Nazwa języka

Endolingwonim: karaj tili / къарай тили[1]
Egzolingwonimy:

• polski: język karaimski
• angielski: Karaim language
• litewski: karaimų kalba
• ukraiński: караїмська мова
• rosyjski: караиимский язык
• turecki: Karayca

Nazewnictwo grupy etnicznej

Terminologia odnosząca się do Karaimów jest złożona, ponieważ słowo karaim~Karaim może oznaczać wyznawcę karaimizmu lub przedstawiciela karaimskiej grupy etnicznej (przy czym powstanie religii karaimskiej poprzedziło utworzenie się etnosu karaimskiego). Z związku z tym we współczesnych polskich publikacjach karaimoznawczych zgodnie z zasadami ortografii języka polskiego powszechnie rozróżnia się karaimów, czyli wyznawców karaimizmu, i Karaimów, czyli przedstawicieli grupy etnicznej. Ponieważ religia karaimska powstała jako odłam judaizmu, w tekstach źródłowych Karaimi (zarówno jako etnos, jak i grupa wyznaniowa) przez wiele wieków nazywani byli Żydami. Przez długi czas nawet sami Karaimi mówili o sobie, że to właśnie oni są jedynymi prawowitymi żydami[2].
W źródłach pochodzących z okresu I Rzeczypospolitej, z powodu podobieństwa języków Karaimów mylono także z Tatarami. W opracowaniach współczesnych utarło się określenie Karaimi polsko-litewscy, na określenie mieszkańców gmin karaimskich, które powstały na terenie I Rzeczypospolitej, a obecnie znajdują się na terenie Litwy i Ukrainy.

Pochodzenie

Pochodzenie Karaimów jako grupy etnicznej, wyznającej odrębną religię i posługującej się językiem należącym do języków turkijskich[3], nie jest w pełni wyjaśnione. Przyjmuje się, że etnos karaimski ze swoim odrębnym językiem wyłonił się na Krymie i istniał już na pewno w XIII wieku. Prawdopodobnie był to pierwotnie jakiś lud turkijski, który z czasem przejął religię karaimską od jej wyznawców, którzy przywędrowali na Krym z Bliskiego Wschodu. Następnie zaś konfesjonim ten stał etnonimem. Przez wiele lat uważano Karaimów za potomków i spadkobierców Chazarów[4], obecnie jednak odchodzi się od tej teorii.
Jednak możliwe jest też, że protoplastami współczesnych Karaimów byli Żydzi wyznający karaimizm, którzy zawędrowawszy na Krym przejęli język od mieszkających tam ludów turkojęzycznych. Z braku dostatecznie wiarygodnych źródeł historycznych ostateczne rozwiązanie kwestii pochodzenia Karaimów nastręcza wiele trudności. Sami Karaimi uważają się za lud pochodzenia tureckiego.


Prastare kienesy karaimskie w krymskim Czufut-Kale oraz Hebrajska inskrypcja przy kienesie w Czufut-Kale. fot. T. Wicherkiewicz


Hebrajska inskrypcja przy kienesie w Czufut-Kale. fot. T. Wicherkiewicz

Historia - w Polsce

Przybycie Karaimów do Wielkiego Księstwa Litewskiego

Z Krymu Karaimi zaczęli migrować na północ i zachód, aż dotarli na tereny zachodniej Ukrainy oraz na Litwę. Za pierwszą gminę na tych terenach uznaje się gminę w Haliczu. Wg tradycji karaimskiej założono ją w 1246 roku, kiedy to 80 rodzin karaimskich miało się tam przesiedlić. Oprócz tego powstały też gminy w Łucku i Lwowie.
Według tradycji karaimskiej pojawienie się Karaimów na Litwie wiąże się z osobą wielkiego księcia litewskiego Witolda[5]. W 1397 lub 1398 r. miał on w celach obronnych sprowadzić z Krymu Tatarów oraz 383 rodziny karaimskie i osadzić je w licznych miejscowościach leżących wzdłuż północno-zachodniej granicy Wielkiego Księstwa. Przekaz ten zawiera w sobie zarówno elementy prawdziwe, jak i nieprawdziwe, lub niemożliwe do potwierdzenia na podstawie istniejących źródeł. Gąsiorowski (2008) stwierdza na przykład, że na podstawie zachowanych źródeł można jedynie wnioskować, że Karaimi za czasów Witolda osiedlili się w Trokach i Kownie, w innych miejscowościach pojawili się dopiero w czasach nowożytnych. Najprawdopodobniej też sprowadzeni przez księcia Karaimi nie byli pierwszymi na terenie Litwy, a jedynie zasilili liczebnie istniejące już gminy (Tyszkiewicz 1999: 181).


Karaimska kienesa w Trokach (Trakai). fot. T. Wicherkiewicz


Na cmentarzu karaimskim w Trokach (Trakai). fot. T. Wicherkiewicz

XV-XIX wiek

Od czasu zasiedlenia terenów dzisiejszej zachodniej Ukrainy i Litwy mniej więcej do końca XVI w. Karaimi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów byli skoncentrowani w trzech gminach: Haliczu, Łucku i Trokach. W XVII-XVIII w. natomiast osiedlili się także w innych miejscowościach.


Rys. 1. Karaimi krymscy w XIX w. Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Qaraylar.jpg

Karaimi byli przede wszystkim rzemieślnikami i kupcami, z czasem zostając także rolnikami i ogrodnikami. Zajmowali się również spławianiem towarów do Morza Czarnego. Dzięki kontaktom i znajomości języków (w tym ojczystego karaimskiego, blisko spokrewnionego z innymi językami turkijskimi) służyli w wojsku jako tłumacze i pośredniczyli przy wymianie jeńców z Turcją i Chanatem Krymskim. Niektórzy prowadzili też działalność naukową i kulturalną. Warto zaznaczyć, że Karaimi litewsko-polscy pamiętali o swoich korzeniach i utrzymywali kontakt z gminami karaimskimi na Krymie.
Pod koniec XVIII w. w wyniku rozbiorów część gmin z terenów I Rzeczypospolitej weszły w skład Imperium Rosyjskiego (do którego należały też gminy krymskie), zaś Karaimi zamieszkujący Galicję znaleźli się pod władzą austriacką.
Najważniejszą postacią tego okresu był Abraham Firkowicz (1787–1874), duchowny, uczony, podróżnik, hebraista i działacz na rzecz społeczności karaimskiej. Firkowicz zajmował się głównie badaniem historii Karaimów i ich pochodzenia. Podróżował na Krym (na pewien czas się tam osiedlił, tam też zmarł) i na Bliski Wschód, gdzie prowadził badania archeologiczne, zebrał bogaty materiał epigraficzny (inskrypcje na nagrobkach z Czufut Kale[6]) i zbiór rękopisów hebrajskich. Zgromadzone przez niego materiały, które nazywa się zwykle kolekcją Firkowicza[7], są cennym źródłem wiedzy. 


Ilustracja. Nagrobek karaimski w Czufut-Kale na Krymie. fot. T. Wicherkiewicz

XX wiek

I wojna światowa spowodowała znaczne straty wśród społeczności karaimskiej. W Haliczu zniszczona została dzielnica karaimska, zniszczone zostały kienesy. Po wojnie istniało już tylko pięć gmin karaimskich na terenie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów: Halicz, Łuck, Troki, Poniewież i Wilno. Ta ostatnia założona została dużo później niż pozostałe (XIX w.) przez Karaimów z Trok. W gminach tych łącznie mieszkało ok. 1000 Karaimów. Po 1918 r. Halicz, Łuck, Troki i Wilno znalazły się na terenie odrodzonej Polski, jedynie Poniewież (który znalazł się w państwie litewskim) pozostawał poza jej granicami.
Lata międzywojenne były okresem wielkiego ożywienia kulturalnego, a także naukowego wśród Karaimów w Polsce. Rozkwit można zaobserwować przede wszystkim na polu wydawniczym i literackim. W Wilnie działało Towarzystwo Miłośników Historii i Literatury Karaimskiej. Zaczęto wydawać czasopisma o tematyce karaimskiej, m. in Myśl Karaimską, ukazującą się od 1924 r. Publikowane w niej teksty stały na wysokim poziomie naukowym i dotyczyły kultury, języka, a także życia codziennego, historii i współczesności Karaimów. W 1931 r. w Łucku dzięki działalności Aleksandra Mardkowicza powstało pierwsze czasopismo w pełni karaimskojęzyczne Karaj Awazy (Głos Karaima). Ponadto w Trokach Towarzystwo Młodzieży Karaimskiej wydawało pismo Dostu Karajnyn (Przyjaciel Karaima). Istniały także amatorskie grupy teatralne, które wystawiały karaimskie sztuki.
Aleksander Mardkowicz był niezwykle istotną postacią kulturowego odrodzenia Karaimów. Energicznie zaangażował się w dzieło ocalenia języka i kultury karaimskiej. Oprócz czasopisma Karaj Awazy wydał on również serię Biblioteczka Karaimska, poezje własnego autorstwa, zbiór przysłów karaimskich, a także kilka broszurek w języku polskim, które miały na celu popularyzację wiedzy o Karaimach. Był też autorem słownika karaimsko polsko niemieckiego (Sulimowicz 1987: 28–29).
W latach 1920-tych i 1930-tych rozpoczął też proces odnawiania i oczyszczania języka z zapożyczeń i naleciałości słowiańskich i litewskich (najpierw w gminach znajdujących się w Polsce, następnie na Litwie). Zainspirowany został przez podobną reformę języka w Turcji, przeprowadzoną z inicjatywy Atatürka. W języku tureckim występowały bardzo liczne zapożyczenia arabskie, perskie i francuskie, a celem reformy było oczyszczenie języka przez powrót do starych słów tureckich lub tworzenie neologizmów na bazie słów rodzimych. Głównym inicjatorem odnowienia języka karaimskiego był Karaim pochodzący z Krymu, turkolog, Seraja Szapszał. W latach 20. mieszkał w Turcji, w 1928 r. przyjechał do Trok i został hachanem trockim (przywódcą duchowym). Wzorując się na procesach zachodzących w Turcji, rozpoczął działalność mającą na celu zastąpienie zapożyczeń słowami rodzimymi. Miał poparcie Aleksandra Mardkowicza oraz poetów Szymona Firkowicza i Józefa Łobanosa (ten starał się w swojej twórczości nie używać zapożyczeń - Dubiński 1995). Próby odnowy języka zostały przerwane wybuchem II wojny światowej, ale były kontynuowane i proces trwa do dzisiaj (Németh 2012: 66).


Rys. 3. Godło karaimskie. Źródło: http://www.awazymyz.karaimi.org/zeszyty/item/384-plomien-zgasly-przedwczesnie

Z końca lat 20. pochodzi godło hachana Seraji Szapszała, którego autorką była prawdopodobnie Lidia Szole. Z czasem przyjęło się ono jako symbol wszystkich Karaimów polsko-litewskich.
W okresie międzywojennym wśród Karaimów wzrosło też zainteresowanie nauką, szczególnie turkologią i karaimoznawstwem. Zainspirowany przez Tadeusza Kowalskiego, wybitnego polskiego orientalistę, Ananiasz Zajączkowski rozpoczął studia orientalistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, w 1929 r. uzyskał stopień doktora, habilitował się w 1933 r. W swojej wieloletniej pracy naukowej zajmował się nie tylko tematyką karaimską i pozostawił po sobie bogaty dorobek orientalistyczny. Miał też swój udział w wykształceniu kolejnych pokoleń orientalistów. Jego karaimskimi studentami byli Józef Sulimowicz i Aleksander Dubiński.
Już w czasach I Rzeczypospolitej Karaimi mieli pozytywny stosunek do Polaków i państwa polskiego, w którym cieszyli się rozmaitymi przywilejami (podobnie jak Żydom przysługiwała im wolność wyznania i pewna autonomia). Natomiast w wiekach późniejszych, a zwłaszcza po odrodzeniu Polski w 1918 r. można mówić wręcz o polskim patriotyzmie Karaimów. Pomimo że zachowywali w pełni poczucie odrębności od narodu polskiego i przynależności do etnosu karaimskiego, odczuwali również silną więź z Polską, którą uznali za swoją ojczyznę. Ten swoisty polski patriotyzm wyrażali między innymi przez określanie się mianem „Karaimów polskich”.


Skupiska Karaimów - red.mapy Jacek Cieślewicz

Druga wojna światowa i lata powojenne to okres zmian w życiu społeczności karaimskiej. W czasie okupacji niemieckiej część Karaimów z Łucka i Halicza przeniosła się do Warszawy i okolic. Po wojnie do Polski przeniosły się kolejne rodziny. W rezultacie w Haliczu zostało jedynie kilkanaście rodzin (głównie osób starszych), a w Łucku tylko jedna. Dużo mniej Karaimów przesiedliło się do Polski z terenów litewskich, a to z powodu sprzeciwu władz Litewskiej SRR. Wskutek przesiedleń w okresie PRL powstały skupiska karaimskie m, in. w Warszawie, Wrocławiu, Opolu i Gdańsku (Pilecki 1987: 41).
W latach 70. i 80. organizowane były liczne zjazdy ludności karaimskiej, mające na celu integrację i podtrzymywanie wiedzy o kulturze i historii. Pierwszy taki zjazd odbył się w 1975 r., następnie w 1977 r. miał miejsce zjazd młodzieżowy. W 1988 r. w takim spotkaniu wzięła też udział grupa Karaimów z Litwy. W 1989 r. natomiast odbył się zjazd w Trokach, na którym obecni byli Karaimi z Polski, Litwy i wielu miejscowości znajdujących się na terenie ZSRR[8].
O Karaimach jako jednej z mniejszości religijnych w Polsce pisze wszechstronnie Rykała 2011.

Współczesność

Zgodnie z Ustawą z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (załączoną tu w tłumaczeniu na język karaimski) Karaimi są uznaną w Polsce mniejszością etniczną, a ich język ma status języka mniejszości etnicznej.


Kienesa w Trokach (Trakai) odbija się w wodach jeziora Galvė (Galve). fot. T. Wicherkiewicz

Współcześnie Karaimów w Polsce jest bardzo niewielu. Według Spisu Powszechnego przeprowadzonego w Polsce w 2002 r. tożsamość karaimską zadeklarowało jedynie 45 osób. Podobny spis z 2011 r. podaje, że w Polsce żyje 300 Karaimów[9]. Różnica może wynikać z faktu, że w spisie z 2011 r. można było podać przynależność do więcej niż jednej narodowości bądź grupy etnicznej, jak i z krytykowanej powszechnie i niereprezentatywnej metodologii spisowej. Stąd też płynie wniosek, że część Karaimów mieszkających w Polsce czuje się też w jakimś stopniu Polakami. Poczucie tożsamości etnicznej tylko częściowo przekłada się na znajomość języka. Jedynie 28 osób w Polsce zna język karaimski, w większości prawdopodobnie posługują się one dialektem trockim (Németh 2012: 69). Na Litwie osób, które umieją się posługiwać swoim językiem etnicznym, jest około 100 (Németh 2012: 69). Nie ma natomiast w Polsce w ogóle Karaimów jednojęzycznych, a więc takich, którzy nie znaliby innego języka oprócz karaimskiego. Przyszłość języka karaimskiego jest w związku z tym bardzo niepewna, mimo iż podejmowane są działania mające na celu ocalenie go.
Obecnie na terenie Polski działają dwie organizacje karaimskie: Karaimski Związek Religijny i Związek Karaimów Polskich z siedzibą we Wrocławiu. Do celów statutowych tego drugiego należy m. in. pielęgnowanie i pogłębianie wiedzy o własnej historii i tradycji, organizowanie prac naukowo-badawczej dotyczącej Karaimów, działalność wydawnicza. Związek zajmuje się organizacją rozmaitych wydarzeń mających na celu integrację środowiska karaimskiego oraz popularyzację wiedzy o Karaimach[10]. Przy związku działa wydawnictwo Bitik, które wydaje publikacje książkowe dotyczące Karaimów (m. in. Rozmówki polsko karaimsko-litewskie ułatwiające naukę języka, a przez to mające duże znaczenie dla prób ocalenia go) i czasopismo Awazymyz. Jeden numer ukazał się w 1989 r., natomiast regularnie pismo to ukazuje się od 1999 r.; obecnie jest to kwartalnik (publikowany zarówno w wersji papierowej, jak i w internecie). Publikowane w nim teksty dotyczą historii i współczesności społeczności karaimskiej oraz jej kultury. Artykuły są głównie w języku polskim, ale pojawiają się też utwory literackie po karaimsku.
W Warszawie od 2003 r. istnieje młodzieżowy Karaimski Zespół Folklorystyczny Dostłar ('Przyjaciele'), który występuje na festiwalach w Polsce, na Litwie i w innych krajach. Prezentuje tradycyjny taniec i śpiew, a także ubiór karaimski.
W celu pielęgnowania tradycji, kultury i języka Karaimi polscy utrzymują kontakty z Karaimami z innych państw, głównie Litwy i Ukrainy. Od 2002 r. w Trokach odbywa się co rok Letnia Szkoła Języka Karaimskiego, organizowana przez prof. Evę Csato-Johanson z Uniwersytetu w Uppsali. Zajęcia pozwalają nie tylko na poznanie języka karaimskiego, ale też kultury Karaimów. Rewitalizacyjną działaność edukacyjną prowadzą również w Trokach Diana i Ina Ławrynowicz.
Obecnie badaniem historii, kultury i języka Karaimów zajmuje się w Polsce kilkoro specjalistów (w tym i pochodzenia karaimskiego. Mariola Abkowicz jest wykładowcą w Zakładzie Hebraistyki, Arameistyki i Karaimoznawstwa (Katedra Studiów Azjatyckich na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). W Zakładzie Turkologii i Ludów Azji Środkowej Wydziału Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego pracuje Anna Sulimowicz, działaczka karaimska i tłumaczka języka tureckiego. Na Uniwersytecie Jagiellońskim pracuje natomiast dr Michał Németh, autor podręcznika gramatyki języka zachodniokaraimskiego (Németh 2011c).

Religia

Religia karaimska wywodzi się z judaizmu. Wykształciła się w VIII w., a za jej założyciela i kodyfikatora uważa się Anana ben Dawida z Basry, dlatego też w początkowym okresie istnienia religii jej wyznawców nazywano ananitami. Głównym powodem oddzielenia się karaimizmu od judaizmu był ich sprzeciw wobec Talmudu i tradycji. Według Anana ben Dawida wyznawca powinien przede wszystkim kierować się zasadami zawartymi w Biblii. Ponieważ jednak nie na wszystkie życiowe problemy można było znaleźć w Biblii konkretną, jednoznaczną odpowiedź, dopuszczone zostały rozwiązania płynące z tradycji, ale w ograniczonym zakresie i tylko pod pewnymi warunkami.
W początkowym okresie na rozwój karaimizmu wpływ miały rozmaite kierunki religijne i filozoficzne, związane zarówno z judaizmem, jak i chrześcijaństwem i islamem, m. in. essenizm[11], nestorianizm[12], hanafizm[13]. Zasady religii i prawa kanonicznego zostały spisane w XI w.

Dziesięć artykułów wiary karaimskiej:

1. Wszechmocny Bóg (Tenri Jaratuwczu) istnieje odwiecznie.
2. Jedność i potęga boska nie mogą być przyrównane do żadnej istoty i są niepojęte dla rozumu ludzkiego.
3. Wszystko co istnieje, od aniołów począwszy, a na najniższych istotach skończywszy zostało stworzone przez Boga.
4. Opatrzność Boża czuwa nad każdą istotą.
5. Bóg natchnął duchem proroczym Mojżesza i przez niego zesłał Prawo.
6. Pięcioksięgu i zawartych w nim Dziesięciorga Przykazań nie można ani zmienić, ani uzupełnić.
7. Prorocy zawsze byli natchnieni duchem Bożym.
8. Bóg wyznaczył każdemu człowiekowi nagrodę i karę podług zasług i przewinień jego.
9. Wskrzeszenie zmarłych nastąpi w dniu Sądu Ostatecznego.
10. Bóg wybawi świat przez zesłanie Mesjasza. (Abkowicz 1987: 12-13).

Dniem świętym dla wyznawców karaimizmu jest sobota. Oprócz tego ważniejsze święta religii karaimskiej to: Wielkanoc (na pamiątkę wyzwolenia z niewoli egipskiej), Zielone Święta (nazywane też Świętem Biblii, upamiętniają otrzymanie Dekalogu), Święto Trąb, Święto Plonów, Dzień Odpuszczenia Grzechów. Święta te są wyznaczane przez kalendarz księżycowy.
Obowiązkiem karaima jest modlitwa, zarówno indywidualna, jak i zbiorowa, którą odbywa się w kienesie (świątyni karaimskiej), prowadzona przez hazzana (duchownego). Przyjęło się, że w trakcie modlitwy wierni powinni być zwróceni twarzą w stronę Jerozolimy, gdzie Anan ben Dawid zbudował świątynię.
Religia pełniła zawsze bardzo ważną rolę w życiu społecznym i kulturalnym Karaimów. Była integralną częścią tożsamości karaimskiej. Współcześnie rola religii słabnie, obecnie nie ma na terytorium Polski kienesy, ani hazzana karaimskiego. Ostatnia kienesa istniała do 1989 r., a ostatnim (i jedynym) hazzanem w powojennej Polsce był Rafał Abkowicz (zm. 1992). W Warszawie istnieje natomiast czynny cmentarz karaimski.

Fragment modlitwy karaimskiej:

Kiuczlu Tienrisi biutiuń dunjanyn, eszytkiń kołtchamny, da jałbarmahym ałnyja Sieniń kielsiń. Bar üragim była iźlejmiń sieni, chaifsunhun mieni ajtmahyja kiora. Üraťkiń maja jołłaryjny, e Tienri, ki ürugiejmiń ałar była jachszyłyhyma. Jaszyrmahyn kybłałaryjny mieńdiań, tar bołhanda maja kajirhyn eszytiuwiujniu, czahyrhan kiuniumdia tiejź karuw biergiń maja. (...)
Sieniń, e Tienrim, oł ułłułuch da oł bahatyrłych, da oł mał da oł syj ałnyjdan. Erkijdiadir Sieniń jarły eťmia da hodża eťmia, jawuz eťmia da bijik eťmia, ułhajtma da kiplamia barysyn. (...)
Atamyz, ki kioklardia, machtawłu bołhej birligi adyjnyn, da kip bołhej bijligij da klagij kioklardia johartyn da jer üśtiunia aszahartyn. Kiuńdiagi öťmiagimiźni biergiń biźgia, da boszatchyn bar jazychłarymyzny. Tiuź jołłaryjdan azasztyrmahyn biźni, anczach kutcharhyn biźni azhyrtuwczudan, ameń.

Wszechmocny Boże, Panie Wszechświata, wysłuchaj modlitwy mojej, a wołanie moje niech przyjdzie do Ciebie. Z całego serca mego szukam Cię, zmiłuj się nade mną według słowa Twego. Naucz mię, Panie, drogi Twojej, abym kroczył nią ku dobru swojemu. Nie ukrywaj oblicza Twego przede mną; w dzień ucisku mego nakłoń ku mnie ucha Twego; w dniu, w którym Cię wzywam, prędko się odezwij. (...)

Twoja jest, Boże, wielkość i potęga; i bogactwo i sława od Ciebie są. W mocy Twojej czynić ubogim i wzbogacać, poniżać i podnosić, wywyższać i utwierdzać wszystko. (...)
Ojcze nasz, któryś jest w niebie, niech będzie pochwalona jedność Imienia Twojego, niech się utwierdzi królestwo Twoje i wola Twoja jako na niebie, tak i na ziemi. Chleba naszego powszedniego daj nam i odpuść nam nasze winy. Nie pozwól nam zejść z Twoich ścieżek prostych i błądzić na manowcach, ale zbaw nas od kusiciela, amen.

Należy zaznaczyć, że karaimizm wyznawany jest nie tylko przez Karaimów. Karaimi byli tylko jedną z grup, która przyjęła tę wiarę. Na początku swojego istnienia karaimizm szybko się rozprzestrzeniał, w wyniku migracji w różnych krajach powstały liczne gminy karaimskie. Obecnie większość z nich już nie istnieje, oprócz Karaimów polsko-litewskich istnieją gminy m. in. w Turcji, Izraelu i Stanach Zjednoczonych.

Język[14]

Klasyfikacja

Język karaimski należy do języków turkijskich, a w jej obrębie do grupy języków kipczackich. Jest blisko spokrewniony z karaczajsko-bałkarskim, kumyckim, krymskotatarskim, baszkarskim, kazachskim itd.

Miejsce języka karaimskiego wśród języków turkijskich.

Cechy turkijskie języka karaimskiego

Karaimski będący językiem turkijskim bardzo różni się od większości języków używanych w Europie, zarówno morfologicznie, składniowo, jak i leksykalnie. Ze względu na silny i długotrwały wpływ języków nieturkijskich w pewnych aspektach znacznie różni się od innych języków turkijskich, jednak zachował też wiele cech typowych dla języków z tej grupy.
Jest językiem aglutynacyjnym (jak m.in. inne języki ałtajskie i uralskie), co oznacza, że poszczególne kategorie gramatyczne i słowotwórcze wyrażane są za pomocą sufiksów dołączanych do tematu wyrazu. Zazwyczaj każdy sufiks wyraża tylko jedną kategorię gramatyczną lub słowotwórczą.
Inną cechą charakterystyczną jest sposób wyrażania posiadania. Nie stosuje się, jak po polsku, czasownika oznaczającego ‛mieć’ (np. ‛mam córkę’), ale konstrukcję, którą dosłownie można przetłumaczyć jako ‛moja córka jest, moja córka istnieje’: kyzym bar. Konstrukcja ta składa się z wyrazu oznaczającego przedmiot posiadany z dodanym sufiksem posesywnym (np. kyz ‛córka’, kyzym ‛moja córka’) oraz słowa bar ‛jest, istnieje’. Dla wyrażenia przeczenia używa się wyrazu joch ‛nie ma, nie istnieje’, a więc kyzym joch znaczy ‛nie mam córki’ (dosł. ‛moja córka nie istnieje’)[15].
Język karaimski posiada siedem przypadków. Nominativ jest wyrażany sufiksem zerowym (czyli nie ma odrębnej końcówki), pozostałe przypadki natomiast mają odpowiednie sufiksy.

Tab. 1. Przypadki w języku karaimskim.

Przypadek	Podstawowa funkcja, znaczenie	Warianty sufiksu
Nominativus	występuje w funkcji podmiotu, orzeczenia imiennego lub przydawki	-
Genetivus	występuje w funkcji orzeczenia imiennego lub przydawki	-nyn, -niń, -nun, -niuń
Accusativus	występuje w funkcji dopełnienia bliższego	-ny, -ńi, -nu, -ńu
Dativus	wyraża ruch w kierunku do	-ha, -cha, -gia, -kia, -ka
Lokativus	wyraża znajdowanie się gdzieś	-da, -dia, -ta, -tia
Ablativus	wyraża ruch w kierunku od	-dan, -diań, -tan, -tiań
Instrumentalis	wyraża znaczenie ‛kim, czym’ i ‛z kim, z czym’	-ba, -bia

W języku karaimskim, tak jak w innych językach turkijskich, nie występuje kategoria rodzaju gramatycznego, która jest częsta w językach europejskich, szczególnie zaś w językach słowiańskich (np. ten stół , to krzesło, ta ławka). W związku z tym również zaimki osobowe nie posiadają rodzaju, zaimek trzeciej osoby liczby pojedynczej oł może zatem znaczyć ‛on, ona lub ono’, a zaimek liczby mnogiej ałar ‛oni lub one’.
Typową cechą języków aglutynacyjnych jest wyrażanie stosunków czasoprzestrzennych za pomocą przypadków: datyw, lokatyw, ablatyw, ale także za pomocą tzw. postpozycji (poimków). Wyrażają one treści, które po polsku zawierają się w konstrukcjach przyimkowych.
Postpozycje dzielą się na postpozycje prymarne i sekundarne. Prymarne nie przyjmują sufiksów, najczęściej pełnią rolę okolicznika czasu lub sposobu i łączą się z rzeczownikiem w ablatywie, datywie lub nominatywie (na przykład postpozycja aszyra ‛przez, poprzez’).
Postpozycje sekundarne wyrażają stosunki przestrzenne, mogą przyjmować sufiksy deklinacyjne ablatywu, lokatywu i datywu. Łączą się z rzeczownikiem w nominatywie (np. üv artyndan ‛zza domu’, üv artynda ‛za domem’, üv artyna ‛za dom’) lub genetywie (np. gioľniuń janyndan ‛z pobliża, od strony jeziora’, gioľniuń janynda ‛w pobliżu, obok jeziora’, gioľniuń janyna ‛w pobliże domu, w stronę jeziora’).
Akcent w języku karaimskim jest stały, oksytoniczny, co oznacza, że w większości przypadków pada na ostatnią sylabę wyrazu. W sytuacji kiedy do wyrazu dołączony jest sufiks lub partykuła nieprzyjmująca akcentu, może on padać na inną sylabę.

Fonetyka

Samogłoski

W języku karaimskim występuje 8 liter oznaczających samogłoski: <a, e, i, y, o, ö, u oraz ü>.
< a  i  y  o  u > są wymawiane tak jak po polsku [a  i  ɨ  ɔ  u] , natomiast <ö  ü> podobnie jak po turecku lub niemiecku [ø  y].
<e> wymawia się trochę szerzej niż w języku polskim [e], natomiast w nagłosie oraz przed głoską j wymawiana jest wąsko [ɛ].

Spółgłoski

Język karaimski posiada 43 spółgłoski. Ich zapis fonetyczny i przybliżoną wymowę przedstawiono w tabeli. Uwzględniono także jeden z wariantów zapisu ortograficznego, według którego zapisano tu wszystkie przykłady z języka karaimskiego.

Tab. 2. Zasób spółgłosek w języku zachodniokaraimskim.

Zapis fonetyczny	Wymowa	Zapis ortograficzny
p	jak polskie p	p
ṕ	jak polskie zmiękczone p (np. w wyrazie pies)	p, przed samogłoską pi
b	jak polskie b	b
b̕	jak polskie zmiękczone b	b, przed samogłoską bi
t	jak polskie t	t
d	jak polskie d	d
k	jak polskie k	k
ḱ	jak polskie zmiękczone k	k, przed samogłoską ki
g	jak polskie g	g
ǵ	jak polskie zmiękczone g	g, przed samogłoską gi
č	jak polskie cz	cz
ǯ	jak polskie dż	dż
f	jak polskie f	f
v	jak polskie w	w
v́	jak polskie zmiękczone w	w, przed samogłoską wi
s	jak polskie s	s
z	jak polskie z	z
š	jak polskie sz	sz
ž	jak polskie ż	ż
χ	jak polskie h	ch
m	jak polskie m	m
ḿ	jak polskie zmiękczone m	m, przed samogłoską mi
n	jak polskie n	n
ń	jak polskie zmiękczone n	ń, przed samogłoską ni
r	jak polskie r	r
ŕ	jak polskie zmiękczone r	r, przed samogłoską ri
i̯	jak polskie j	j
ť	zmiękczone t	ť, przed samogłoską ti
ď	zmiękczone d	ď, przed samogłoską di
c´	zmiękczone c, występuje rzadko, tylko w zapożyczeniach	ć, przed samogłoską ci
s´	zmiękczone s	ś, przed samogłoską si
z´	zmiękczone z	ź, przed samogłoską zi
ʒ´	zmiękczone dz, występuje rzadko, tylko w zapożyczeniach	dz, przed samogłoską dzi
č́	miękkie cz, dźwięk między polskim ć i cz	cz, przed samogłoską czi
ǯ´	miękkie dż, dźwięk między polskim dź i dż	dż, przed samogłoską dżi
š	miękkie sz, dźwięk między polskim ś i sz	sz, przed samogłoską szi
ž́	zmiękczone ż	ż, przed samogłoską żi
ł	jak polskie kresowe ł	ł
ľ	zmiękczone l	ľ, przed samogłoską li
h	jak dawne dźwięczne h	h
h́	zmiękczone dawne dźwięczne h	h, przed samogłoską hi
c	jak polskie c, występuje rzadko, tylko w zapożyczeniach	c
ʒ	jak polskie dz, występuje rzadko, tylko w zapożyczeniach	dz

Harmonia wokaliczna i konsonantyczna

Cechą charakterystyczną występującą w większości języków turkijskich jest harmonia wokaliczna. Jest to zjawisko polegające na upodabnianiu się samogłoski w danej sylabie do samogłoski w sylabie ją poprzedzającej. Harmonia wokaliczna może być palatalno-welarna (twardopodniebienna ~ miękkopodniebienna) lub labialna (wargowa). Harmonia palatalno-welarna wymaga, żeby w obrębie jednego wyrazu po samogłoskach palatalnych następowały samogłoski palatalne, a po welarnych welarne. Podobnie harmonia labialna powoduje, że po samogłoskach labialnych następują labialne, po nielabialnych natomiast nielabialne.
Z powodu harmonii poszczególne sufiksy mają zwykle dwa, trzy lub cztery warianty – do wyrazu dokleja się ten właściwy pod względem harmonii. Zatem w dialekcie łucko-halickim chcąc utworzyć liczbę mnogą od wyrazu ten ‛ciało’, dodaje się do niego sufiks liczby mnogiej w postaci -łer (tenłer ‛ciała’), natomiast do wyrazu tan ‛ranek, świt’ dołącza się wariant -łar (tanłar ‛ranki’).
Harmonia samogłoskowa występowała w obu poddialektach języka zachodniokaraimskiego, w poddialekcie północnym jednak przekształciła się w harmonię spółgłoskową (konsonantyczną). Pod wpływem słowiańskim i litewskim w dialekcie trocko-wileńskim nastąpiły znaczące zmiany w fonetyce i doszło do zaburzenia harmonii samogłoskowej. W wyniku tych zmian w jednym wyrazie mogą obecnie występować zarówno samogłoski palatalne, jak i welarne. Harmonia przeniosła się na spółgłoski – w obrębie jednego wyrazu występują z reguły wyłącznie spółgłoski spalatalizowane albo niespalatalizowane. W związku z tym dodawane sufiksy mają przynajmniej dwie formy: spalatalizowaną i niespalatalizowaną.
Ponadto niektóre sufiksy rozpoczynające się spółgłoską dostosowują się pod względem dźwięczności do ostatniej głoski wyrazu: po samogłosce lub spółgłosce dźwięcznej rozpoczynają się głoską dźwięczną, po spółgłosce bezdźwięcznej zaś bezdźwięczną. Na przykład sufiks lokatiwu (odpowiadający znaczeniowo polskiej konstrukcji ‛na czymś, w czymś’) będzie miał formy: -da (np. jyr ‛pieśń’, jyrda ‛w pieśni’), -ďa (np. jer ‛miejsce’, jeŕďa ‛w miejscu’), -ta (np. at ‛koń’, atta ‛na koniu’) oraz -ťa (np. iť ‛pies’, iťťa ‛w psie, na psie’).

Wpływy innych języków

W ciągu wieków na język karaimski wpływ miały inne języki, z którymi miał styczność. Wpływ ten przejawiał się głównie na płaszczyźnie leksykalnej, ale także składniowej i fonologicznej.
Religia Karaimów ma korzenie w judaizmie, językiem liturgii był hebrajski, jego znajomość była konieczna do studiowania świętych ksiąg. Dlatego też hebrajski był źródłem zapożyczeń. Z języka tego pochodzi część słownictwa związanego z religią, jak np.: kienesa, midrasz (=komentarze rabinów do ksiąg biblijnych), ale przyjęły się też w języku Karaimów wyrazy hebrajskie niezwiązane z wyznaniem, np.: szem ‛imię’, midbar ‛pustynia’. Język hebrajski oddziaływał też na karaimską składnię, m. in. dlatego, że teksty religijne tłumaczono zachowując szyk zdania hebrajskiego, zupełnie odmienny od typowego szyku zdania języków turkijskich.
Przed przybyciem na tereny Litwy i Polski Karaimi musieli pozostawać pod wpływem kultury muzułmańskiej, o czym świadczą zapożyczenia z języka arabskiego (np. akył ‛rozum’) i perskiego (np. szahar ‛miasto’, dost ‛przyjaciel’).
Ogromny wpływ na język Karaimów miały i nadal mają języki słowiańskie (rosyjski, polski i ukraiński) oraz litewski. Gminy karaimskie były tymi językami otoczone. Były to języki urzędowe w państwach, na których terenie Karaimi mieszkali, naturalnym jest więc, że silnie oddziaływały na język karaimski. Natomiast ze względu na duże podobieństwo pomiędzy poszczególnymi językami słowiańskimi często bardzo trudno jest ustalić, z którego konkretnie języka pochodzi dane zapożyczenie, a czasami jest to całkiem niemożliwe.
Ciekawym przykładem wpływu języków słowiańskich na karaimski jest stopniowanie przymiotnika. Podobnie jak w innych językach turkijskich stopień najwyższy można stworzyć za pomocą odpowiedniej partykuły (w karaimskim enk) dodanej do stopnia równego przymiotnika. Pod wpływem słowiańskim zaczęto jednak dodawać ją do przymiotnika w stopniu wyższym. Możliwe są zatem konstrukcje: enk uczuz lub enk uczuzrach ‛najtańszy’. Ponadto partykuła enk bywa zastępowana słowiańskim naj-.
Jak już wspomniano, język karaimski nie posiada kategorii rodzaju gramatycznego, posiadają ją jednak języki słowiańskie. W rezultacie w języku Karaimów również wytworzyła się możliwość wyrażenia naturalnego rodzaju żeńskiego przy niektórych rzeczownikach, za pomocą sufiksów -ka i -cza (np.: dost ‛przyjaciel’, dostcza ‛przyjaciółka’).
W języku karaimskim, tak jak i w pozostałych językach turkijskich, występują konstrukcje nazywane w turkologii izafetami (karaimski posiada 3 rodzaje izafetów). Są to konstrukcje składające się z dwóch rzeczowników, z których pierwszy jest elementem określającym, drugi zaś elementem określanym (np. tasz ‛kamień’ i kiomiur ‛węgiel’ w połączeniu dają tasz kiomiur ‛węgiel kamienny’). Ciekawym przykładem wpływu języków nieturkijskich jest tzw. trzeci izafet, wyrażający zazwyczaj posiadanie, przynależność. W wyniku oddziaływania języków słowiańskich i hebrajskiego kolejność członów w trzecim izafecie została odwrócona, więc zamiast pierwotnego atanyn kyzy ‛córka ojca’ występuje forma kyzy atanyn o tym samym znaczeniu. Forma atanyn to rzeczownik ata ‛ojciec’ z sufiksem genetywu, a kyzy to kyz ‛córka’ z sufiksem posesywnym. Widać zatem, że konstrukcja z odwróconym szykiem (tj. najpierw człon określany, a po nim określający) jest bliższa językom słowiańskim.
Podobnie zmieniła się sytuacja postpozycji. Z powodu wpływu języków słowiańskich zdarza się, że postpozycja działa jak przyimek, a więc znajduje się przed słowem, do którego się odnosi.
Nie tylko kolejność członów izafetu i postpozycji, ale też składnia całego zdania karaimskiego została zachwiana w wyniku kontaktów z językami słowiańskimi. Pierwotnie szyk zdania był sztywny, typu SOV (podmiot – dopełnienie – orzeczenie), obecnie jednak częściej jest luźny, typu SVO (podmiot – orzeczenie – dopełnienie).
Języki słowiańskie i litewski spowodowały też zmiany fonetyczne w języku karaimskim. W językach tych występują liczne spółgłoski palatalne. Częściowo właśnie pod ich wpływem nastąpiła wspomniana już zmiana harmonii wokalnej w konsonantyczną w dialekcie trocko-wileńskim.
Warto też zauważyć, że z powodu odcięcia na wczesnym etapie rozwoju od pozostałych języków turkijskich, język zachodniokaraimski zachował wiele archaicznych cech, podczas gdy język wschodniokaraimski poddany był wpływom m. in. osmańskiego tureckiego.

Podział dialektalny

Ponieważ gminy karaimskie w wyniku migracji powstawały nieraz na znacznie oddalonych od siebie terenach, dlatego też wykształciły się odrębne dialekty języka. Język karaimski nie posiada jednej ponaddialektalnej normy. Wyróżnia się przede wszystkim dialekt wschodni (na Krymie) i zachodni, który powstał na terenach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dzieli się go dalej na dialekt południowo-zachodni (tzw. łucko-halicki) i północno-zachodni (tzw. trocki lub trocko-wileński). Dialekt południowo-zachodni można jeszcze dodatkowo podzielić na poddialekt łucki i poddialekt halicki. Język karaimski używany w Trokach i w Wilnie jest bardziej jednolity niż dialekt południowo-zachodni. Można dostrzec pewne różnice, są one jednak na tyle drobne, że nie pozwalają na wyodrębnienie poddialektów. Dialekt wschodni również występował w kilku różnych odmianach.
Przy założeniu, że język martwy to taki, który nie jest już przekazywany naturalnie kolejnemu pokoleniu, to język wschodniokaraimski i dialekt południowy zachodniokaraimskiego należy uznać za martwe. Żyją jeszcze osoby posługujące się tymi dialektami, jest ich jednak niewiele i są to głównie osoby starsze. W związku z tym dalszy opis języka karaimskiego jest przede wszystkim opisem dialektu trocko-wileńskiego.


Podział dialektalny języka karaimskiego.

Pismo i ortografia

Język karaimski był zapisywany trzema różnymi alfabetami: hebrajskim, łacińskim i cyrylicą. W żadnym z tych systemów pisma nie wykształcił się jednak spójny standard ortografii.
Pismo hebrajskie było stosowane bardzo długo, aż do lat 1920-tych. Cyrylicy zaczęto używać na przełomie XIX i XX w., i wykorzystywano go mniej więcej do czasu upadku Związku Radzieckiego. W piśmie tym używano znaku twardego do zaznaczenia spółgłosek niepalatalizowanych, zaś znaku miękkiego do oznaczania spółgłosek palatalizowanych.


Karaimski zapisywany pismem hebrajskim. Ze zbiorów M. Abkowicz.


Karaimski zapisywany cyrylicą. Ze zbiorów M. Abkowicz.

Tab. 3. Pismo cyrylickie użyte do zapisu języka zachodniokaraimskiego.

Zapis

a

б

в

г

гъ

д

дж

дз

е

ё

ж

з

и

і

ї

й

к

л

м

Głoska

a

b

v

g

h

d

ǯ

ʒ

‛e

‛o

ž

z

i

i

i̯i

i̯

k

ł

m

Zapis

н

о

ö

п

р

с

т

у

ÿ

ф

х

ц

ч

ш

ы

э

ю

я

Głoska

n

o

ö

p

r

s

t

u

ü

f

χ

c

č

š

y

e

‛u

‛a

Pismo łacińskie zaczęto stosować w podobnym czasie, co cyrylicę, stało się powszechne w okresie międzywojennym i jest używane do dziś.
Zapis alfabetem łacińskim jest oparty na polskiej ortografii, występują więc w nim znaki takie jak: ć, ł, ń, ś, w, y, ż, ź oraz dwuznaki: ch, cz, dz, dź, sz. Używane są też znaki niewystępujące w polskim alfabecie: ö, ü, ď, ť. Zapis spółgłosek karaimskich oparty na piśmie polskim przedstawiono w tabeli. Samogłoski a, e, i, y, o oraz u są zapisywane identycznie, jak w języku polskim, natomiast do zapisywania dwóch pozostałych dźwięków używa się znaków ü oraz ö.
Również na Litwie do zapisu języka karaimskiego stosuje się alfabet łaciński, przy czym wykorzystuje się zarówno znaki z ortografii polskiej (ch, ń, ś, ź), jak i litewskiej (č, ė, š, v, ž) oraz znaki dodatkowe (ľ, ö, ü, ď, ť).
Najwięcej problemów we wszystkich tych systemach pisma nastręczał zapis miękkich spółgłosek. Przy zapisie alfabetem łacińskim wykształciło się kilka sposobów na ich oznaczanie. Najczęściej wzorując się na ortografii polskiej, zmiękczenie przed samogłoską oznaczano za pomocą i (zmiękczenia przed głoską i nie zaznaczano dodatkowo), natomiast przed spółgłoską zapisywano osobną literą zmiękczone ć, ď, ľ, ń, ť, ś i ź. Zdarzało się też, że zmiękczenie było zapisywane apostrofem (a tylko w przypadku ć, ń, ś, ź osobną, polską literą), zarówno przed spółgłoską, jak i samogłoską (z wyjątkiem pozycji przed i).

Ulica Karaimska w Trokach (Trakai). fot. T. Wicherkiewicz


Karaimskie muzeum etnograficzne w Trokach (Trakai) - dwujęzyczna nazwa i godło karaimskie. fot. T. Wicherkiewicz


Karaimski w pejzażu językowym Trok (Trakai). fot. T. Wicherkiewicz


Reklama kybynów - karaimskiego smakołyku - na dwujęzycznej restauracji karaimskiej w Trokach (Trakai). fot. T. Wicherkiewicz

w Polsce: 1 - krytycznie zagrożony; w Litwie: 2 - poważnie zagrożony

Literatura

Literatura karaimska była przez wiele wieków ściśle związana z religią, zaś wiele tekstów powstawało w języku hebrajskim. Do najstarszych zabytków języka karaimskiego należą tłumaczenia modlitw, hymnów, pieśni liturgicznych z języka hebrajskiego. Z XVI wieku pochodzą najstarsze teksty w dialekcie krymskim, w XVII w. powstały najwcześniejsze zabytki dialektu trockiego, a w XVIII w. dialektu łucko-halickiego. Na literaturę karaimską oczywiście miała też wpływ kultura i literatura polska, tłumaczono więc również polskie dzieła. W XVII w. Zarach Natanowicz przetłumaczył pieśń Czego chcesz od nas Panie Jana Kochanowskiego, a w wieku kolejnym Salomon z Poswola przełożył psalm Kto się w opiekę odda Panu swemu na podstawie tłumaczenia z hebrajskiego autorstwa Kochanowskiego.
Oprócz tłumaczeń powstawały też oryginalne dzieła, w większości związane ze sferą religijną. Były to więc głównie takie gatunki jak hymn pokutny, kyna (elegia żałobna) i zemer (pieśń religijna).
Przykładem literatury świeckiej może być pieśń Muzhuł kelin ('Smutna narzeczona') autorstwa Zaracha Natanowicza. Literatura o tematyce całkowicie świeckiej pojawia się jednak dopiero na przełomie XIX i XX w.
Do ważniejszych twórców zaliczają się Zachariasz Abrahamowicz (z Halicza) oraz Szymon Kobecki (z Trok). Abrahamowicz najbardziej znany jest z pieśni: Karaj edim, Karaj barmen ('Karaimem byłem, Karaimem jestem'), Hanuz Karajłar eksiłmeď  ('Jeszcze Karaimi nie zginęli' na melodię Mazurka Dąbrowskiego) i Tenrim, ki biźnin atałarymyzny ('Boże, coś naszych ojców', na melodię Boże, coś Polskę). W 1904 r. w Kijowie ukazał się tom poezji Kobeckiego pod tytułem Ирларъ, czyli 'Pieśni' (Zajączkowski 1926: 12). Również z Trok pochodzili Józef Łobanos (poeta i tłumacz, autor m.in. niewydanego dotąd przekładu Pana Tadeusza oraz poezji rosyjskiej na język karaimski) oraz Szymon Firkowicz (poeta, prozaik i tłumacz, przekładał poezje Adama Mickiewicza). Do ważniejszych twórców pochodzących z Łucka należą Sergiusz Rudkowski oraz wspomniany już Aleksander Mardkowicz, który oprócz zajmowania się działalnością na rzecz społeczności karaimskiej, pisał też poezje.

Historia badań

Karaimi byli przez długi czas przedmiotem zainteresowania naukowego badaczy, ale zainteresowanie to skupiało się wyłącznie na religii karaimskiej. Reformacja była jednym z ważnych impulsów do zbadania tej grupy religijnej, pomijano jednak całkowicie kwestie etniczne i językowe. Pierwszym badaczem, który zainteresował się językiem i pochodzeniem Karaimów był szwedzki orientalista Gustaw Peringer Lillebad, żyjący w XVII w. Nie zapoczątkował jednak żadnych poważniejszych badań, na które trzeba było czekać aż do XIX w., kiedy działalność naukową prowadził wybitny językoznawca Wilhelm Friedrich Radloff. W XIX w. nastąpił znaczny rozwój językoznawstwa, w tym także turkologii, której przedmiotem są wszystkie języki i ludy turkijskie. Radloff badając Codex Cumanicus ('Kodeks kumański')[16] stwierdził duże podobieństwo między językiem tego zabytku a językiem Karaimów. Odbył on również podróże na Krym, do Łucka i Trok, gdzie zebrał materiały dotyczące języka karaimskiego. Tym samym rozpoczął europejskie badania nad tym nieznanym dotąd językiem turkijskim. W drugiej połowie XIX w. jako pierwszy na terenie Halicza badania prowadził Karl Foy.
Język karaimski zainteresował też polskich językoznawców. Pierwszym był żyjący na przełomie XIX i XX w. Jan Grzegorzewski, który bywał w Haliczu i tam zbierał materiały do badań. Jednym z najważniejszych karaimoznawców był Tadeusz Kowalski, który badał zarówno dialekt łucko-halicki, jak i trocko-wileński.
Język karaimski, ze względu na zachowane w nim archaiczne cechy, jest istotnym źródłem informacji dla badaczy zajmujących się historią i klasyfikacją języków turkijskich.

Przykłady użycia języka karaimskiego[17]

Przysłowia

W 1935 r. Aleksander Mardkowicz wydał książkę Karaim. Jego życie i zwyczaje w przysłowiach ludowych. Jest to skarbnica ciekawostek na temat codziennego życia Karaimów, otaczającej ich rzeczywistości, ich trosk, systemu wartości i podejścia do życia, a także ludowych mądrości. Poniżej przykłady:

Karaj, karaj! boł ak chaz kar, jaryk chaz aj.

Karaimie, bądź biały jak śnieg, jasny jak księżyc[18].

Kisi japmajd basyn: berk bahały, bas ucuz.

Chłop nie nakrywa głowy: czapka droga, głowa tania.

Esawda belibawynda – kyzyłłar, kiside – tame, rabbanda – sarymsak, karajda – berachot.

Pan ma w pasie dukaty, chłop – słoninę, Żyd – czosnek, Karaim – modlitewnik.

Rabban pnairde choros izdejď, karaj – atyn kujruhun.

Na jarmarku Żyd szuka zarobku, Karaim – ogona końskiego.[19]

Watsan katynny – koł awrujd, watmasan – kasyjd.

Uderzysz żonę – ręka boli, nie uderzysz – świerzbi.

Tiwildi oł katyn, kajsy kobuz esitkende sekireď, ołdu katyn, kajsy iwnin keregin biłeď.

Nie ta żona, co posłyszawszy muzykę w tan się puszcza, lecz ta, co potrzeby domu zna.

Sezi ananyn – resimi toranyn.

Słowo matki równa się przepisowi Pisma Świętego.

Tujdu kaz, ki anyn junuba ribbi sefer jazdy, da sorad: „ujdumo seferimiz?”.

Posłyszała gęś, że jej piórem uczony napisał dzieło i pyta: „udała się nasza praca?”.

Semiźdi bundahy jer, ancak biz arykbiz.

Ziemia tutejsza tłusta, tylko my jesteśmy chudzi.

Har jer bałcykty, tuwhan jer ałtyndy.

Każda ziemia – błoto. Ziemia rodzima – złoto.

Stepte jołduz jołnu kergizeď, kisi jerinde – korčma.

W stepie gwiazda drogę wskazuje, w chłopskiej ziemi – karczma.

Tirlik jine kibik: kici da iti.

Życie jak igła: małe, a ostre.

Kujas jasłarny kurutad da syzławyn adamnyn anłamaid.

Słońce łzy osusza, lecz cierpienia człowieka nie rozumie.

Chodzaha jeł ełteď cełegin, jarłyha jirtad kełmegin.

Wiatr bogatemu wiadro niesie, biednemu koszulę rwie.

Sendir otnu suwba, jamanłykny dostłukba.

Gaś ogień wodą, złość – dobrocią.

Aska kec kełsen – ac kałmas, iśke kecłensen – ac bołurs.

Do jedzenia się spóźnisz – głodny nie zostaniesz, do pracy się spóźnisz – głodny będziesz.

Teksty karaimskie

Zachariasz Abrahamowicz, Hanuz Karajłar eksiłmeď

1. Hanuz Karajłar eksiłmeď Kacan biz tiribiz, Hanuz barca isanabiz, Ki k’etirinibiz.     Siwiśniz, Karajłar,     Chazeźg’e ummałar     Oł wachtyn artabiz     Da k’etirinibiz,     Ałhysły bułubiz 2. Kacar jiłłar oł jamanłar, Jachsyny kerebiz Berir Tenri biźg’e mazzał, Kajsyn biz tezebiz.     Siwiśniz, Karajłar...

3. Wałe bizin k’ełesimiz Ez kołumuzdady. Isine k’ere adamga Tenri bołusady.     Siwiśniz, Karajłar... 4. Cesejik kart jirtkyncłarny, Ne hali kijebiz, Tasłajik tar jołcakłarny, Kajsyba jirijbiz.     Siwiśniz, Karajłar... 5. Kałsa tałas da jałtajłyk Aramyzda biźnin, Oł wachtyna isanabiz Ałhysyn Tenrinin.     Siwiśniz, Karajłar...

Sergiusz Rudkowski, Ezen kyryjynda (Na brzegu rzeki)

Hej, hej ezen, tuwmus ezen, Tołusuwłu, satyr da kien, Kyryjinda senin mana tanys Turam nafstłajdohac tynys... Kierem sana diwilď dusman Katy kołdan dzansyz dzaman – Sen jasaras chaz jasardyn, Cingis edin, cengis kałdyn!.. Da mun men kicimni utturdum... Kartajip men werenbe bołdum... Hali sa men kieldim... tergiejm... Senden ezen tujma men kłejm Dohru chabar jiłłaricin askan, Ne wacht edim ojowhyna ułan, Chaz sen kutłu, chaz sen satyr!.. Ajtkyn ezen, oł wacht kajtyr?.. Kajtmas jołda sindłer ałar, Osoł sana ceber wachtłar!.. Ez karuwun bereď mana ezen, Tołusuwłu, kierkli da kien... Turam sezsiz... tasły bołdum... Ospud karuw, kajsyn kołdum!.. Nehes dzanym acyjd, syzłajd, Da esiteď necik ezen cynłajd...

Hej, hej rzeko, rodzima rzeko, Pełna wody, wesoła i szeroka, Na brzegu twoim {, tak} mi znanym Stoję, oddychając spokojnie... Widzę, dla ciebie nie jest wrogiem Z twardej ręki martwy czas – Ty kwitniesz, jak kwitłaś, Byłaś silna, pozostałaś silna...! I oto, ja swoją siłę straciłem... Starzejąc się, stałem się zniszczonym... Teraz przyszedłem ja do ciebie... dociekam... Od ciebie, rzeko, usłyszeć chcę Prawdziwe wieści o latach minionych, Kiedy byłem czujnym chłopcem, Szczęśliwy jak ty, wesoły jak ty...! Powiedz rzeko, wrócą te czasy...? Nie wrócą, przepadły one w drodze, Tamte piękne dla ciebie czasy...! Swoją odpowiedź daje mi rzeka Pełna wody, piękna i szeroka... Stoję cicho... skamieniałem... To jest odpowiedź, o którą prosiłem...! Z jakiegoś powodu dusza moja się smuci, cierpi, I słyszy jak rzeka brzmi...

Faksymile fragmentu rękopisu wiersza „Ezen kyryjynda”. Źródło: http://www.awazymyz.karaimi.org/zeszyty/item/200-ezen-kyryjinda-na-brzegu-rzeki

Bibliografia

Abkowicz, Mariola 1987. „Główne zasady doktrynalne religii karaimskiej”, w: Dubiński i Śliwka 1987: 9–15.
Abkowicz, Mariola i Henryk Jankowski (red.) 2004. Karaj kiuńlari. Dziedzictwo narodu karaimskiego we współczesnej Europie. Materiały z konferencji naukowej, Warszawa 19-21 IX 2003. Wrocław: Bitik.
Abrahamowicz, Zygmunt 2001. „Dzieje Karaimów w Haliczu”, Przegląd Orientalistyczny 1–2: 3–16.
Dubiński, Aleksander 1969. „Über die slawischen Einflüsse in der karaimischen Sprache”, Studia Slavica Academiae Scientiarum Hungaricae 15: 139–144.
Dubiński, Aleksander 1993. „Szymona Firkowicza twórczość literacka w języku karaimskim”, Przegląd Orientalistyczny 3–4: 204–209.
Dubiński, Aleksander 1994. Caraimica. Prace karaimoznawcze. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog.
Dubiński, Aleksander 1995. „Obnowlenie karaimskogo jazyka w perwoj połowine naszego stoletija”, Rocznik Orientalistyczny 49/2: 59–63.
Dubiński, Aleksander i Eugeniusz Śliwka (red.) 1987. Karaimi (materiały z sesji naukowej). Pieniężno: Muzeum Misyjno-Etnograficzne Seminarium Duchownego Księży Werbistów.
Gąsiorowski, Stefan 2008. Karaimi w Koronie i na Litwie w XV-XVIII wieku. Kraków–Budapeszt: Wydawnictwo Austeria.
Grzegorzewski, Jan 1916–1918. „Caraimica. Język Łach-Karaitów”, w: Rocznik Orientalistyczny 1/2:  252–296.
Grzegorzewski, Jan 1917. „Narzecze południowe Karaitów polskich czyli t. zw. Łach-Karaimów”, Sprawozdania z czynności posiedzeń Akademii Umiejętności w Krakowie 22: 2–6.
Jankowski, Henryk 2003a. „On the Language Varieties of Karaims in the Crimea”, Studia Orientalia 95: 109–130.
Jankowski, Henryk 2003b. „Position of Karaim among the Turkic Languages”, Studia Orientalia  95: 131–153.
Jankowski, Henryk 2004. „Karaims of the Crimea and Eastern Europe - Some Questions of Ethnicity and Identification”, Studia Orientalia 99:  83–92.
Jankowski, Henryk 2009. „Translations of the Bible into Karaim”, w: Religion Compass 3/4: 502–523.
Kobeckaitė, Halina 2011. Rozmówki polsko-karaimsko-litewskie. Wrocław: Bitik. [http://www.rozmowki.karaimi.org]
Kowalski, Tadeusz 1926. „Język karaimski”, Myśl Karaimska 2/3: 3–7.
Kowalski, Tadeusz 1929. Karaimische Texte im Dialekt von Troki. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Kowalski, Tadeusz 1929b. „Przyczynki do etnografji i dialektologji karaimskiej”, Rocznik Orjentalistyczny 5: 216–254.
Kowalski, Tadeusz 1936. „Najpilniejsze zadania karaimoznawstwa”, Myśl Karaimska 11: 12–28. http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=103293&tab=3.
Machul-Telus, Beata (red.) 2012. Karaimi. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Mardkowicz, Aleksander 1935. Karaim: jego życie i zwyczaje w przysłowiach ludowych. Łuck: Drukarnia Richtera. [http://pbc.biaman.pl/dlibra/doccontent?id=8672&dirids=1]
Németh, Michał 2010a. „North-Western and Eastern Karaim Features in a Manuscript Found in Łuck”, w: E. Mańczak-Wohlfeld i B. Podolak (red.) Studies on the Turkic World. Kraków: Jagiellonian University Press. 75–94
Németh, Michał 2010b. „O wpływach polskich na język Karaimów łuckich”, LingVaria 10: 199–212
Németh, Michał 2011a. Unknown Lutsk Karaim Letters in Hebrew Script (19th–20th Centuries). A Critical Edition. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Németh, Michał 2011b. „A Different Look on the Lutsk Karaim Sound System (from the Second Half of the 19th Century on)”, Studia Linguistica Universitatis Iagiellonicae Cracoviensis 128: 69–101.
Németh, Michał 2011c. Zwięzła gramatyka języka zachodniokaraimskiego z ćwiczeniami., Poznań: Katedra Studiów Azjatyckich UAM.
Németh, Michał 2012. „Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość karaimskiej działalności kulturalnojęzykowej”, w: Machul-Telus 2012: 53–72.
Pełczyński, Grzegorz 1987. „Świadomość etniczna Karaimów polskich”, w: A. Dubiński i E. Śliwka (red.) Karaimi. Pieniężno: Muzeum Misyjno-Etnograficzne Seminarium Duchownego Księży Werbistów. s. 55-63.
Pilecki, Szymon 1987. „Karaimi w Polsce po 1945 roku. Migracje podczas i po II wojnie światowej”, w: Dubiński i Śliwka 1987: 41–50.
Rykała, Andrzej 2011. Mniejszości religijne w Polsce - geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Schönig, Claus 2010. „Osmanische Einflüsse auf das Krim-Areal”, w: E. Mańczak-Wohlfeld i B. Podolak (red.) Studies on the Turkic World. Kraków: Jagiellonian University Press. 107–119.
Stachowski, Kamil 2009. „The Discussion on Consonant Harmony in Northwestern Karaim”, Türkbilig 18: 158–193.
Stachowski, Kamil 2010. “On First Syllable Reduplications in Karaim”, w: E. Mańczak-Wohlfeld i B. Podolak (red.)  Studies on the Turkic World. Kraków: Jagiellonian University Press. 139–156.
Sulimowicz, Anna 1987. „Karaimi w Polsce i na Litwie (do 1945 roku)”, w: Dubiński i Śliwka 1987: 20–29.
Sulimowicz, Anna 1999a. „Nazwiska karaimskie z Łucka”, w: Awazymyz 3: 12–13. [http://www.awazymyz.karaimi.org/zeszyty/item/78-nazwiska-karaimskie-z-lucka]
Sulimowicz, Anna 1999b. „Czasopisma karaimskie”, w: Awazymyz 3: 13–14.  [http://www.awazymyz.karaimi.org/zeszyty/item/79-czasopisma-karaimskie]
Sulimowicz, Anna 2004. „Imiona Karaimów z Halicza”, Awazymyz 8: 3–5. [http://www.awazymyz.karaimi.org/zeszyty/item/114-imiona-karaimow-z-halicza]
Szyszman, Szymon 2005. Karaimizm: doktryna i historia. Wrocław: Bitik.
Tyszkiewicz, Jan 1999. „Karaimi na Rusi i Litwie do 1388 roku”, Przegląd Orientalistyczny 3–4: 177–186.
Zajączkowski, Ananiasz 1926. „Literatura karaimska”, Myśl Karaimska 3: 7–17.
Zajączkowski, Ananiasz 1931. Krótki wykład gramatyki języka zachodniokaraimskiego (narzecze łucko halickie). Łuck: Aleksander Mardkowicz.
Zajączkowski, Ananiasz 1932. Sufiksy imienne i czasownikowe w języku zachodniokaraimskim (przyczynek do morfologji języków tureckich). Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Zajączkowski, Ananiasz 1933. Karaimi na Wołyniu. Równe: Zarząd Wołyńskiego Okręgu ZNP.
Zajączkowski, Ananiasz 1961. Karaims in Poland: history, language, folklore, science. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Zajączkowski, Ananiasz 2006. Zarys religii karaimskiej. Wrocław: Bitik.
Zajączkowski, Włodzimierz 1959. „Die mongolischen Elemente in der karaimischen Sprache”, Folia Orientalia 1/2:  296–302.
Zajączkowski, Włodzimierz 1961. „Die arabischen und neupersischen Lehnwörter im karaimischen”, Folia Orientalia 3: 177–212.

Strony internetowe:

http://www.karaimi.org/ - oficjalna strona Związku Karaimów Polskich
http://www.awazymyz.karaimi.org/ - strona czasopisma „Awazymyz”, na której jest ono publikowane w formie elektronicznej
http://www.jazyszlar.karaimi.org/ - karaimska baza literacko-bibliograficzna


Autor: Anna Szombierska