrażenia z okolic Kołobrzegu (niem. Kolberg), a plon jego prac ukazał się w III tomie Pommersche Bibliothek. W 1781 r. Johann Carl Dähnert opublikował Plattdeutsches Wörterbuch nach der alten und neuen Pomerschen und Rügischen Mundart (Słownik dolnoniemiecki podług starej i nowej gwary pomorskiej i rugijskiej). W czasie swojej 22-letniej posługi kaznodzieja Chistian Wilhelm Haken (1723-1791) zebrał obszerny materiał słownictwa z Pomorza Tylnego, zwłaszcza obszaru pomiędzy Kamieniem Pomorskim (Cammin in Pommern), a Darłowem (Rügenwalde). Niestety rękopis jego dzieła zaginął.


Ilustracja: Słownik Dähnerta (1781).

Zapoczątkowane przed II wojną światową przez Wolfganga Stammlera prace nad słownikiem pomorskim zostały sfinalizowane w latach 1997-2005 przez Renate Herrmann-Winter wydaniem Pommersches Wörterbuch.
W 1993 r. ukazał się Hinterpommersches Wörterbuch der Mundart von Gross Garde (Kreis Stolp) – słownik gwary miejscowości Gardna Wielka (niem. Gross Garde, dziś w powiecie słupskim) autorstwa Hansa-Friedricha Rosenfelda, na podstawie materiałów Franza Josta.
W 1995 r. ukazał się słownik dialektu tylnopomorskiego (35 tys. haseł) z dorzecza Parsęty okolic Białogardu (niem. Belgard) Hinterpommersches Wörterbuch des Persantegebietes autorstwa Roberta Laude. 
W Brazylii prowadzone są prace zmierzające ku standaryzacji języka pomorskiego, który jest nauczany w szkołach (Höhmann i Savedra 2011). W 2006 r. ukazał się słownik pomorsko-portugalski autorstwa Ismaela Tressmanna (Dicionário Enciclopédico Pomerano-Português. Pomerisch Portugijsisch Wöirbauk).

Prusy

W 1881 r. August Schemionek wydał Ausdrücke und Redensarten der Elbingschen Mundart (Wyrażenia i zwroty gwary elbląskiej), będące małym słownikiem dialektu elbląskiego.
W 1883 r. Hermann Frischbier wydał słownik regionalizmów wschodnio– i zachodniopruskich Preussisches Wörterbuch.
W artykule „Westpreussische Spracheigenheiten” („Zachodniepruskie cechy językowe”) z 1895 r. H. Jacob i W. Schröer umieścili glosariusz dolno– i wysokoniemieckich wyrażeń gdańskich i zachodniopruskich.
W 2005 r. na Uniwersytecie w Kilonii (niem. Kiel) zostały ukończone rozpoczęte jeszcze przed II wojną światową prace nad 6-tomowym Preußisches Wörterbuch. Słownik zawiera 100 tys. haseł na 3600 stronach. Materiał obejmuje słownictwo gwarowe z różnych dialektów obszaru Prus, zarówno dolnoniemieckich, jak i wysokoniemieckich.
W 2009 r. ukazał się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego słownik odmiany językowej danziger missingsch autorstwa Pawła Fularczyka (pod redakcją Grażyny Łopuszańskiej).

Nowa Marchia

Wybór ze słownika nowomarchijskiego publikował w częściach Hermann Teuchert na łamach Zeitschrift für Deutsche Mundarten (np. Teuchert 1909; Teucher 1910).
W 1994 r. Hans Hühnerfuß wydał własnym nakładem słownik wysokoniemiecko-nowomarchijski Wörterbuch Hochdeutsch – Neumärkisch.
Dolnoniemieckie odmiany występujące na terenie obecnej Polski miały też wkład w słowniki ogólnodolnoniemieckie, np. Der Sprachschatz der Sassen (Skarbiec języka Sasów) Heinricha Berghausa.

Inne języki i odmiany, jakimi mówcy posługiwali się na co dzień

We wczesnym średniowieczu, zanim rozpoczęła się kolonizacja niemiecka, na Pomorzu (które obejmowało mniejszy obszar, nim nazwa ta zaczęła określać tereny położone dalej na zachód, aż do Rugii) najczęściej używano słowiańskiego języka pomorskiego (niem. Pomeranisch), blisko spokrewnionego z polskim. Według zwolenników tzw. teorii języków lechickich pozostałością po nim jest język kaszubski używany na Pomorzu Gdańskim (por. Herrmann-Winter 1995: 174).
W XII w.na Pomorzu pojawiła się łacina, która przez półtora wieku pełniła funkcję jedynego języka pisanego. Z początkiem XIV w. język dolnoniemiecki zaczął pełnić funkcję języka kancelaryjnego, konkurując w tym zakresie z łaciną. W tym czasie większość ludności mówiła jeszcze słowiańskim językiem pomorskim.
Kancelaryjny język dolnoniemiecki różnił się od lokalnych dialektów. Rozwijał się on od XIII w.wskutek stosowania go przez Hanzę – związek kupiecki miast północnoniemieckich o cechach państwa morskiego (Sanders 1982: 130; Oppenheimer 1975: 61). Wraz z upadkiem Hanzy w XVII w. zakończył się też rozkwit piśmiennictwa dolnoniemieckiego (Sanders 1982: 126).


Ilustracja. Mapa zasięgu językowego Hanzy w XIV/XV w. (za: Dollinger 1976)[4].

Przejście na język górnoniemiecki jako nowy język kancelaryjny rozpoczęło się za rządów Bogusława X (lata panowania 1447-1523), ale jeszcze w 1690 r. w Szczecinie po raz ostatni zarządzenia kościelne ukazały się w wersji dwujęzycznej: górnoniemieckiej i pomorskiej dolnoniemieckiej (w Greifswaldzie i Stralsund w 1731 r.) (Herrmann-Winter 1995: 172-173).
Z drugiej strony, jeszcze długo po germanizacji warstwy panującej w Pommern utrzymywał się słowiański język pomorski. W latach 1545 i 1546 synody kościelne w Słupsku i Szczecinie uznały konieczność nauczania pastorów języka słowiańskiego na niektórych obszarach. Pod koniec XVI w. dotyczyło to późniejszych powiatów Słupsk, Sławno, Bytów, Lębork i Szczecinek. Według Herrmann-Winter mieszkańcy tych obszarów w XIX w. byli trój- lub czterojęzyczni: oprócz słowiańskiego pomorskiego, polskiego i dolnoniemieckiego, posługiwali się też językiem górnoniemieckim z lokalnym wpływami (Herrmann-Winter 1995: 172-175).
W XVIII w. obecny był na Pomorzu dialekt mieszany (dolnoniemiecko-górnoniemiecki), który pastor i uczony z Pomorza Tylnego Johann David Jähncke określił w 1739 r. jako Kuderwendisch. Wpływy wysokoniemieckie spowodowały, że mieszkańcy różnych części Pomorza nie rozumieli nawzajem swoich dolnoniemieckich dialektów. W  XVIII w. język dolnoniemiecki najbardziej opierał się wpływom górnoniemieckim na Pomorzu Tylnym. Im dalej na północny wschód, tym łatwiej było natknąć się na język pomorski „niczym tłusta, kołysząca się darłowska gęś” (Herrmann-Winter 1995: 177).
W połowie XVIII w. istniały na Pomorzu kolonie Coccejendorf (Radosław) i Wilhelmine (Wilkowice), zamieszkałe przez ludność napływową z Palatynatu, posługującą się palatynacką (Pfälzisch) gwarą wysokoniemiecką (Herrmann-Winter 1995: 183).
W połowie XVII w. w Gdańsku mówiono po niemiecku, polsku i kaszubsku. Gdańskie Gimnazjum Akademickie używało języka górnoniemieckiego, polskiego oraz łaciny (Łopuszańska 2008a: 185). Kaszubszczyzną posługiwali się mówcy dolnoniemieccy w okolicach Gdańska jeszcze przed II wojną światową (oba swoje języki znali zarówno Kaszubi, jak i Niemcy) (Mitzka 1928: 22).
W średniowieczu na ziemiach zakonu krzyżackiego obok dialektów niemieckich, łaciny i polskiego posługiwano się także bałtyckim językiem staropruskim (Ziesemer 1911: 131), na który w roku 1228 r. legat papieski Wilhelm von Modena przetłumaczył gramatykę łacińską.
Współcześni mówcy odmian języka dolnoniemieckiego na co dzień posługują się także różnymi językami otoczenia, np. niemiecki w Niemczech, portugalski w Brazylii (Lewis 2009).
W polskich gwarach warmińskich, które pozostawały w kontakcie z językiem dolnoniemieckim obecne są takie zapożyczenia, jak np. tyna 'beczka' – z dniem. tîne; brutka 'narzeczona' – z dniem. brūt, talka 'motowidło' (przyrząd do odmierzania i zwijania nici) – z dniem. Tall 'miara przędzy' (Siatkowski 1983: 112-113). Podobnie bogata jest warstwa zapożyczeń dolnoniemieckich w kaszubszczyźnie (Toby 2000).

w Polsce: 0 - wymarły; w Europie: 3 - dość zagrożony

Obecność w życiu publicznym

Prusy

Do 1566 r. dolnoniemiecki pozostawał językiem sądowym w Gdańsku (dokładnie z datą 3 czerwca wspomnianego roku skrybowie przeszli na górnoniemiecki), ale już od 1564 r. zarządzenia rady miejskiej ukazywały się w języku górnoniemieckim (Łopuszańska 2008b: 223). Wcześniej język dolnoniemiecki był głównym językiem pisanym, używanym m.in. jako język korespondencyjny Hanzy (por. Sanders 1982). Niektóre funkcje wypełniał jednak język górnoniemiecki: korespondencja z zakonem krzyżackim, królem Polski i niemieckojęzycznymi miastami (Łopuszańska 2008a: 183-185).
W swoim katalogu dolnoniemieckich tekstów prawnych Jellinghaus (1892: 75) wspomina o statutach zakonu krzyżackiego pisanych w języku dolnoniemieckim.
August Schemionek w 1881 r. donosił, iż mieszkańcy ziemi elbląskiej posługują się w życiu publicznym tylko językiem górnoniemieckim – dolnoniemiecki pozostawał językiem domowym najdłużej osiadłych rodzin (Schemionek 1881: IV).
W Gdańsku w połowie XIX w.język dolnoniemiecki pozostawał językiem rzemieślników i robotników, ale drugiej połowie wieku nadal był zrozumiały dla osób wykształconych. Niemniej kiedy Walther Domansky publikował swoje utwory na początku XX w., język dolnoniemiecki był na tyle mało popularny, że w wydaniach trzeba było zamieszczać słownik albo nawet przekład na język górnoniemiecki (Łopuszańska 2008a: 188; Łopuszańska 2008b: 226).
W XIX w. uniwersalnym językiem gdańskim (wszystkich mieszkańców niezależnie od przynależności etnicznej) był danziger missingsch (zwany też mochumsch) – język oparty na wysokoniemieckim z substratem dolnoniemieckim oraz kaszubskim.

Pomorze

Język dolnoniemiecki używany był jako język kancelarii książąt pomorskich, a także przez Związek Hanzeatycki (Scheel 1894: 57-58). Od 2008 r. pomorski otrzymał status drugiego języka oficjalnego w pięciu gminach stanu Espírito Santo (Brazylia) (Höhmann i Savedra 2011; Vereza i Kuster 2011). Docelowo język pomorski ma otrzymać wszystkie prawa języka oficjalnego na równi z portugalskim (Tressmann 2009: 2).

Media

Kwestia dialektów dolnoniemieckich nie pojawia się w mediach mniejszości niemieckiej w Polsce.
Istnieją strony internetowe poświęcone dialektom dolnoniemieckim z obszaru dzisiejszej Polski i jego dziedzictwu kulturowemu. Same strony są jednak najczęściej prowadzone po (górno-)niemiecku albo po angielsku. Na temat języka pomorskiego w Brazylii Renaldson Boon prowadzi blog pt. Pomerano (Pommersch). Blog zawiera m. in. słownik, gramatykę, a także odnośniki do innych zasobów (http://www.pommerplattdutsch.blogspot.com/). Utwory w dialektach Gdańska i okolic dostępne są w archiwum forum internetowego Danzig.de (http://forum.danzig.de/archive/index.php/f-102.html?s=759ea6c7462461248aa330efb44489f5).
W internetowym projekcie Wikipedia powstały trzy wersje językowe redagowane w odmianach dolnoniemieckich:

• http://nds.wikipedia.org – Wikipedia dolnoniemiecka, tworzona przede wszystkim w odmianach występujących w Niemczech,
• http://nds-nl.wikipedia.org/ – Wikipedia dolnosaksońska, tworzona w odmianach występujących w Holandii w wypracowanej w 2011 r. wspólnej ortografii,
• http://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/pdt/Hauptsied – testowa Wikipedia w języku plautdietsch.

Od 1878 r. ukazuje się czasopismo  Jahrbuch  des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung (obecnie Niederdeutsches Jahrbuch). Na jego łamach publikowane są artykuły na temat języka dolnoniemieckiego i związanej z nim kultury, także z obszarów Polski. Na łamach pisma ukazuje się też bibliografia z indeksem toponimicznym (pierwsza część opracowana przez W. Seelmana znalazła się w tomie XIX). Wiele artykułów o podobnej tematyce ukazało się w Zeitschrift für deutsche Mundarten, Zeitschrift für deutsche Philologie, Zeitschrift des Vereins für Volkskunde, Baltische Studien, a nawet  Zeitschrift für hochdeutsche Mundarten.

Życie religijne

W przeciwieństwie do Prus Książęcych na terenie Prus Królewskich, pozostających pod władzą króla polskiego, język dolnoniemiecki odgrywał pewną rolę w życiu religijnym w XVI w., już po reformacji. Jedynym językiem nabożeństw i kazań w Prusach Wschodnich był górnoniemiecki, a obowiązującym przekładem Biblii była ta Martina Lutra.
W języku dolnoniemieckim wykonano inskrypcje na dzwonach z warsztatu Joachima Carstedta, który dostarczał takie dzwony również do poznańskiego, np. do Kłecka k/Gniezna (Lindow 1926: 10). Inskrypcje dolnoniemieckie znajdowały się w kościołach Gdańska: w Bazylice Mariackiej (na Bramie Wysokiej widniał napis: „Konigynne der hemele bidde vor uns” –  „Królowo Niebios, módl się za nami”) i kościele św. Jana.
Na Pomorzu język dolnoniemiecki dość długo pełnił ważną rolę w życiu religijnym: stanowił język zarówno wydawnictw religijnych, jak i dokumentów kościelnych. Bogusław XIII (1544-1606), książę wołogoski i szczeciński, zlecił wydrukowanie Biblii w języku pomorskim („in Pommerischer sprach”), na skutek czego wydano Barther Bibel.
Herrmann-Winter pisze, że „jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. musiano przyzwalać na jakąś funkcję dolnoniemieckiego w języku kościelnym Pomorza, nawet po tym, gdy już w połowie XVII stulecia zmarli pastorzy, którzy jako ostatni głosili kazania po dolnoniemiecku na Rugii i w Kołobrzegu” (Hermann-Winter 1995: 173).

Literatura

Pomorze

Ilustracja: Egzemplarz Barther Bibel (za: By Klugschnacker (Own work) [CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons).

W XVI w. język dolnoniemiecki (a właściwie średniodolnoniemiecki) stał się na Pomorzu językiem literackim. Pojawiła się poezja oraz literatura naukowa. W 1588 r. ukazała się Biblia – Barther Bibel. Wedle statystyki Borchlinga i Claussena zawierała 111 najważniejszych miejsc druku tekstów dolnoniemieckich, w Szczecinie do 1800 r. wydano 54 pozycje w tym języku (Herrmann-Winter 1995: 172). W lokalnych odmianach językowych wydawano na Pomorzu w XIX i XX w.
W 1863 r. tom wierszy pt. Kuddelmuddel wydał Oswald Palleske (1830-1913) z okolic Drawska Pomorskiego (niem. Dramburg).
Dramatopisarz Hermann Jahnke (1845-1908), autor m. in. De Swestern, związany był nie tylko z Pomorzem, ale prowincją Posen, uczęszczał bowiem do gimnazjum w Czarnkowie.
W 1900 r. Paul Gent, sam urodzony w Berlinie, wydał komedię De dumme Johannken, którą z pomocą krewnego swojej żony przełożył na dialekt Białogardu (niem.Belgard) i Drawska Pomorskiego (Dramburg).
Pochodzący ze wsi Garnki (Garchen), w pobliżu Kołobrzegu (Kolberg), Wilhelm Baller napisał  Leiwen un Lewen in 'schön Pommerland', wydane po jego śmierci (1913).
Rozwoju literatury pomorskiej nie przekreśliło nawet zakończenie II wojny światowej. Po wojnie tworzyli m. in. Klaus Granzow (pochodził z okolic Słupska), Bernhard Trittelvitz (z okolic Białogardu), a także związany ze Szczecinem Fritz Dittmer. W 1969 r. ukazała się antologia literatury pomorskiej pod redakcją Fritza Raecka Pommersche Literatur. Proben und Daten.

Prusy

W wystawionej w 1591 r. przez Philippa Weinera wraz z uczniami z Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego sztuce Elisa. Eine Newe und lustige Comödia jedna z postaci wypowiada się po dolnoniemiecku.
Do najbardziej znanych pieśni ludowych Prus Wschodnich należy Erbsenschmeckerlied, napisana w 1647 r. przez Martina Weißa, pastora z Sępopola (niem. Schippenbeil). Pieśń opowiada o chłopie z Pełkit (niem.Polkitten), wieś ta już nie istnieje, ponieważ znalazła się na linii granicy polsko-radzieckiej. Bohater przyjechał do Sępopola sprzedawać groch, mieszkańcy miasteczka chcieli brać od niego małe ilości „na próbę”, nieodpłatnie, przed czym chłop wzbrania się:

Tom kranket, schert ju hen, well ji se all uthschmecken?
Geft Gelt, ji goden Lüd, wat bill ji ju wol en!
Well ji op juner Gren fet Arffteschmeckers sen?
(za: Ziesemer 1950: 152)

W sztuce Die Pietisterey im Fischbein Rocke (Gottsched 1736) pojawia się mówiąca po dolnoniemiecku postać Frau Ehrlichen. Poniżej przykład wypowiedzi postaci:

I! du Schelm! Wat eck von dy hebben wöll? Eck frag dy, wat du von myner Dochter hebben wöllst? du verfloockter Hund!

Sztuka wyszła spod pióra gdańszczanki Luise Adelgunde Victorie Gottsched z d. Kulmus, ale fragmenty tekstu zostały przetłumaczone na dolnoniemiecki przez jej małżonka Johanna Christopha, który urodził się w Królewcu (niem. Königsberg, dziś Kaliningrad) i posługiwał się dialektem z tego miasta (Ziesemer 1950: 154).
W komedii z 1765 r. wystawianej w Reszlu (Rößel, dziś w powiecie kętrzyńskim) pojawiły się dwie dolnoniemieckie pieśni: Ona Moda heft ene Meddelmagd, die de Gäns vom Howa jagd oraz Starwe motte alla Lüd — tram, tram, traiche, — Der eine morge, de angre hüd — tram, tram, traiche (Ziesemer 1950: 154).
W XVIII w. w Gdańsku ukazywały się tzw. tygodniki moralne (Moralische Wochenschriften), czasopisma wzorowane na angielskim The Tatler, a także takich niemieckich publikacjach, jak Der Vernünftler oraz Der Patriot. Czasopisma te zawierały utwory prozatorskie nadsyłane przez czytelników. Język tych utworów jest często połączeniem dolno – z wysokoniemieckim i obrazuje poszukiwania właściwego wyrażenia w piśmie lokalnego dialektu (Mitzka 1969: 81). Osiemnastowieczną dolnoniemczyzną gdańską pisane są też listy-wiersze Anny Renaty Breyne. Wybór jej twórczości opublikował Walther Domansky (Domansky 1911).
Wśród innych gdańskich twórców piszących po dolnoniemiecku wymienić należy: Kurta Gutowskiego, Herberta Sellke, Gustava Krossa, Jürgena Pinnowa, Maksa Schemke.
Sukces dolnoniemieckiej poezji Karla Grotha i Fritza Reutera przyczynił się też do rozwoju twórczości w dolnoniemczyźnie pruskiej. Robert Dorr z Elbinger Niederung (wschodnia część Żuław Elbląskich) wydał zbiór wierszy Tweschen Wiessel on Noagt (1864), drobną prozę, a także przekład Wesołych kumoszek z Windsoru Williama Szekspira.
W ukazującym się od 1842 r. czasopiśmie Preußischen Provinzialblättern znalazło się wiele utworów dolnoniemieckich: pieśni i proza (w tym np. opowiadanie Dat Spook napisane gwarą elbląską). Ziesemer wskazuje też takie źródła, jak: Völkerstimmen Firmenicha, Preußische Volkslieder Frischbiera oraz Liederschrein Plenzata (Ziesemer 1950: 154-155).
Walther Domansky (1860-1936) oprócz tworzenia literatury pięknej (np. tomy wierszy: Danziger Dittchen (1903), Ein Bundchen Flundern (1904)) zajmował się też badaniem samego dialektu i jego literatury.
W latach 1930-tych na łamach gdańskiej prasy ukazywały się teksty „Rencisty Poguttke”, postaci stworzonej przez Fritza Jänicke, dziennikarza i felietonisty Danziger Neuesten Nachrichten, twórcy humorystycznych tekstów w odmianie danziger missingsch. W jego wierszu Kleiner Danziger Sprachführer pojawia się leksykon mowy gdańskiej (Gotard 2009).
W tych samych latach w dialekcie Żuław Malborskich (niem. Großes Werder) tworzył Ernst Frieböse. Do jego humorystycznych utworów gwarowych należą:  Foorts tom Bejuche (1936), Pust di man nich opp (1939) i Zookerschnut (1937).

Nowa Marchia

Po nowomarchijsku pisał Karl Löffler (1821-1874) używający pseudonimu „Nümärker”. Löffler urodził się w Berlinie, ale we wczesnym dzieciństwie przeniósł się do Tarnowa (niem. Tornow), wsi w pobliżu Gorzowa Wielkopolskiego (Landsberg an der Warthe), dokąd przeniesiono jego ojca – pastora.

Opinie

Urodzony w Morągu (niem. Mohrungen) Johann Gottfried von Herder (1744-1803) określał dolnoniemiecki dialekt jako „dobroduszny, surowy, naiwny” (Ziesemer 1950: 149).
Polski historyk Wilhelm Bogusławski (1825-1901) uważał dialekty dolnoniemieckie Pomorza Przedniego za „żargon”, w który stopniowo przekształcił się język Słowian pod wpływem języka Sasów (Bogusławski 1900: 312-313, 611).

Przykłady

Próbki literatury

Poniższy wiersz napisany został przez Bernharda Trittelvitza (1878-1969)  pochodzącego z okolic Białogardu (niem. Belgard). Po II wojnie światowej Trittelvitz zaczął tworzyć po pomorsku. W 1964 r. otrzymał nagrodę Pommerscher Kulturpreis, przyznaną przez Pommersche Landsmannschaft (Ziomkostwo Pomorskie).

Bernhard Trittelvitz Mien Mudderspraak

Bernhard Trittelvitz Moja mowa ojczysta

To jede Tiet, bi Dag un Nacht, bi Sünnenschien un Daak, deep in mien Harten singt un lacht Mien leeve oll Mudderspraak. Se kennt mi al as lüttes Kind, dat noch keen Hooch verstünn, un doch mit Busch un Bloom und Wind up Plattdüütsch snacken künn. [...] Ik segg di, Jung, so hüürd ik dat, as ik noch ganz, ganz lütt. Keen Wunner, dat uns Pommersch Platt deep in mein Harten sitt.

O każdym czasie, w dzień i noc, przy blasku słońca i o zmroku, głęboko w mym sercu śpiewa i śmieje się moja umiłowana ojczysta mowa. Ona mnie dobrze zna, jako małe dziecko, co nie rozumie jeszcze po górnoniemiecku, ale z krzewem, kwiatem i wiatrem rozmawiać umie po dolnoniemiecku. [...] Mówię ci, chłopcze, słyszałem to, gdy byłem jeszcze zupełnie mały. Nic dziwnego, że nasza pomorska gwara spoczywa głęboko w moim sercu.

Pełny tekst powyższego wiersza oraz nagranie dźwiękowe dostępne są na stronie internetowej http://grosstuchen.cwsurf.de/Trittelvitz.htm.
Poniższy tekst należy do serii gdańskich dowcipów o Bollermannie i Welutzke[5] i napisany został w dolnoniemieckim dialekcie Gdańska (danzjer platt) – w przeciwieństwie do języka danziger missingsch jest to odmiana o typowo dolnoniemieckim charakterze:

Oan eenem Morje koam Welutzke no de Lange Brügg jehompelt. “Nanu, wat es mett di?” froch Bollermann. “Joo,” seed Welutzke, “eck häb soon Riete emm linksche Foot, dat eck kum utholle koan.”– “Joo, joo, leewer Jan,” meend Bollermann, “dat kömmt so mett dem Öller.”– “Nee,” seed Welutzke, “dat kan niçh vom Öller kome. Mien rechtschet Been es doch grod so olt, dat deit mi gor niçh wee.”– “Na,” oantword Bollermann, “dänn kömmt dat vom Suppe!”
(autor: Max Schemke, za: Pinnow 2006b: 14).

Dla porównania poniżej dowcip o Bollermannie napisany w mieszanym dialekcie Gdańska, tj. danziger missingsch:

Härr Bollermann, Se sind aber 'n priema Tänzer!
Ach wissen Se, ich hab ne Weil inne Bierbrauerei ausjeholfen und so bin ich jewehnt, Fässer zu rollen!
(za: Pinnow 2006b: 22)

Przysłowia, powiedzenia, folklor

• północny dialekt notecki z Niekurska (niem. Nikosken; dziś w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim województwa wielkopolskiego) wraz z tłumaczeniem na górnoniemiecki i polski:

Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} Ụt di šọᵘa dā't mã nụ̈št fetjãlla – Aus der Schule darf man nichts erzählen – 'Nie należy opowiadać o niczym, co było w szkole'.
Hẹ is met allã hụnã hist – Er ist mit allen Hunden gehetzt – 'Ścigają go wszystkie psy'.
Hẹ löt zik d' botti fam brōd' ni naimã – Er lässt sich die Butter vom Brote nicht nehmen – 'Nie pozwala sobie wziąć masła z chleba'.
(Steinke 1914: 51)

• dialekt tylnopomorski z doliny Parsęty, okolice Białogardu (niem. Belgard; dziś w województwie zachodniopomorskim) wraz z tłumaczeniem na górnoniemiecki i polski:

Vo frisch Luf u frisch Bodde is no kain dood bläwe – An frischer Luft und frischer Butter ist noch keiner gestorben – 'Od świeżego powietrza i świeżego masła jeszcze nikt nie umarł'.
Wenn ma dem Düwel de klaine Finge jifft, nimmt hai gliek de janz Hand – Wenn man dem Teufel den kleinen Finger reicht, nimmt er gleich die ganze Hand – 'Kiedy podać diabłu palec, weźmie całą rękę'.
Dai best Keech hätt dai Nåwe – Das Beste haben immer die anderen – 'Najlepsze zawsze mają inni'.
Besåpen Keerls un klain Kiene bräke sich nischt – Betrunkene Kerle und kleine Kinder brechen sich nichts –  'Pijani faceci i małe dzieci się nie łamią'.
Krauç u Fruuçes rueniere ne Mann – Gastwirtschaft und Frauen ruinieren einen Mann –  'Gościnność i kobiety rujnują mężczyznę'.
(za: Laude 1995: 391-406)

• dialekt z Bobolic (niem. Bublitz; dziś w powiecie koszalińskim) – zagadka

Raue raue reip,
Wo gael is dei peip!
Wo schwart is dei sack,
Wo d'gael peip inne stak!
(Rozwiązanie: gaelmoer / gelre.)
(Drosihn 1874: 147)

• dialekt z  okolicy Szczecinka (niem. Neustettin; dziś w województwie zachodniopomorskim) – zagadka

Rôe, rôe rîp,
Wo gael is dei pîp!
Wo swart is dei sack,
Wo dei gael pîp drin stack.
(Rozwiązanie: gaelmöe.)
(Drosihn 1874: 149)

Próbki gwar

Zdania Wenkera[6]

• dialekt południowotylnopomorski z Obrowa (niem. Abrau w dawnych Prusach Zachodnich; dziś w powiecie tucholskim województwa kujawsko-pomorskiego) – wybór zdań Wenkera (Wenkersätze)

Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} Įm wintə flaijə dai drȫjə blę̄də į də lųft ɒrų̈mə – 'Zimą suche liście wirują w powietrzu'.
T hȫt fōts ųp męt suijəd, dę wāt dat wę̄də wędə bę̄tə – 'Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi'.
Lęj kǭlə į də ǭwə, dat d mę̄ltχ bol ɒna kǭkəd fįŋ̄t – 'Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować'.
Dai gaud ol mį̄š įs męt m̥ pę̄d ųm īz įbrǭkə ų į d kol wǭtə falə – 'Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i obaj wpadli do wody'.
Hai įs fə faiə ędə zǫ̈s wę̄lχə stų̄wə – 'On zmarł cztery albo sześć tygodni temu'.
(zebrała Maria Semrau, za: Götze 1922: 105)

 Inne próbki

• południowy dialekt notecki z Rogoźna (niem. Rogosen; dziś w powiecie obornickim województwa wielkopolskiego):

A bųš  įs dǫ a hāw rǫk, zęjt t fǫs, ų lęjt zįk hįnǫ d ęg. Wōe rōuk įs, mųt ōuk fǖe zįn, dįŋkt t fǫs, ų lęjt zįk ųpǫ męshōupǫ. Dat įs mā zōǫ ǫ̈̄wegaŋk, zę̄d d fǫs, az ęm d lę̄de ȫwed ōrǫ trękt wǫ̈̄. Tįs ōuk wǫ mā blōus zo̱ǫn zęg, zęjt t fǫs, dat mī d būrǫ wįlǫ tųm gāshārǫ maukǫ.
(zebrał Albert Koerth, za: Götze 1922: 103)

• dialekt nowomarchijski z Łupowa (niem. Loppow; dziś w powiecie gorzowskim):

Kǫr̯tə jəšiχtə fan lǫpə. Tįs twǭr̯š man klēn, mīn haimātdǫ̈̄r̯p lǫpə — węnjə an ēn ęŋə r̯įnkǭm̄, zįnjəōk ant andər̯ balə węder̯ r̯ūt — awər̯t hęt dǫmēr̯ ar̯lę̄ft as manχēnə šdat męt zęχsiχ dauzn̥t inwǭnər̯, di far̯ kǫr̯tn̥ nǫxn̥ dǫ̇r̯p jəwęst is.
(zebrał Hermann Teuchert, za: Götze 1922: 99-100)

• gwara z Elbląga (niem. Elbing)

Wo Schinder wer oech Butterbrod esse, wenn oech Kuche esse kann!
Na Hochjitterherrche, – höllterblöffig, das es meenst so als wi stobbekopsch.
(jak Berlińczyk naśladuje gwarę elbląską:) Jattche, Jattche! Komm schnall ans Fanster, die Schnallpost es all bei Schmalzers om de Ack!
(Schemionek 1881: 49, 51, 53)

• gwara z Lipna (przedwojenne województwo warszawskie, obecnie kujawsko-pomorskie)

Mɛm zɛt `am dɛš `o šrɛft `ɛnə brẹ̄ị̆f na ɛmarə – 'Mama siedzi na krześle i pisze list do Emmy'.
Dat ćleiɘ ćint šp'iěld zɛć `em zānt mɛt ɣlās `o somfeiɘd zɛć dl'ińćɘ hānt – 'Małe dziecko bawiło się w piasku szkłem i skaleczyło sobie lewą rękę'.
M'ị̄ ʓ́āʓ́ə fǎ'lọụ̌ə ɣ́estərə `opəm haf z'ị̄n p'ị̄p; v́ị̄əs fynə vāt, ćrex́t `enə halvə ɣ́ilə – 'Mój dziadzio zgubił wczoraj na podwórzu fajkę; kto ją znajdzie, otrzyma pół guldena'.
(Foss 1971: 104-105, 109)

Stan wiedzy

Nagrania

Nagrania mowy dolnoniemieckiej znalazły się w stworzonym w latach 1936-37 jako prezent dla Adolfa Hitlera zbiorze płyt Lautdenkmal reichsdeutscher Mundarten (tj. dźwiękowy pomnik gwar Rzeszy Niemieckiej). Wśród zachowanych do dziś płyt są nagrania z Elbląga (Elbing), Gdańska (Danzig) i Czechynia (Zechendorf; dziś w powiecie wałeckim województwa zachodniopomorskiego). Zarówno nagrania z kolekcji Lautdenkmal, jak i inne zapisy po dolnoniemiecku dostępne są w cyfrowej postaci na stronie Wolfganga Näsera (http://staff-www.uni-marburg.de/~naeser/ld00.htm).
Archiwum nagrań znajduje się też na stronie internetowej poświęconej wsi Tuchomie (Groß Tuchen; dziś w powiecie bytowskim województwa pomorskiego): http://grosstuchen.cwsurf.de/Plattdeutsch.html. To amatorska strona z pochodzącymi z różnych źródeł nagraniami dialektów pomorskich.

Archiwa, mapy, atlasy

Projekt Deutscher Sprachatlas (na Uniwersytecie w Marburgu) posiada archiwum materiałów dotyczących wszystkich dialektów niemieckich. Od 1887 r.projekt gromadzi gwarowe tłumaczenia 40 zdań, sformułowanych przez Georga Wenkera, który początkowo zwracał się był do nauczycieli szkół wiejskich z prośbą o przetłumaczenie zdań na miejscową gwarę. Na podstawie zdań tworzono mapy występowania poszczególnych właściwości języka. Przykładowe zdania w dialekcie z Obrowa (niem. Abrau) zostały przytoczone wcześniej.
Cały atlas w wersji cyfrowej dostępny jest pod adresem http://www.diwa.info.

Fotografie, filmy

http://www.youtube.com/watch?v=r49hjnWNUGk – spot telewizyjny podsumowujący sytuację Pomorzan w Brazylii i ukazujący rozliczne aspekty ich kultury, spot zawiera kilka wypowiedzi po pomorsku. O Pomorzanach w Brazylii powstał też film dokumentalny Pomeranos, a Trajetória de Um Povo (zwiastun filmu: http://www.youtube.com/watch?v=U8vLCnV_LSY oraz http://www.youtube.com/watch?v=Z8auy5e3yD4). W niemieckiej telewizji Deutsche Welle ukazał się reportaż o brazylijskich Pomorzanach (http://www.youtube.com/watch?v=-DdJOZA0710).

Zasoby i organizacje

W Internecie dostępna jest bibliografia Die plattdeutschen Autoren und ihre Werke, opracowana przez Petera Hansena. Jest to bibliografia wtórna, opracowana na podstawie kilku źródłowych (w tym i wspomnianej wyżej bibliografii z Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung). W bibliografii Hansena istnieje możliwość wyszukiwania dolnoniemieckich autorów według lokalizacji (cały osobny rozdział stanowią „dawne ziemie niemieckie”, podzielone na poszczególne regiony i miejscowości).
Działające w Niemczech i należące do Związku Wypędzonych (Bund der Vertriebenen) Ziomkostwo Pomorskie (Pommersche Landsmannschaft) przyznaje nagrodę Pommerscher Kulturpreis za działalność kulturalną. Nie jest ona jednak związana jedynie z twórczością w dialektach dolnoniemieckich.
W stanie Wisconsin (USA) działa towarzystwo Pommerscher Verein Central Wisconsin, którego zadaniem jest m. in. „zachowanie języka i dziedzictwa przodków swoich członków, którzy imigrowali głównie z pruskich prowincji Pomorze, Zachodnie i Wschodnie Prusy oraz Posen”. Na stronie towarzystwa znajduję m. in. wybór pomorskich przysłów (http://www.pvcw.org/page.aspx?index=00000040), np. Smecht goot, kopp di uk wat,  'tak, smaczne; kup sobie też'.
Na stronie domowej Karl-Heinza Jessnera, rodzimego mówcy gdańskiego dolnoniemieckiego, dostępne są zasoby, takie jak glosariusze i poezja: http://www.jessner.homepage.t-online.de/danzig.htm.

Użycie języka w życiu religijnym Mennonitów

Menno Simons (jeden z wczesnych przywódców ruchu, od którego imienia pochodzi jego nazwa) i jego współpracownicy posługiwali się prawdopodobnie dolnoniemiecką Biblią w tłumaczeniu Jana Bugenhagena. W użyciu wśród Mennonitów pozostawały też inne wydania[7]. W 1560 r. Nikolaes Biestkens, Mennonita z Emden, opublikował Biblię w języku niderlandzkim. Tłumaczenie to było wielokrotnie wznawiane i używane przez holenderskich Mennonitów. Wydano je również w miejscowości Schottland pod Gdańskiem (dziś dzielnica Gdańska Szkoty) na potrzeby tamtejszej społeczności. Prawo miejskie, co prawda, zabraniało Mennonitom druku materiałów religijnych, ale przedsiębiorca Quirin Vermeulen obszedł je zlecając druk w Haarlem (Neff 1953, Klassen 2009: 122).


Ilustracja: Biblia z Schottland (za: Klassen 2009: 123).

Mennonici w XVIII w. wykorzystywali w życiu religijnym i w kształceniu język dolnoniemiecki, choć tylko jako język pomocniczy obok górnoniemieckiego (Mitzka 1930: 9). Opuściwszy Prusy, Mennonici zachowali nie tylko znajomość dolnoniemieckiego, ale i górnoniemieckiego, który używany był do celów religijnych i kancelaryjnych (Wiens 1957: 93-94). Obecnie znajomość górnoniemieckiego nie jest powszechna wśród wszystkich Mennonitów (de Graaf 2006: 384).
Biblię w ukształtowanym w diasporze języku plautdietsch zaczęto publikować w latach 1980-tych, ponieważ językiem liturgicznym Mennonitów był górnoniemiecki (a wcześniej niderlandzki). Fragmenty wydał np. J. W. Goerzen (Ute griksche hellje Schrefte: Proowe plautditscha Ewasating, 1968). W 2003 r. ukazał się pełny przekład Biblii na plautdietsch autorstwa E. Zachariasa i J. F. Neufelda (Zacharias i Neufeld 2003).

Media

Z Niemiec nadaje radio internetowe w języku plautdietsch dostępne pod adresem http://www.opplautdietsch.de/. Językowi plautdietsch poświęcona jest też kanadyjska strona internetowa http://www.plautdietsch.ca/. Peter Wiens z Verein Plautdietsch-Freunde e. V. (Zrzeszenie Przyjaciół  Plautdietsch) prowadzi blog http://peterwiens.blogspot.com/, w którym porusza tematy związane z kulturą plautdietsch, jednak sam blog prowadzony jest po górnoniemiecku.
Od 2001 r. ukazuję się w Niemczech czasopismo w języku plautdietsch – Plautdietsch FRIND. W Kanadzie ukazuje się czasopismo Journal of Mennonite Studies, w którym poruszana jest tematyka Mennonitów, a także języka plautdietsch.

W Niemczech działa organizacja Verein Plautdietsch-Freunde e. V., która reprezentuje język plautdietsch w lobbystycznej Federalnej Radzie na rzecz Języka Dolnoniemieckiego (Bundesrat für Niederdeutsch).

Próbki gwar mennonickich

Zdania Wenkera

● wieś Friesenhof (obecnie obwód półnokazachstański, Kazachstan)

Em Winta fleiji de dreeiji Bläda enni Lofft romm – 'Zimą suche liście wirują w powietrzu'.
Dit heat foat opp to schnii, dann woat dant Wada wada bäta – 'Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi'.
Do Koali emm Oawi, daut de Maltk bold aunfangt to koaki  – 'Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować'.
Do godi oli Maun ess mett dem Peat derchit Iess gibroaki enn enn daut kolldi Woata jiffolli – 'Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i obaj wpadli do wody'.
Dit ess verr vea oda sass Wäatch jischtorrwn – 'On zmarł cztery albo sześć tygodni temu'.

(za: Mitzka 1930: 18)

● wieś Felsenbach (obecnie obwód dniepropietrowski, Ukraina)

Em Winta flegen de dreji Bleda eni Loft eromma – 'Zimą suche liście wirują w powietrzu'.
Daut heat vots op to schnien, dau woat daut Wada wada beta – 'Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi'.
Do Kuolen em Uowen, daut de Melk bolt aun to keken fangt – 'Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować'.
De godi ola Maun eß metim Peat derchit Is jebreaken en em kolden Wota jivollen  – 'Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i obaj wpadli do wody'.
He es ve vea oda saß Weakj jistorwen – 'On zmarł cztery albo sześć tygodni temu'.

(za: Mitzka 1930: 15)

● wieś Margenau (obecnie obwód omski, Rosja)

Em Winta flegi de vodrejdi Bleda enni Lofft erom – 'Zimą suche liście wirują w powietrzu'.
Daut het vot's ob to schniei, dann wot daut Wada aulwadä beta – 'Wkrótce przestanie padać śnieg, wtedy się rozpogodzi'.
Do Kohli enn dem Owi, daut die Malk bold aun to koki fangt – 'Włóż węgle do pieca, żeby mleko zaraz zaczęło się gotować'.
De godi old Maun es mett sien Peed derchim Is gibrauki, enn daut koldi Wota gifolli  – 'Pod dobrym starym mężczyzną i jego koniem załamał się lód i obaj wpadli do wody'.
He es verr vea oda sas Wek gistorwi  – 'On zmarł cztery albo sześć tygodni temu'.

(za: Mitzka 1930: 17)

Bibliografia

Adam, Karl 1893. „Niederdeutsche Hochzeitsgedichte des 17. und 18. Jahrh aus Pommern”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XIX: 122-130.
Müller-Baden, Emanuel 1905. Bibliothek allgemeinen und praktischen Wissens für Militäranwärter. T. 1. Berlin: Bong.
Böhmer, Wilhelm 1833. „Sammlung der Niederdeutschen Mundarten in Pommernm”,  Baltische Studien II: 139-172.
Bogusławski, Wilhelm 1900. Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej aż do wynarodowienia Słowian zaodrzańskich. T. IV. Poznań: Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Breyer, Albert 2006. Deutsche Gaue in Mittelpolen. Seefeld: www.UsptreamVistula.org [http://rinwww.upstreamvistula.org/Documents/ABreyer_DtGaue.pdf].
Collitz, Herrmann 1911. „Missingsch”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 110-113.
Cuny, George 1899. Beiträge zur Kunde der Baudenkmäler in Westpreussen. Thorn: Dombrowski.
Dähnert, Johann C. 1781. Platt-Deutsches Wörterbuch nach der alten und neuen Pommerschen und Rügischen Mundart. Stralsund: Struck.
Debus, Friedhelm 1996. Von Dünkirchen bis Königsberg. Ansätze und Versuche zur Bildung einer niederdeutschen Einheitssprache. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Dollinger, Philippe 1976. Die Hanse. Stuttgart: Kröner.
de Graaf, Tjeerd 2006. „The Status of an Ethnic Minority in Eurasia: The Mennonites and Their Relation with the Netherlands, Germany and Russia”, w: Ieda Osamu (red.) Beyond Sovereignty: From Status Law to Transnational Citizenship? Sapporo: Slavic Research Center, Hokkaido University, s. 381-401.
Domansky, Walther 1911. „Anna Renata Breyne's aus Danzig plattdeutsche Gedichte”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 140-144.
[Dorr, Robert?] 1877. „Der plattdeutsche Dialekt der Provinz Preußen”, w: [William] Shakespeare, De lostgen Wiewer von Windsor. Liegnitz: Nehring.
Driedger, Abraham 1957. „Marienburger Werder (Pomeranian Voivodeship, Poland)”, w: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online. [http://www.gameo.org/encyclopedia/contents/M373080.html].
Drosihn, Friedrich 1874. „Vierzig Volksräthsel aus Hinterpommern”, Zeitschrift für deutsche Philologie V: 146-151.
Elmentaler, Michael. Niederdeutsche Sprachgeschichte (V) Mittelniederdeutsch.  [http://www.germsem.uni-kiel.de/ndnl/materialien/Vorlesung%20Prof.%20Elmentaler%20Deutsche%20Sprachgeschichte%20Stand%20Sommer%2010/deutsche%20sprachgeschichte%208%20mittelniederdeutsch%20sommer%2010.pdf - dostęp 15.01.2013]
Epp, Reuben 1987. „Plautdietsch: Origins, Development and state of the Mennonite Low German Language”, Journal of Mennonite Studies 5: 61-72.
Erben, Johannes 1974. „Luther und die neuhochdeutsche Schriftsprache”, w: Friedrich Maurer & Heinz Rupp (red.) Deutsche Wortgeschichte. T. II. Berlin: W. de Gruyter.
Foss, Gustaw 1971. Die niederdeutsche Siedlungsmundart im Lipnoer Lande. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Fularczyk, Paweł 2009. Danziger Missingsch.  Danzigsch gesammelt und zusammengestellt. Gdańsk: UG.
Gessinger, Joachim 2000. „Überlegungen zu einer Sprachgeschichte des Brandenburg-Berlinischer Raums”, Niederdeutsche Jahrbuch 123: 57-84.
Goerzen, Jakob W. (tłum.) 1968. Ute Griksche Hellje Schrefte. Proowe Plautditscha Ewasating. Edmonton: Goerzen.
Gotard, Marek 2009. „Gdańsk okiem Poguttkego: z bówkami na machandel”, Trojmiasto.pl 24 lipca 2009. [http://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Gdansk-okiem-%20Poguttkego-z-bowkami-namachandel-n33909.html]
Gottsched, Luise A. V. 1736. Die Pietisterey im Fischbein-Rocke. Rostock: „auf Kosten guter Freunde”. [http://gutenberg.spiegel.de/buch/491/1]
Götze, Alfred 1922. Proben hoch- und niederdeutscher Mundarten. Bonn: Marcus & Weber.
Granzow, Klaus (red.) 1982. Typisch Pommern: Heiteres, Besinnliches und auch Wissenswertes über das Land am Meer. Frankfurt: Weidlich.
Herrmann-Winter, Renate 1995. „Sprachen und Sprechen in Pommern”, Niederdeutsches Jahrbuch 118: 165-187.
Höhmann, Beate & Mônica M. G. Savedra 2011. „Das Pommerische in Espírito Santo: ergebnisse und perspektiven einer soziolinguistischen studie”, Pandaemonium Germanicum 18. [http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1982-88372011000200014&lng=en&nrm=iso]
Holsten, Robert 1928.  Sprachgrenzen im Pommerschen Plattdeutschen. Leipzig: Eichblatt.
Holsten, Robert 1947. „Niederländische Fischerflurnamen im pommerschen Odergebiet”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung LXIX/LXX: 114-117.
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
Jellinghaus, Hermann 1892. „Die Rechtsaufzeichnungen in niederdeutscher Sprache”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XVIII: 71-79.
Jenks, Stuart & Jürgen Sarnowsky 2009. Das virtuelle Preußische Urkundenbuch. Regesten und Texte zur Geschichte Preußens und des Deutschen Ordens - Ältere Abteilung (1140-1381). [http://www1.uni-hamburg.de/Landesforschung/pub/orden1300.html]
Johnson, Helen K. 1995. A tapestry of ancestral footprints: Groenings, Duecks, Ennses, Koops, Friesens, Kroekers. Lockport: Johnson.
Klassen, Peter J. 2009. Mennonites in Early Modern Poland & Prussia. Baltimore: John Hopkins.
König, Werner 1991. dtv-Atlas zur deutschen Sprache. München: Deutscher Taschenbuch Verlag.
Laabs, Kurt 1974. „Zum slawischen Wortgut im Ostpommerschen”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 97: 143-150.
Laskowsky, Paul & Marie Matthias (red.) 1926. Heimatklänge aus dem Osten eine Weihnachtsgabe für die ostmärkische Jugend. Berlin: Verlag des Deutschen Ostbundes.
Laude, Robert 1995. Hinterpommersches Wörterbuch des Persantegebietes. Köln: Böhlau.
Lewis, M. Paul (red.) 2009. The Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com/].
Lindow, Max 1926. Niederdeutsch als evangelische Kirchensprache im 16. und 17. Jahrhundert. Greifswald: Panzig.
Löffler, Karl 1878. Ut min Dischlad. Dit un Dat in nige Vertellzels. Von'n oll'n Nümärker. T. 1. Leipzig: Koch.
Łopuszańska, Grażyna 2008a. „Danziger Stadtsprache”, w: Marek Nekula & Verena Bauer & Albrecht Greule (red.) Deutsch in multilingualen Stadtzentren Mittel- und Osteuropas. Wien: Praesens-Verl.
Łopuszańska, Grażyna 2008b. „Sprachlichkeit Danzigs”, w: Andrzej Kątny (red.) Kontakty językowe i kulturowe w Europie. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
Mannhardt, H. G. & Richard D. Thiessen 2007. „Friedrich Wilhelm II, King of Prussia (1744-1797)”, w: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online. [http://www.gameo.org/encyclopedia/contents/F754282.html].
Matthias, Marie 1933. „Gibt es eine posensche Mundart?”, Heimatkalender für den Kreis Deutsch-Krone 21: 51-53.
Maurmann, Emil 1908. „Karte der deutschen Mundarten”, w: Meyers großes Konversations-Lexikon. T. 4, s. 742-743.
Mitzka, Walther 1928. Sprachausgleich in den deutschen Mundarten bei Danzig. Königsberg: Gräfe und Unzer.
Mitzka, Walther 1930. Die Sprache der deutschen Mennoniten. Danzig: Kafemann.
Mitzka, Walther 1943. Deutsche Mundarten. Heidelberg: Winter.
Mitzka, Walther 1954. „Das Niederdeutsche im Wartheland”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 77: 111-119.
Mitzka, Walther 1969. „Danziger Niederdeutsch in Moralischer Wochenschrift 1741-1743”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 92: 81-93.
Moelleken, Wolfgang W. 1987. „Die linguistische Heimat der rußlanddeutschen Mennoniten in Kanada und Mexiko”, Niederdeutsches Jahrbuch 110: 89-101.
Natau, Otto 1937. Mundart und Siedelung im nordöstlichen Ostpreussen. Königsberg, Berlin: Ost-Europa-Verlag.
Neff, Christian 1953. „Biestkens Bible”, w: Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online. [http://www.gameo.org/encyclopedia/contents/B54011.html].
Nieuweboer, Roger 2000. „Das Plautdiitsche der russlanddeutschen Mennoniten vor und nach der Aussiedlung”, Niederdeutsches Jahrbuch 123: 115-144.
Oppenheimer, Franz 1975. The State. Montréal: Black Rose Books.
Pinnow, Jürgen (red.) 2006a. Danzjer Uuleschpeejel. München: Lincom Europa.
Pinnow, Jürgen (red.) 2006b. So lachte man in Danzig. München: Lincom Europa.
Putzger, F. W. 1905. Historischer Schul-Atlas. Bielefeld: Velhagen & Klasing.
Raeck, Fritz & Rüdiger Bliss 1969. Pommersche Literatur: Proben und Daten. Hamburg: Pommersche Zentralverband.
Raether, Manfred 2012. Polens deutsche Vergangenheit. Das Gebiet zwischen Oder und Memel im Ablauf der deutschen und der polnischen Geschichte. Selbstverlag Manfred Raether.
Redekop, Calvin W. 1969. The Old Colony Mennonites: Dilemmas of Ethnic Life. Baltimore: The Johns Hopkins Press.
Reifferscheid, Alexander 1887. „Über Pommerns Anteil an der niederdeutschen Sprachforschung”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 13: 33-42.
Riemann, Erhard 1970. „Beobachtungen zur Wortgeographie des Ermlands”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung 93: 114-153.
Rosenfeld, Hans-Friedrich 1993. Hinterpommersches Wörterbuch: der Mundart von Gross Garde (Kreis Stolp). Köln: Böhlau.
Rykała, Andrzej 2011. Mniejszości religijne w Polsce - geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Sanders, Willy 1982. Sachsensprache. Hansesprache. Plattdeutsch. Göttingen: Van den Hoeck & Ruprecht.
Scheel, Willy 1894. „Zur Geschichte der Pommerischen Kanzleisprache im 16. Jahrhundert”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung XX: 57-78.
Schemionek, August 1881. Ausdrücke und Redensarten der Elbingschen Mundart. Danzig: Bertling.
Shakespeare, William 1877. De lostgen Wiewer von Windsor. Liegnitz: Nehring.
Siatkowski, Janusz 1983. „Interferencje językowe na Warmii i Mazurach”, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej XXI: 103-115.
Słabig, Arkadiusz 2009. „Działania aparatu bezpieczeństwa wobec ludności niemieckiej w województwie szczecińskim w latach pięździesiątych XX w.”, w: Jarosław Syrnyk (red.) Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz cuodzoziemców. Warszawa: IPN, s. 32-56.
Steinke, Florian 1914. „Sprachproben aus Niekosken, Kreis Czernikau (Provinz Posen)”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung XL: 48-54.
ten Venne, Ingmar 1998. „Stadtsprache oder Stadtsprachen: Zur Sprachlichkeit Danzigs im spätern Mittelalter”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 121: 59-84.
Teuchert, Hermann 1907. „Laut- und Flexionslehre der neumärkischen Mundart”, Zeitschrift für deutsche Mundarten 2: 103-154, 238-264, 320-339.
Teuchert, Hermann 1908. „Laut- und Flexionslehre der neumärkischen Mundart”, Zeitschrift für deutsche Mundarten 3: 23-54.
Teuchert, Hermann 1909. „Aus dem neumärkischen Wortschatze”, Zeitschrift für deutsche Mundarten 4: 55-87, 118-169.
Teuchert, Hermann 1910. „Aus dem neumärkischen Wortschatze”, Zeitschrift für deutsche Mundarten 5: 3-47.
Teuchert, Hermann 1913. „Die niederdeutsche Mundart von Putzig in der Provinz Posen”, Zeitschrift für Deutsche Mundarten 8: 3-44.
Toby, Hanna 2000. „On the Low German influences on Kashubian dialects”, Studies in Slavic and General Linguistics (Languages in Contact) 28: 329-334.
Tressmann, Ismael 2009. A Co-oficialização da língua pomerana. [http://www.farese.edu.br/pages/artigos/pdf/ismael/A%20co-oficialização%20da%20L%20Pomer.pdf]
Turnbull, Stephen 2011. Crusader Castles of the Teutonic Knights (1). The red-brick castles of Prussia 1230-1466. Oxford: Osprey.
Vereza, Claudio & Sintia Bausen Kuster 2011 [?]. O povo pomerano no es. [http://www.rog.com.br/claudiovereza2/mostraconteudos.asp?cod_conteudo=735]
Wiens, Gerhard 1957. „Entlehnungen aus dem Russischen im Niederdeutschen der Mennoniten in Rußland”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 80: 93-100.
Wiens, Peter 2009. „Fresch jewehlt: Bundesrot fe Nadadietsch”, w: Plautdietsch-Freunde e. V., [http://www.plautdietsch-freunde.de/fresch-jewehlt-bundesrot-fe-nadadietsch.html].
Wikimedia Commons. [http://commons.wikimedia.org]
Winkler, Johan 1874. Algemeen nederduitsch en friesch dialecticon. Gravenhage: Nijhoff.
Winter, Renate 1967. „Suffixe der slawischen Lehnwörter im Pommerschen und ihr Einfluß auf die niederdeutsche Wortbildung”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 90: 106-121.
Zacharias, Ed (tłum.) & John F. Neufeld (tłum.) 2003. De Bibel: the complete Bible in Plautdietsch. Winnipeg: Kindred Press.
Zielińska, Anna et al. 2012. „Wielojęzyczność w województwie lubuskim. Stan współczesny”, w: Beata A. Orłowska & Krzysztof Wasilewski (red.) Mniejszości regionu pogranicza polsko-niemieckiego. Gorzów Wielkopolski: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa.
Ziesemer, Walther 1911. „Geistiges Leben im Deutschen Orden”, Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 71/73: 129-139.
Ziesemer, Walther 1950. „Der Anteil des deutschen Osten an der niederdeutschen Literatur”, Jahrbuch des Vereins für Niederdeutsche Sprachforschung XXXVII: 129-139.

autor: Wojciech Gutkiewicz