Nazwa

Endolingwonimy:

• w przeszłości proponowano używanie określeń: (las.) moravska řeč (Bartoš 1886: 97), beskydský (Procházka 1948: 62) oraz valašsky (Hannan 2005: 479),
• lingwonim lašsky pojawił się i wszedł do powszechnego użycia później,
• współczesne określenia na terenie Czech: moravski, ślunski oraz po našymu (Hannan 1996b: 730),
• współczesne określenia na terenie Polski: morawszczyzna, morawszczina.

Egzolingwonimy:

• w języku polskim: gwary laskie, laszczyzna, morawszczyzna, morawszczina, język morawski,
• w języku czeskim: nářeči lašská, laština, używano też sformułowania laščina (Pallas 1970: 87),
• w języku niemieckim: Lachisch,
• w języku angielskim: Lachian, Lach, Yalach.

Endoetnonimy:

• w przeszłości spotykana była nazwa  (las.) Valachy (Bartoš 1886: 97); do opisu grupy etnicznej proponowano także przymiotniki: beskydský (Procházka 1948: 62) oraz valašsky (Hannan 2005: 479),
• z czasem utrwaliło się określenie lašsky; obecnie rzadko spotyka się tę formę używaną w charakterze etnonimu.

Egzoetnonimy:

• polski: Lachowie, Lasi, Morawcy, Morawianie (Maksym-Benczew 2012: 10),
• czeski: Laši (Šembera 1859: 10), Lachy (Bartoš 1886: 163),
• angielski: Lachs (Hannan 2005: 471),
• Cyprian Lelek (1812-1883) w korespondencji z Aloisem Šemberą pisze, że nazwa Lachowie jest nieadekwatna i stanowi na wspomnianym obszarze wyzwisko; bardziej odpowiednią nazwą byłby Moravec (Procházka 1948: 62). Petr Bezruč pisze, że używanie przymiotnika beskydský byłoby odpowiedniejsze od określenia Lachów zarówno w odniesieniu do ludności, jak i do obszaru (Procházka 1948: 62).

The Ethnologue uważa gwary laskie za odmianę języka czeskiego, nie wspomina natomiast o literackim mikrojęzyku laskim. Gwarom laskim nie przyznano również kodu ISO (http://www.loc.gov/standards/iso639-2/php/English_list.php; http://www.sil.org/iso639-3/codes.asp).

Historia określenia

Termin Lach, zanim stał się określeniem tej grupy dialektów, najprawdopodobniej sprowadzony został na teren Moraw i Śląska przez Wołochów, wędrownych pasterzy, którzy na przełomie XV i XVI w. z obszaru Karpat Wschodnich dotarli do Beskidów (Hannan 2005: 477). Pochodzi on od tej samej formy, co zachodniosłowiański etnonim oznaczający Polaków – Lech, związanej z prasłowiańskim *lędo, *lędina 'ugór' (Jakobson 1938: 11). Do języka Wołochów mógł on trafić drogą zapożyczenia nazwy od Lachów Sądeckich. (Hannan 2005: 478).
Na terenie Karpat Zachodnich słowo Lach nie stanowiło początkowo nazwy żadnej określonej grupy etnicznej. Odnosiło się ono generalnie do rolnika z nizin, w przeciwieństwie do wałacha (Wołocha) – pasterza z wyżyn. Określenie to było więc często wykorzystywane przez mieszkańców terenów położonych wyżej w stosunku do ludności mieszkającej na niższej wysokości. Prowadziło to do sytuacji, w której ludność jednej wsi mogła być jednocześnie nazywana Lachami przez mieszkańców wsi położonej wyżej i nazywać tak mieszkańców wsi znajdującej się niżej (Bartoš 1886: 97). Ponadto określenie Lach nabierało w niektórych kontekstach znaczenia pejoratywnego (Herniczek-Morozowa 1976: 78). Niewielu mieszkańców regionu uważało się zatem za Lachów. Mimo to nazwa Laszczyzna (czes. Lašsko) jako nazwa pogranicza morawsko-śląskiego została spopularyzowana przez etnografów i dialektologów, dla rozróżnienia od położonej na południe Morawskiej Wołoszczyzny (Hannan 1996b : 739).

Historia i geopolityka

Pierwsze wzmianki o Lachach na terenie Śląska Cieszyńskiego pochodzą z 1775 r. (Jeřábek 1987: 154). Na terenie północno-wschodnich Moraw nazwa ta pojawia się pod koniec XVIII stulecia (Hosák 1996: 200). Bena (1922: 5) pisze o istnieniu mowy laskiej na początku XIX w. i krótko charakteryzuje ją, podając jako jej cechy miękkie brzmienie oraz akcent na przedostatniej sylabie. Šembera (1859: 10) pisze o wschodniej grupie gwary morawskiej:

Jest obecné v pořičí Oderském od Drahotouš a od Kelče v Novojičínsku na východ do Tésínska až za Moravku a k Bohumínu, též v Opavsku rakouském i pruském, až k rozhraní némciny u Krnova a Hlubčic, i polštiny od Bavorova přes Ketř na Bohumín. Obyvatelé krajiny vytčené, nářečím tímto mluvící, slovou od Drahotouš ke Fridku a Bohumínu Laši , v hornatém Ukvaldsku a Frídecku Valaši a v Opavsku Opaváné.

Jest powszechna w dorzeczu Odry od miasta Drahotuše i od Kelcza na terenie Ziemi Nowojiczyńskiej na wschód do Ziemi Cieszyńskiej aż za rzekę Morawkę i do Bogumina, również na Śląsku Opawskim w części austriackiej i pruskiej, aż do granicy języka niemieckiego w pobliżu Karniowa i Głubczyc, i polskiego od Baborowa przez Kietrz do Bogumina. Mieszkańcy opisanego obszaru, mówiący tą gwarą, nazywają się od miasta Drahotuše do Frýdka i Bogumina Lachami, w górzystej części państwa hukwaldzkiego oraz we Frýdku Wołochami a na Śląsku Opawskim Opawianami.

Również Bartoš pisze o gwarze laskiej w 1886 (97):

Nářečím, jež tuto lašským nazýváme, mluví se na Opavsku, v úzkém pruhu západního Těšínská, v pruském Slezsku až po Bavorov a Ratiboř a v severovýchodním klíně Moravy, vtěsnaném mezi obojím knížectvím slezským, v okolí měst Frenštáta, Štramberka, Příbora, Brušperka, Moravské Ostravy, Místka a Frydlanta. Hranice jeho jednak od živlu německého, jednak od polštiny na mapě Semberově zcela správně jsou vyznačeny.

Gwary, zwanej laską, używa się na Śląsku Opawskim, w wąskim pasie zachodniego Śląska Cieszyńskiego, na Śląsku Pruskim aż do Baborowa i Raciborza, i w północnowschodnim klinie Moraw, wciśniętym pomiędzy obszar księstwa śląskiego, w okolicach miast Frensztat, Štramberk, Příbor, Brušperk, Morawska Ostrawa, Místek i Frydlant. Granice jej zarówno z żywiołem niemieckim, jak i z językiem polskim na mapie Šembery wyznaczone są całkowicie poprawnie.

Początek XX w. to okres rozwoju regionalizmu kulturowego i językowego na Śląsku. W tym czasie powstał także ruch, którego działacze dążyli do stworzenia kultury literackiej dla mowy śląskiej. Działaczami byli pisarze i poeci: Arnošt Chamrad, Lev Kazík Karminský, Fran Sméja, Anna Tilschová, a po polskiej stronie: Zofia Kossak, Gustaw Morcinek i inni. W takiej sytuacji powstała również koncepcja stworzenia literackiego języka laskiego, który miał poniekąd stworzyć pomost językowy pomiędzy ludnością polską i śląską (Duličenko 2002: 287).
Wschodnia granica obszaru występowania gwar laskich na początku XX w. obejmowała południowo-zachodnią część powiatu głubczyckiego, pomiędzy niemieckim obszarem językowym a obszarem występowania gwar śląskich. Granica gwar laskich biegła od Sułkowa (czes. Sulkov) po Sudół w pobliżu Raciborza i na południe w kierunku Chałupek, z wyłączeniem wsi Tłustomosty i Dzielów. Granicę pomiędzy gwarami laskimi a śląskimi wytyczała rzeka Cyna (Psina), która w okolicach Bieńkowic wpada do Odry. Od wschodu z obszarem gwar laskich graniczyły gwarowo polskie wsie: Krzyżanowice, Roszków, Rudyszwałd, Zabełków, Chałupki oraz dalej, na terytorium czeskim: Wierzbica (Vrbice), Lutynia (Lutyně), Datynie Dolne (Dolní Datyně), Datynie Górne (Horní Datyně), Szoboszowice (Soběšovice), Domasławice Dolne (Dolní Domaslavice), Domasławice Górne (Horní Domaslavice), Dobracice (Dobratice), Ligotka Kameralna (Komorní Lhotka), Rzeka (Řeka) (Wyderka 2000: XIII). W 1909 r. jako wschodnią granicę pasa, określonego jako nienależący do języka polskiego, ale jednocześnie niebędącego też językowo czysto czeskim (morawskim), wyznaczono linię biegnącą wzdłuż wsi: Morawka (czes. Morávka), Noszowice (Nošovice), Wojkowice (Vojkovice), Kocurowice (Kocurovice), Bruzowice (Bruzovice), Kaniowice (Kaňovice), Racimów (Vratimov), Kończyce (Kunčice), Kobłowo (Koblov), Szulerzowice (Šilheřovice), Hać (Hat), Tworków (Tvorkov), Bieńkowice, Bolesław, Borzucin (Borutin), Krzenowice (Křenovice), Szamarzowice (Samborovice), Wielkie Pietrowice (Velké Petrovice), Tłustomosty, Jarowniów (Jaronov), Baborów (Bavorov), łącznie z wyżej wymienionymi miejscowościami (Nitsch 1939: 165). Opis języka laskiego sporządzony przez Łysohorskiego (1934: 100) brzmiał: „Język laski, w ogólnym zarysie, to język mieszkańców północno-wschodnich Moraw, starego Śląska Austriackiego, oraz Ziemi Hluczyńskiej”.


Łysa Góra (czes. Lysá hora, las. Łyso Hora). Nazwa szczytu stała się m.in. inspiracją do stworzenia pseudonimu poetyckiego Óndry Łysohorskiego, jednego z ważniejszych pisarzy i działaczy laskich - fot. T. Wicherkiewicz.


Po II wojnie światowej ma miejsce na terenach laskich wzrost polskiej i czeskiej świadomości narodowej. Podobnie jak w niemal wszystkich krajach tzw. bloku wschodniego prowadzona jest polityka ujednolicania narodowego. Bezpośrednio po zakończeniu wojny uznano na terenie Czechosłowacji istnienie polskiej mniejszości narodowej, natomiast nie uznano etnicznej mniejszości laskiej, morawskiej czy śląskiej (Hannan 2005: 476). Narodowość śląską oraz morawską, w przeciwieństwie do laskiej, można było deklarować dopiero w spisie przeprowadzanym w 1991 r. w Czecho-Słowacji oraz w spisach z lat 2001 i 2011 w Republice Czeskiej (SRČR 2012: 786).
Ponadto wzrost znaczenia pisemnej oraz mówionej wersji języków oficjalnych – wspierany przez działania biurokratyczne, szkoły oraz środki masowego przekazu – napływ ludności z pozostałych części Czech oraz Słowacji do głównych ośrodków miejskich, redefinicja pojęcia tożsamości lokalnej, zamazanie granic dialektalnych i etnicznych oraz zmiana statusu społecznego lokalnych dialektów i gwar prowadzą do stopniowego zanikania gwar laskich (Hannan 1996b: 734).
Rozwój wydarzeń na przestrzeni XX oraz początku XXI w. zilustrować można na przykładzie Baborowa (czes. Bavorov). Do około 1900 r. niemal cała rdzenna ludność używała języka morawskiego (tj. laskiego, Wyderka 1984: 14). Jednakże ze względu na trwający od 1870 r. proces germanizacji, opierający się na szkolnictwie oraz działaniach niemieckich duchownych, liczba ta stopniowo malała. Stopniowo zaprzestawano w kościele odprawiania nabożeństw w języku morawskim, a ostatecznie zakończono korzystanie z niego w 1922 r. (Steuer 1937: 4). W 1925 r. 2800 z 3800 mieszkańców Baborowa i pobliskiego Jarowniowa (Jaronov) uważało się za Niemców. (Wyderka 1984: 82). W 1937 r. Baborów był miejscowością zamieszkaną przez 4335 mieszkańców, z 170 użytkownikami czynnymi i 170 biernymi gwary laskiej (Steuer 1937: 3). Wyderka (1984: 14) pisze, że liczba mieszkańców w 1976 r. wynosiła 3365 oraz że byli to głównie repatrianci z województw: tarnopolskiego, lwowskiego, stanisławowskiego. W  1984 r. w Baborowie przeważała gwara śląska, natomiast gwara rdzennych mieszkańców miasta straciła swój laski charakter (Wyderka 1984: 84). Istniał pewien rodzaj dyglosji w najmłodszym pokoleniu autochtonów, którzy z mieszanej gwary korzystali w kontakcie z rodziną (Wyderka 1984: 89). Mimo to język użytkowników gwary laskiej ewoluował już wówczas w stronę integracji z językiem Ślązaków (Wyderka 1984: 19, 48), w przypadku najmłodszego pokolenia dążąc do zaniku i unifikacji z językiem polskim, między innymi w związku z wpływem polskiego systemu nauczania (Wyderka 1984: 25, 30). Ludność laska szybko asymilowała się. Liczebność grupy posługującej się odmianą zbliżoną do gwary laskiej była niewielka i ograniczała się do najstarszego pokolenia (Wyderka 1984: 82). W 2000 r. na terenie Baborowa nie było już ludności rdzennej (Wyderka 2000: XIII).
Poza granicami Polski i Czech warto wspomnieć też o grupie emigrantów posługujących się na terenie Teksasu gwarami mieszanymi pochodzącymi od gwar laskich. Robert Janák (1989: 57-58) pisze, że napisy nagrobne na terenie badanych przez niego parafii (Praha Catholic Cemetery, Fayette County; St Mary’s Catholic Cemetery, Lavaca) świadczą o fakcie, że łącznie około 40% imigrantów mieszkających na tym terenie miało korzenie laskie. Grupa ta była zatem, przynajmniej z początku, liczna - jak podaje Gallup (1998: 5) łączna liczba mieszkańców Teksasu, którzy zgodnie ze spisami ludności jako pierwszego języka używali czeskiego, wynosiła 49 929 w 1920 r. i 62 680 w 1940 r. Powyższe dane mogą pośrednio świadczyć również o liczebności grupy o pochodzeniu laskim. Badanie Janáka objęło napisy nagrobne do lat 1970-tych włącznie i, mimo postępującej amerykanizacji grupy, w ostatniej dekadzie badania postawiono jeszcze kilka nagrobków z inskrypcjami w języku czeskim.
Cechy języka używanego w Teksasie zostały przez Perkowskiego (1978: 142) opisane jako w większości laskie. Różni się on od współczesnego standardu czeskiego w zakresie dwóch znaczących cech: braku iloczasu, brak akcentu na przedostatniej sylabie. Obie te cechy są typowe dla gwar laskich. Również słownictwo owych dialektów teksańskich różni się znacznie od współczesnego standardu czeskiego. Chodzi o różnice leksykalne, które ogólnie rzecz biorąc odróżniają Morawy od Czech właściwych, podobnie jak o wpływy niemieckie, słowackie, polskie oraz wołoskie, które albo nigdy nie trafiły do standardowego języka czeskiego, albo zostały usunięte z języka literackiego (Hannan 1996a). Ludność morawska w Teksasie tradycyjnie określała swoją mowę jako moravsky, po moravsky lub po morawsku. Określenia te odzwierciedlają terminologię z początków XX w., zanim jeszcze nazwa laski trafiła do powszechnego użytku. Korespondencję w języku laskim prowadził i publikował m.in. redaktor morawskiej gazety Svoboda, Augustin Haidušek (Hannan 1996a).
Z kolei Dutkova-Cope (2001) pisze o języku imigrantów jako o powstałym w wyniku półtora stulecia kontaktu między amerykańską odmianą języka angielskiego, a gwarami północnowschodnich Moraw, opartym na gwarach laskich, wołoskich i częściowo hanackich.
Współcześnie znajomość wszelkich wariantów języka czeskiego oraz dialektów morawskich wydaje się umiejętnością niezwykle rzadką (Cope 2001a: 80-104; Gallup 1998: 95).

Mitologia pochodzenia

Gwary laskie oraz ludność posługująca się nimi nie są związane wieloma znaczącymi zdarzeniami historycznymi, wokół których możliwe byłoby tworzenie świadomości narodowej. Priestley (2008: 68), pisząc o języku laskim, uznaje go w kontekście braku znaczących osiągnięć literackich w przeszłości (nie licząc prób wspomnianych niżej) oraz niewielkiej liczby mówców za język „niepełnokrwisty” (pedigree-challenged).
W przeszłości miały jednak miejsce próby rozbudzenia tożsamości narodowej wśród ludności zamieszkującej Laszczyznę. Podejmował je przede wszystkim laski pisarz Óndra Łysohorsky (właśc. Erwin Goj). W swojej twórczości podkreślał on istnienie wspólnoty językowej i odrębność etniczną ludności zamieszkującej Laszczyznę. Znaczna część jego argumentacji oparta jest na perspektywie marksistowskiej; ważnym elementem jest niekorzystna sytuacja narodu laskiego w warunkach feudalnych i kapitalistycznych (Duliczenko 2004: 182-183).
Tworząc swój pseudonim literacki, Łysohorsky oparł się na dwóch lokalnych symbolach, które mogły stanowić podstawę do stworzenia poczucia odrębności i wspólnoty: rozbójnika i bohatera ludowego Andrzeja Szebesty (Óndra Šebesta, 1680-1715) oraz Łysej Góry (czes. Lysá hora, las. Łyso Hora), najwyższego szczytu Beskidu Morawsko-Śląskiego, stanowiącego bazę wypadową Šebesty. Šebesta słynął z napadów na przejeżdżających kupców; we wstępie do jednego z rosyjskich przekładów wierszy Łysohorskiego nazwany został przywódcą lokalnego powstania chłopskiego przeciw możnowładcom niemieckim  (Łysohorsky 1945: 3), por. strona internetowa zawierająca podania o Šebescie: ondrasovo.tesinske-beskydy.cz/pl/gdzie_wszedzie_byl_ondraszek.html. W pewnym stopniu wiąże się z tym twórczość literacka Łysohorskiego - niektóre jego utwory dotyczą wykorzystania ludności oraz ziem Laszczyzny przez siły zewnętrzne (Hannan 1996b: 728-729; Duliczenko 1992: 105).

Pokrewieństwo i tożsamość

Rodzina językowa

W The Ethnologue (http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=CZ) gwary laskie opisane zostały jako dialekt języka czeskiego, zrozumiały dla wszystkich użytkowników dowolnego dialektu czeskiego lub słowackiego:

języki indoeuropejskie → słowiańskie → zachodniosłowiańskie → czesko-słowackie → język czeski [ces]: dialekt laski

Podobnie na podstawie materiałów Observatoire linguistique gwary laskie uznać należy za dialekty czeskiego, z tą różnicą, że zostały tu one zaliczone do dialektów przejściowych (http://www.linguasphere.info/spip.php?page=variety&id_variety=1019127).

Podobieństwo językowe

Analizując gwary laskie w kontekście ich dzisiejszego rozwoju, można uznać je raczej za gwary języka czeskiego (Karaś 1958: 295; Lotko 1959: 291; Hannan 1996b: 733; Duličenko 2002: 288). Encyklopedia wiedzy o języku polskim (Urbańczyk 1978: 113) uznaje je za gwary czeskie z dużą liczbą cech polskich. Z drugiej strony, jak podkreśla E. Lotko (1959: 291-292), również to stanowisko poddawane było krytyce. Na przykład zdaniem Dejny „granicą języków polskiego i czeskiego jest, jeśli nie cały teren dialektu laskiego, to przynajmniej szeroki pas północno-wschodni, typowo i silnie przejściowych jego gwar” (1953: 247). Kwestią sporną pozostaje również przynależność gwar laskich rozpatrywana w kontekście historycznym.
Pisząc o polsko-czeskich dialektach granicznych, Kulbakin (1903: 138) dialekt górnoostrawski nazywa przechodnim czesko-polskim. Podobnie Nitsch, opisując język terenów laskich, wspomina o przechodnim dialekcie czesko-polskim (1939: 164), wskazując jednocześnie na prawdopodobne ważenie się wpływów polskich i czeskich jeszcze w okresie przedhistorycznym (1939: 177). Zaręba (1961: 83) stwierdza, że dialekty laskie są wynikiem długotrwałego wzajemnego oddziaływania na siebie języka polskiego i czeskiego. Podkreśla też obecność leksykalnych wpływów języka czeskiego.
Niektórzy językoznawcy, w tym wielu językoznawców polskich, zwracają uwagę na historyczny związek oraz cechy wspólne gwar laskich z językiem polskim. W ten sposób pisze o nich m.in. Stieber (1934: 30). Podobnie Bąk (1974: 160) klasyfikuje gwary laskie jako południowo-zachodnio-cieszyńskie gwary języka polskiego, pisząc, że wykazują one szereg cech czeskich, bądź ściślej morawskich. Jednocześnie w legendzie mapki opracowanej wg Bąka i Rosponda (Bąk 1974: 16) gwary laskie istnieją jako mieszane gwary polsko-czeskie. Również Hannan (1996b: 732) podkreśla, że system spółgłosek gwar laskich posiada pewne znaczące cechy fonologiczne wspólne z polskim. Z kolei Duliczenko (2002: 288) wymienia następujące cechy ogólnośląskie: brak rozróżnienia między krótkimi i długimi samogłoskami, stały akcent na przedostatniej sylabie, rozróżnienie na miękkie [l] i twarde [ł], niesylabiczne [l] i [r], zmiana [t’] na [ć], a [d’] na [dz’] lub [dž].
Z drugiej strony, często podkreślany jest również związek historyczny z językiem czeskim. Polívka (1900: 314) nazywa gwary laskie dialektami mieszanymi czesko-polskimi oraz wysnuwa teorię o powstaniu tych gwar w wyniku zmieszania języka osiadłej ludności czesko-słowackiej z nowszym napływem polskim (1902: 118). Można stwierdzić, iż wśród lingwistów czeskich istnieje konsensus, zgodnie z którym, mimo że gwary laskie posiadają cechy wspólne z językiem polskim (wiele z tych cech wspólnych pochodzi z XIII – XVI w.) (Lamprecht 1968: 147-149) oraz słowackim, to są to cechy wynikające ze zmian zachodzących wewnętrznie i niezależnych od tych dwóch języków. Zgodnie z tym punktem widzenia gwary laskie stanowią jedną z czterech głównych grup tradycyjnych dialektów czeskich (Trávníček 1927; Stieber 1934; Dejna 1953, 1955; Lamprecht 1954; Skulina 1959: 9; Balhar 1974: 157). Również Stieber (1956: 53) o sytuacji sprzed II wojny światowej pisze, że okolice Opawy, pas Śląska Cieszyńskiego nad rzeką Ostrawicą i wciśnięty między Opawskie i Cieszyńskie klin Moraw były pod względem językowym czeskie. Gwarami czeskimi mówiło się w częściach powiatów raciborskiego i głubczyckiego. Z drugiej strony, nie stwierdza on, że laski ma pochodzenie czeskie, przypuszcza też możliwość istnienia etnicznego elementu polskiego w przeszłości (1956: 86). Jak pisze Hannan część elementów wspólnych z językiem czeskim (brak samogłosek nosowych, przestawka w grupach *TolT, *TorT, przejście [*g] w [h]) odróżnia gwary laskie od gwar śląskich, które w tym właśnie zakresie przypominają język polski. Jednak jeśli uznać je za gwary języka czeskiego, okazują się one być najbardziej oddalonymi od standardu tego języka. (Hannan 1996b: 732). Gwary te posiadają także wiele elementów wspólnych z dialektami wschodniosłowackimi (van Wijk 1935: 52-60). Hannan (1996b: 732) podkreśla również, że gwary laskie posiadają wiele cech wspólnych z dialektem zachodniosłowackim – o wiele więcej niż z dialekem środkowosłowackim, zgodnie z którym oparty jest obecny standard słowackiego.
Odrębny przedmiot badań stanowi literacki mikrojęzyk laski, o którym Duliczenko (1992: 110) pisze, że stanowi mieszaninę wpływów polskich, czeskich, górnoostrawskiej gwarowej bazy językowej oraz słowotwórstwa Ó. Łysohorskiego. O przynależności laskiego do czeskiej literatury pisze m.in. J. Rumler, redaktor wydania Aj lašske řéky płynu do mořa w 1958 r., oraz krytyk M. Horvat, autor posłowia do słowackiego przekładu wierszy Łysohorskiego z 1960 r. (Duliczenko 1992: 107).

Język czy dialekt / grupa dialektów?

Jak pisze Łysohorsky (1934: 100) język laski składa się z kilku gwar, które razem tworzą własny organizm językowy. Z kolei Šembera pisze o dialekcie laskim i wprowadza jego podział: „Rozeznává se v ném různořecí troje: a) Jičínské, b) Ostravické a c) Opavské ( 1859: 10)”. Jak twierdzi Hannan większość badaczy uznaje gwary laskie za część kontinuum dialektalnego, które obejmuje trzy graniczące z sobą, powiązane genetycznie dialekty. Niektóre izoglosy[2] opisujące laski mają znaczenie przy odróżnianiu języków standardowych (Hannan 1996b: 730) Dodatkowo, Hannan wprowadza podział gwar laskich na 3 podgrupy: zachodnią lub opawską (okolice Opawy (czes. Opava), Hulczyna (czes. Hlučín)); wschodnią lub ostrawską (po obu stronach rzeki Ostrawicy: okolice Ostrawy (Ostrava), Frydlandu (Frýdlant), Frydek-Mistka (Frýdek-Místek)); południową lub morawską, (okolice miast Příbor, Štramberk i Frenštat pod Radhoštěm) (Stieber 1956: 83). Izoglosy pomiędzy tymi grupami gwar to np.:

1. izoglosa oznaczająca przejście [á > o], charakteryzujące dialekty wschodnie,
2. izoglosa stanowiąca granicę przejścia [o > u] oraz [e > y] przed spółgłoskami nosowymi, np. strum 'drzewo', jelin 'jeleń'.

Podobne cechy można odnaleźć w sąsiednich dialektach na terenie Polski. Izoglosy dzielące Laszczyznę świadczą o tym, że obszar ten był terenem peryferyjnym, odległym od centrów zmian językowych w czeskim, polskim i słowackim. (Hannan 1996b: 733). Brak w historii pojedynczego miasta, które mógłoby pełnić funkcję ośrodka zmian językowych spowodowało, że izoglosy na terenie Laszczyzny odzwierciedlają ślady przemian zachodzących na terenach sąsiednich (Hannan 2005: 472)
Dodatkowo Kellner (1946, 1949) zalicza do gwar laskich także dialekt używany na terenie Zaolzia. Zgodnie z fonologią i morfologią jest to jednak dialekt języka polskiego (Hannan 1996b: 740).
Wśród gwar laskich rolę szczególną odegrała gwara górnoostrawska będąca podstawą literackiego mikrojęzyka laskiego (Duličenko 2002: 287). Charakterystyczne dla niej cechy to: zmiana samogłoski nosowej [e] w [i] lub [y], oraz [o] w [u], istnienie podwójnych spółgłosek, występowanie 3 form czasu przeszłego: ja sym pisoł, pisołch, joch pisoł (Duličenko 2002: 288).

Status wg samych mówców i w opinii otoczenia

Próbą nadania statusu odrębnego języka było powstanie laskiego mikrojęzyka literackiego, którego twórcą był poeta Óndra Łysohorsky. Przez cały okres publikowania prac w tym języku wzbudzał on znaczne kontrowersje (Pešta 1992: 78-90). Chociaż poezja Łysohorskiego zyskała uznanie w oczach F. X. Šaldy (jednego z bardziej znanych ówczesnych krytyków czeskich oraz autora wstępu do utworu Śpiwajuco Piaść), a także m.in. Jaroslava Seiferta, K. Jírečka, B. Vaclavka, J. Hory oraz P. Eisnera (Duliczenko 1992: 106), wielu czeskich krytyków zareagowało negatywnie na nowy język literacki oraz na jego koncepcję laskiej tożsamości etnolingwistycznej. Zgodnie z opiniami niektórych, nazwa laski sugerowała do pewnego stopnia pochodzenie polskie (Hannan 1996b: 727). Krytytka literackiego mikrojęzyka laskiego dotyczyła także kryteriów pozalingwistycznych: J. Skulina (1959: 9) twierdził że „w okresie rozwoju poziomu ekonomicznego, społecznego i kulturowego obszarów Frydka (Frýdek) i Cieszyna, oraz przydatności zarówno polskiego, jak i czeskiego języka literackiego, zbiór wierszy, stworzonych w lokalnej gwarze jest zjawiskiem zanadto regionalnym”. Literacki mikrojęzyk laski był uznawany był też za próbę obleczenia leksyki czeskiej w polską fonologię (Pallas 1960: 456-460) oraz za stylizację gwarową (Pallas 1970: 96).
Twierdzono również, że literacki język laski nie reprezentuje żadnej autentycznej formy językowej – opierając się na dialekcie laskim używanym w górnym biegu rzeki Ostrawicy Łysohorsky korzystał także z pozostałych laskich odmian regionalnych. (Duliczenko 1993: 157). Jak stwierdził z kolei sam Łysohorsky (1935a: 775-776), jego twórczość literacka nie miała na celu kopiowania lingwistycznych metod terenowych – literacka wersja języka laskiego stworzona została w celu opisu przemyśleń i uczuć, do czego potoczny język laski górnego biegu Ostrawicy po prostu się nie nadawał.
Dialekt górnoostrawski, stanowiący podstawę literackiego mikrojęzyka laskiego, używany jest na terenach położonych na południowy wschód od miejscowości Frydek-Mistek (czes. Frýdek-Místek) wzdłuż górnego biegu rzeki Ostrawicy (Loriš 1899). Tworząc swój język literacki, Łysohorsky opierał się również na pracach dialektologicznych Šembery (1864) Bartoša (1886, 1895) oraz Loriša (Duliczenko 1992: 108).

Tożsamość

Współcześnie termin laski odnosi się raczej do języka/dialektu niż do obszaru geograficznego lub do grupy etnicznej (Hannan 1996b: 730). Sama Laszczyzna – czy to jako region etnograficzny, czy językowy  – posiada trudny do określenia obszar: oprócz naturalnej granicy ze Słowacją na południu, w postaci łańcucha Beskidów, granice tego regionu nie pokrywają się z żadną granicą polityczną, historyczną czy geograficzną. Ogólnie rzecz biorąc, obejmuje ona tereny północno-wschodnich Czech, pomiędzy granicą z Polską i Słowacją, z głównymi miastami Ostrawą i Opawą. Za charakterystyczny element należy tu uznać Bramę Morawską, która stanowi naturalne przejście pomiędzy Sudetami i Karpatami. Przebiegały tędy zatem szlaki handlowe z południa Europy nad Morze Bałtyckie (np. szlak bursztynowy) oraz szlaki z Polski do Czech. Obszar wielokrotnie przechodził z rąk do rąk, pozostając na przestrzeni wieków pod wpływem władców Polski, Czech, Węgier i Austrii (Hannan 1996b: 729).
Zagadnienia związane z tożsamością regionalną obecnie podejmowane są głównie przez lokalne instytucje kulturalne na terenach morawskich, jak np. Miejski Ośrodek Kultury w Krzanowicach, w którym w latach 2000 – 2012 zorganizowano trzykrotnie konferencje popularnonaukowe poświęcone tożsamości morawskiej na pograniczu polsko-czeskim (Dziedzictwo kulturowe pogranicza śląsko-morawskiego w roku 2000, Przeobrażenia kulturowe na pograniczu śląsko-morawskim w 2007 roku oraz Tożsamość morawska na pograniczu polsko-czeskim w roku 2012) (Wasiczek 2012: 3). W ramach tych konferencji zajmowano się m.in. zagadnieniami związanymi z gwarą laską. Ponadto działania Miejskiego Ośrodka Kultury w Krzanowicach skierowane na popularyzację regionalnej kultury morawskiej obejmują organizację festiwali muzycznych, festynów, warsztatów oraz publikowania materiałów etnograficznych, często związanych z lokalną gwarą (Wasiczek 2012: 3).

Charakterystyka typologiczna

Opis języka laskiego sporządzony przez Łysohorskiego (1934: 100): "Od używanego na zachodzie języka czeskiego, oraz używanego na południu języka słowackiego odróżnia się przede wszystkim akcentem na przedostatniej sylabie, od używanego na wschodzie języka polskiego głównie brakiem głosek nosowych". (Łysohorsky 1934: 100). Šembera (1859: 10) pisze natomiast:

Hlavní známky podřečí tohoto jsou: Přízvuk na slabice předposlední: od Opavy; samohlásky vesměs se krátí: tráva, žila, mucha, ryc; ý a é vyslovují se pravidelné dle písma, však krátce: dobry otec, urodne pole; y za e v 1. osobé množ. poctu časoslov: mamy, dámy; ni negativní za ne neb nie.

Składnia

Cechą specyficzną występującą w gwarach laskich jest końcówka fleksyjna –ch/–ech, która jest pozostałością aorystu [3] i tworzy formę czasu przeszłego: Kajch hajoł (czes. kde jsem hladil, 'gdziem chodził'), přyšełch zaś (czes. zase sem přišel, 'przyszedłem znowu'). Wspomniane formy reliktowe używane są również w czasie teraźniejszym: joch je od Ćešina (czes. jsem od Téšina, 'jestem z okolicy Cieszyna'). Specyficzna jest też odmiana czasownika pomocniczego być : joch je, tyś je, ón je, my smy, wy śće su, óni su. Formy przeczące: joch ňéni, tyś ňéni itd. (Duličenko 2002: 288-289).

Fonologia

1.    Brak samogłosek nosowych [ą], [ę]:

laski: ruka, maso
czeski/słowacki: ruka, maso/maso
polski: ręka, mięso

2.    /i/ oraz /y/ jako odrębne fonemy [4]:

laski: bit’ – 'bić', byt’ – 'być'
czeski/słowacki: różnica w pisowni: zarówno symbol jak traktowane są jak jeden fonem /i/
polski: /i/ w bić, /y/ w być

3.    Przestawienie spółgłosek płynnych [l] i [r], *tort -> trat, *tolt -> tlat:

laski: vrana, hłava
czeski/słowacki: vrána/vrana, hlava
polski: wrona, głowa

4.    Tak jak w języku polskim, a w przeciwieństwie np. do języka czeskiego, w większości przypadków spółgłoski [l] i [r] nie tworzą sylab:

laski: pylny, serce
czeski/słowacki: plný, srdce
polski: pełny, serce

5.    [l] centralne (wymawiane tak samo jak polskie [l]) odróżniane od welaryzowanego, ciemnego [ł], znanego w Polsce jako [ł] aktorskie lub wschodnie; na niektórych obszarach Laszczyzny ciemne [ł] wymawiane jest jednak tak samo jak [ł] w standardowym języku polskim (fonem /u̯/):

laski: słaby, lud
słowacki: [l] centralne – slabý, lud; [l] miękkie – lipa
czeski: [l] centralne – slaby, lid
polski: samogłoska niesylabiczna [u̯] jak w słaby; dziąsłowe [l] jak w lud; spalatalizowane, miękkie [l’] przed [i]

6.    Zmiana [*g] -> [h] (jak w czeskim i słowackim):

laski: hłava
czeski/słowacki: hlava
polski: głowa

7.    Zachowało się [dz] (w czeskim następuje zmiana w [z]):

laski: cudzy
słowacki: cudzí
czeski: cizí
polski: cudzy

8.    Zmiękczenie [s], [z] przed samogłoskami przednimi [i], [e] (w nawiasach kwadratowych poniżej wpisano sposób wymowy):

laski: [z’ima], [žima], [s’eno], [šeno]  – w zależności od lokalnej odmiany:
czeski/słowacki: zima, seno
polski: zima, siano

9.    Upodobnienie [t’] > [c’] lub [č] oraz [d’] > [dz] lub [dž] przed samogłoskami przednimi [i], [e]:

laski: [c’icho] / [čycho], [dz’edz’ina]/ [džedžina] 'wioska'
czeski/słowacki: ticho, dědina/dedina 'wioska'
polski: cicho, dziedzina

10.    Ubezdźwięcznienie [v] po spółgłoskach bezdźwięcznych:

laski: t[f]uj
czeski: t[v]ůj
słowacki: t[v]oj
polski: występuje w większości dialektów – t[f]ój

11.    Udźwięcznienie na granicach słów i klityk [5] przed samogłoskami i spółgłoskami sonornymi [m, m', n, n', ł, l, r]:

laski: napi[ž]mu 'napisz mu'
słowacki: napi[ž]mu
czeski: napi[š]mu
polski: występuje na południu i zachodzie kraju napi[ž]mu

12.    Akcent na przedostatnią sylabę:

laski: hran’ica
czeski hranice
słowacki hranica
polski: granica

(Bělič 1972: 285; Zaręba 1961: 83; Hannan 1996b: 730-732)

Leksyka

Literacki mikrojęzyk laski korzysta zarówno z leksyki dialektu górnoostrawskiego, jak i z leksyki współczesnego języka polskiego oraz czeskiego (Duličenko 2002: 289).
Graficzne, fonetyczne, gramatyczne i leksykalne cechy laskiego wprowadził Łysohorsky w swoich książkach; niektóre tomy zawierają polsko-czesko-laskie listy słownictwa. Spora część wyrażeń laskich stanowi leksykalną paralelę do słów polskich lub czeskich, przy czym główna różnica znajduje się na poziomie fonetycznym; w porównaniu z językiem polskim: hałuź – 'gałąź', hłod – 'głód', jodro – 'jądro', ledowy – 'lodowy', pět – 'pięć', pisek – 'piasek', potym – 'potem', rozpolić – 'rozpalić' itd.; z językiem czeskim: ból – bol, bruśić – brousiti, dřéć śe – dřiti se, hłos – hlas, lude – lid, mjénić śe – měniti se itd. Są także różnice w słowotwórstwie, w porównaniu z językiem polskim: nahota – 'nagość', sebewědomi – 'świadomość', ohniwy – 'ognisty', robotny – 'roboczy', spijać śe – 'upijać się'; w porównaniu z językiem czeskim: rumowisko – rumiště, turónek –  turan, wrotyčka –  vratič, wšaj –  všude, chudobny - chudy, zdala – zdaleka (i zdalí) itd. (Duličenko 2002: 289).

Literacki mikrojęzyk laski

Przy omawianiu gwar laskich ważne zagadnienie stanowi – stworzony w znacznej części na ich bazie – laski mikrojęzyk literacki. W zakresie systemu fonologicznego i morfologicznego język ten, stworzony przez Ó. Łysohorskiego, oparty został przede wszystkim na gwarze górnego biegu Ostrawicy, stąd ma w nim miejsce przejście [á] > [o], oraz przejście [o] > [u] oraz [e] > [y] przed spółgłoskami nosowymi. Ponadto podobnie jak w gwarze, którą posługiwał się Łysohorsky, ma miejsce zmiana końcówki -aj > -oj w trybie rozkazującym oraz w przedrostkach przymiotników i przysłówków stopnia najwyższego: zblizka śe dźiwoj 'patrz z bliska' (Hannan 1995: 105), nojměkšu 'najmiększa' (Hannan 1995: 108; Hannan 1996b: 739).
W morfologii Łysohorosky korzystał z trzech regionalnych wariantów klityki 1 os. l.poj. czasownika wyrażających tryb oznajmiający czasu teraźniejszego oraz przeszłego. Formy 1 os. l. poj. wykorzystują –(e)ch / joch / jech. Łysohorsky zawarł informacje o nich w notatce (1934: 102), podając przykłady:

laski: a zboži ech do stodół wez
czeski: vezl jsem obili do stodol
polski: a zbożem wiózł do stodół

laski: za synkach wandrował
czeski: jako hoch jsem chodíval
polski: jako chłopiec wędrowałem

laski: joch je od Češina
czeski: jsem od Těšína
polski: jestem z okolicy Cieszyna

Łysohorski (1934: 102) pisał na temat –(e)ch/joch/jech jako o pozostałościach starego aorystu, choć dokładniej rzecz ujmując pochodzą od czasu przeszłego złożonego, korzystającego z pozostałości aorystu jako czasownika posiłkowego. Jest to cecha rzadko spotykana na obszarze Laszczyzny, można uznać ją raczej za cechę literackiego języka Łysohorskiego.
Klityk używa literacki język laski według wzoru wykorzystywanego przez czeski, słowacki, oraz sąsiednie gwary polskie. Klityki czasownikowe, wraz z śe, są w laskim enklitykami [6]: Tak śe mi mama stała symbołém Ślónska (Łysohorsky 1988: 826). Jest to wzór inny od tego stosowanego w języku polskim (Hannan 1996b: 737), gdzie część klityk występuje przed czasownikiem, a część za nim.

Systemy graficzne

Pisownia

Literacki laski wykorzystuje alfabet łaciński ze znakami diakrytycznymi.

 <ó> – czytane jak polskie [ó], czeskie [ů] (ale nie jako długa samogłoska jak w czeskim), np.: robotnicóm [robotnicum], štatów [štatuf],
jak czeskie [ch], polskie [ch]
<č> jak czeskie [č], np.: čas (zmiękczone polskie [cz])
<ć> wymowa pomiędzy polskim [ć] a czeskim [t’] (Łysohorsky 1988: 823), np.: ćeło 'ciało', czes. tělo
jak polskie [dź], np.: budź
jak dźwięk pomiędzy polskim [dź], a czeskim [d’], np.: dźura (Łysohorsky 1988: 823)
<ě> jak polskie [ie] po spółgłoskach, czeskie [ě], np.: kěry
<é> jak polskie [i] po [č, ć, dź, š, ž, ň, l’, j]  albo jak polskie [y] po pozostałych spółgłoskach, np.: chćéł  [chćił], dźéń [dźiń], oswobodzéno [oswobodzyno], zém [zym] (Hannan 1996b: 735),
jak czeskie [h], polskie g, np.: głos
czytane jak [i] po [b, p, m, w], np.: mjéł  [mił], pjéna [pina]
oraz <ł> jak w języku polskim, przy czym [ł] brzmi podobnie do [u], np.: hroł [hrou] (Hannan 1996b: 735)
<ň> jak czeskie [ň ]lub jak polskie [ń], np.: dłaň
<ř> jak czeskie [ř], polskie [rz], np.: řezać
<š>, <ž> jak czeskie [š, ž], polskie [sz, ż], np.: šarpać, žebrok
<ś>, <ź> jak polskie [ś, ź], twardsze, np.: śiwy, źima
jak polskie [w], czeskie [v]
(Duličenko 2002: 288).
Ponadto zastępowane jest przez <é> przed spółgłoskami nosowymi (wymawianym jak [y] po twardych spółgłoskach oraz jak [i] po miękkich spółgłoskach), np.: ohéń [ohɨn’]: 'ogień' (Hannan 1996b: 735).
Przed spółgłoskami nosowymi zmienia się w <ó>: wagóny (Hannan 1996b: 736).
W sylabach akcentowanych i przedakcentowych [i] zmiękcza poprzedzające je [k]: Beskidy [besk’idy]; w sylabach następujących po akcencie oraz pozostałych sylabach nieakcentowanych, po [k] miejsce [i] zajmuje [y]: Beskyd [beskɨd] (Hannan 1996b: 736).

Standaryzacja

Próbą standaryzacji gwar laskich był laski mikrojęzyk literacki. Różni się on od standardowego czeskiego w stopniu uniemożliwiającym większości Czechów zrozumienie (Hannan 1996b: 726).
Początki literatury laskiej miały miejsce z inicjatywy Ervína Goja (1905-1989), piszącego pod pseudonimem Óndra Łysohorsky. Tworząc swój język literacki, Łysohorsky opierał się na pracach dialektologicznych Aloisa Vojtěcha Šembery (1864, za Hannan 1996b: 727) oraz Františka Bartoša (1886, 1895), J. Loriša (Duliczenko 1992: 108). Wczesne próby literackie Łysohorskiego można uznać za udane, zostały one jednak przerwane przez wybuch II wojny światowej i emigrację autora do Związku Radzieckiego.
W drugiej połowie lat 1940-tych Łysohorski podjął próbę wznowienia ruchu laskiego. Część jego współpracowników zwróciła się ku językowi czeskiemu, natomiast niektórzy podążyli za jego przykładem. Pod naciskiem władz działania ruchu laskiego zostały jednak niemal całkowicie wstrzymane, a publikacje w języku laskim pojawiały się rzadko.
Łysohorsky tworząc literacką odmianę laskiego i korzystając ze znaków diakrytycznych polskiego i czeskiego, starał się uniknąć czerpania nadmiernej liczby zapożyczeń z któregokolwiek z nich. Dlatego też ortografia języka Łysohorskiego zawiera mniej więcej tyle samo zapożyczeń z polskiego, co z czeskiego (Łysohorsky 1988: 829). Warto zauważyć, że Łysohorski wielokrotnie zmieniał zasady ortograficzne stworzonego przez siebie języka (Hannan 1996b: 735). Nigdy nie powstało też opracowanie, które dokładnie i całościowo przedstawiałoby gramatykę literackiego języka laskiego, z drugiej strony jednak Łysohorsky umieszczał w swoich początkowych publikacjach krótkie notatki dotyczące gramatyki oraz słowniczki lasko-czesko-polskie. Nigdy nie powstał jednak żaden słownik ani publikacja, która opisywałaby dokładnie literacki mikrojęzyk laski (Duličenko 2002: 289). Ponadto język laski w twórczości autora w sposób ciągły ewoluował i ulegał zmianom (Duliczenko 1992: 109).
Wydaje się, że Łysohorski urodził się i pracował w okresie, który nie sprzyjał już tworzeniu nowego języka literackiego. Po II wojnie światowej warunki polityczne, ekonomiczne i społeczne nakazywały korzystanie z istniejących już języków literackich i określanie się po stronie odpowiadających im tożsamości narodowych.

Oprócz Łysohorskiego i jego współpracowników formą laskiego, opartą na ortografii czeskiej, pisało kilku innych twórców, głównie poetów – np. Ludmila Hořka (Marie Šindelařová, 1892-1966): Tesknice (1992) , Františka Pituchová (ur. 1928) Mojim rodnym (1988) (Hannan 1996b: 739).

Statystyka i cechy mówców

Liczba użytkowników

Łysohorsky twierdził, że osób używających języka laskiego jest około dwa miliony (1934: 94). Obecnie nie ma jednojęzycznych użytkowników gwar laskich (Šrámek 1979). Użytkownicy tradycyjnych gwar laskich w większości używają literackiego języka czeskiego oraz intergwary laskiej, łączącej cechy poszczególnych gwar laskich (Hannan 1996b: 734). Hannan wspomina również, że w prywatnej korespondencji Jan Balhar z Instytutu Języka Czeskiego (Ústav pro jazyk český) w Brnie szacuje liczbę osób posługujących się tradycyjnymi gwarami laskimi na 300 000 (Hannan 1996b: 740).

3 - dość zagrożony

Obecność w życiu publicznym

System edukacji

Jako że język laski nie został zgodnie z ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. 2005 Nr 17, poz. 141 z późn. zm.) uznany za język mniejszości narodowej lub etnicznej ani za język regionalny, polski system edukacji nie prowadzi nauczania ani dodatkowych zajęć w zakresie języka laskiego (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/e_oswiata_i_wychowanie_2010-2011.pdf). Z drugiej strony mają miejsce lokalne inicjatywy związane z gwarami laskimi. W Zespole Szkół w Krzanowicach organizowane są coroczne konkursy gwary laskiej. Informacje dotyczące IV edycji konkursu na stronie szkoły znajdują się pod adresem internetowym http://zskrzanowice.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=81&Itemid=75. Pozostałe informacje o konkursie: http://www.naszraciborz.pl/site/film/177-iii-konkurs-gwary-laskiej.html.html
http://www.naszraciborz.pl/site/art/3-kultura-i-edukacja/0-/8095-sprobuj-swoich-sil-w-gwarze-laskiej.html
http://www.nowiny.pl/wodzislaw/72059-zbliza-sie-kolejny-konkurs-gwary-laskiej-w-krzanowicach.html http://www.naszraciborz.pl/site/art/1-aktualnosci/0-/21822-vi-konkurs-gwary-laskiej.html.
Ponadto w ramach projektu Śląski Spichlerz - tradycje kulturowe ziemi raciborskiej zrealizowana została scenka folklorystyczna i film Zajtry wilija: (http://www.youtube.com/watch?v=PI4ppp5HsmA).

Życie religijne

Do 1945 r. odbywały się nabożeństwa w języku morawskim we wsiach należących do parafii katolickiej diecezji ołomunieckiej, wsie leżą na terenie dzisiejszych gmin: Krzanowice, Krzyżanowice, Pietrowice Wielkie. Steuer (1937: 4) pisze, że msze w miejscowości Baborów były odprawiane po morawsku do 1922 r.

Literatura

Początki literatury laskiej miały miejsce z inicjatywy Ervína Goja (1905-1989), piszącego pod pseudonimem Óndra Łysohorsky. Urodzony w wielokulturowym Frydku (czes. Frýdek) w rodzinie posługującej się na co dzień gwarą laską (Balowska 2012: 27), ukończył niemiecką szkołę, uczęszczał do gimnazjum niemieckiego oraz czeskiego, studiował na niemieckim uniwersytecie w Pradze. Pracował jako nauczyciel w Słowacji i pisał artykuły dla lewicowej prasy czeskiej. Twórczość Łysohorskiego obejmuje: tomik 62 wierszy Spiwajuco piaść (1934), Hłos hrudy (1935), Wybrane wérše (1936), Aj lašske řéky płynu do mořa (1958), Lašsko poezyja 1931-1977 (1988); inne dzieła nieopublikowane za życia opublikowała Kuchtová-Goj (1992) oraz Hannan (1995). Pierwsze prace Łysohorskiego wzbudziły znaczne kontrowersje na terenie Czech; spotkały się z pozytywnym przyjęciem ze strony części krytyków, natomiast ze strony niektórych spotkały się z objawami niezrozumienia, potępienia i krytyki. Na terenie Polski nie zyskał on znacznej popularności (Ligota 1936: 242) W początkowej fazie jego twórczości szczególnie widoczne było podkreślanie przez niego odrębności Lachów oraz internacjonalizm (Ligota 1936: 245). W 1936 r. założył stowarzyszenie literackie Lašsko perspektywa (Duličenko 2002: 289). Poza Łysohorskim, spośród członków stowarzyszenia, wymienić należy następujących autorów i ich dzieła:

• Josef Šénovsky / Josef Šinovsky (Josef Bilan) Černe oranisko (1940) Hałdy na roli (1945) – powieść wydana własnym nakładem. Ponadto przygotowywane przez niego informacje i artykuły emitowane były przez ostrawską stację radiową,
• Jan Stónavsky /Jan Stunavsky (Jan Lisník) Melodyje z hur (1945) – zbiór poezji, Téšínské úsměvy (1947) – wraz z Šinovskim, nakład własny oraz publikacje w czasopiśmie U-blok, tłumaczenie wiersza H. Heinego Tkacze z języka niemieckiego na laski,
• Jura Hanys (Bohumil Marek) – poezja (kilka tomów),
• Karel Kawan (M. Ošanc),
• Emilie Gudrichová Slezsko mluví (1946),
• Jarmila Samková – rozpoczęte prace nad słownikiem języka laskiego, nieukończone (Duliczenko 1992: 106, 107).

Działania literackie stowarzyszenia przerwane zostały w momencie wybuchu II wojny światowej. Łysohorsky zmuszony został do emigracji do ZSRR. W czasie emigracji kontynuował on twórczość w języku laskim, jego wiersze pojawiały się w periodykach oraz tomach zbiorowych w tłumaczeniu rosyjskim (Duličenko 2002: 289). Pisząc, poruszał wątki społeczne, wykazywał lewicowe przekonania, choć nie zapisał się nigdy do partii komunistycznej. W latach 1942-46 ukazały się w ZSRR 4 tomy poezji Łysohorskiego w tłumaczeniu rosyjskim. Jego wiersze tłumaczyli m.in.: M. Cwietajewa, B. Pasternak, N. Asiejew, N. Tichonow. Mimo nacisków ze strony niektórych działaczy czeskich nie przestał on tworzyć w języku laskim. W 1944 r. wysłał list do Stalina, w którym skarżył się na złe traktowanie ze strony komunistów czeskich. W związku z jego nieprzejednaniem i faktem zwrócenia się do Stalina możliwości publikacji Łysohorskiego w języku laskim były po wojnie ograniczone (Hannan 1996b: 728), mimo to nadal pojawiały się wydawnictwa.
W 1945 r. J. Šinovsky wydał i opublikował pierwszą i jedyną powieść w języku laskim Hałdy na roli, poświęconą tematyce pracowniczej. J. Stunavsky w 1945 r. wydał tomik poezji Melodyje z hur. Dołączyła do nich Emílie Gudrichová, autorka napisanego w 1946 r. tomiku Slezsko mluvi oraz kilku innych (Duličenko 2002: 289-290).
Łysohorsky również nadal tworzył poezję w języku laskim, choć jego dzieła mogły ukazywać się teraz jedynie w przekładach. Dopiero w 1958 r. udało mu się wydać w Pradze tom wierszy Aj lašske řéky płynu do mořa, w którym znalazły się także te napisane w okresie emigracji sowieckiej (Duličenko 2002: 289-290).
Łysohorsky był jednym z bardziej uznanych pisarzy czechosłowackich, porównywanym z Petrem Bezručem, w 1970 r. otrzymał nominację do nagrody Nobla. W Europie jego popularność ciągle rosła, jego dzieła tłumaczone były na wiele języków, głównie niemiecki (Urbanec 1994: 81), tłumaczył je m.in. W. H. Auden. Laska poezja Łysohorskiego publikowana była w różnych miejscach na świecie, łącznie w ponad 165 czasopismach, antologiach i zbiorach. Był natomiast słabo znany na terenie Czechosłowacji. W latach 1988 i 1989 ukazało się dwutomowe wydanie jego prac; tom pierwszy, który zawierał prace w języku laskim, natomiast drugi – ich tłumaczenia na niemiecki oraz jego wiersze napisane po niemiecku. W korespondencji prywatnej z A. D. Duliczenką Łysohorsky pisał, że łączna liczba jego dzieł wynosi 900 (Duliczenko 1992: 107).
Wraz ze śmiercią Łysohorskiego laska tradycja literacka nie uległa zapomnieniu. W miejscu pochodzenia poety, Frydku (czes. Frýdek), powstaje Centrum Óndry Łysohorskiego, mające na celu poszerzanie znajomości twórczości pisarza, organizację konferencji i seminariów, publikację biuletynów wydawanych w języku laskim. Jak pisze Duliczenko, z językiem laskim związane są ostatnio także nadzieje na rozwój lokalnej tradycji piśmienniczej (2002: 289-290).
Z drugiej strony, odsetek mniejszości (etnicznych) na terenie Czech wykazuje w perspektywie ostatnich 20 lat ogólną tendencję spadkową, mimo wzrostu liczby deklaracji przynależności do mniejszości morawskiej oraz śląskiej w spisie z 2011 r. (SRČR 2012: 786). Tożsamość laska natomiast nie pojawiła się w spisach ludności w 1993 r., w 2001 r. (Hannan 2005: 490) ani w 2011 r. (SRČR 2012: 786). Jak stwierdza Hannan (2005: 490): „Łysohorsky jest dziś postrzegany przez Czechów jako renegat, który pogwałcił kanon czeskich symboli narodowych, z których najświętszym jest czeski standard literacki”.
Przynajmniej jeden wiersz w języku laskim stworzony został wcześniej niż pierwszy utwór wydany pod nazwiskiem Łysohorskiego. Jego autorem był Čenek Ostravický (pseudonim pisarza Antonína Huttlera, 1869 - 1912), którego utwór Slezská pojawił się w publikacji U. Čtvrtvletnik skupiny Blok (1937) (przedruk w Analecta Slavica 10.2 [1975]: 382-385), w charakterze posłowia Łysohorsky przedstawia następnie porównanie Bezruča i Ostravickiego (Hannan 1996b: 738-9).

Dotychczasowy stan wiedzy i dokumentacji odmian językowych – teksty

Na dokumentację gwar laskich składają się m.in.:

• zapisane próbki z Chałupek Owsiskich i Pietraszyna, zapisane przed 1961 r. przez zespół badawczy prof. Z. Stiebera (Zaręba 1961: 83-86) oraz teksty z Branic, nagrane na taśmę magnetofonową i następnie spisane przez Romana Laskowskiego i Józefa Reczka (Zaręba 1961: 86);
• dokumentacja gwar laskich z miejscowości Baborów (czes. Bavorov), przeprowadzona przez F. Steuera (1937: 38-39): 2 teksty, z których jeden jest lokalną legendą połączoną z opisem toponimii Baborowa, drugi opowiada o lokalnych zwyczajach kościelnych (za Nitsch 1968: 57):

Meluz-ina

zapisał Feliks Steuer (1937: 64-65):

Raṷz siekli trze chłopi traṷwu na łuce. Jak ju zejsiekli, siedli se do kupky a rozpraṷwiali. Jedyn zacznuł opowiedać o Meluz-inie. Wraṷz se porwał wielki wicher. Wtim przyszła ku nim szumnaṷ pani a prawiyła: „Jaṷ jest ta, co o ni rzuńdzicie. Eli to zrobicie, co wum powim, to budu wybawyaṷ. Nejprzodzi budzie welnaṷski mraṷz: to wydyrżcie. Potim przidzie welki hic; to tejż wytwejcie. Na ostatku stanie se wicher, a w tim wichrze udrzicie rozmańte wieca; to niy micie strachu”. Ci chłopi obiecali to zrobić, co im ta pani kaṷzała. A una się straciyła. Jak tak jeszcze siedzieli w kupie, zrobiyła se wraṷz strasznaṷ zima. I zaczli myrznuć. Dyrkotali po całym ciele a zubama zgrzitali. Ale wydyrżeli. Po mrojzie przyszedł wielki hic. Było tak horko, co ażby o mało byli zemdleli. Jedyn ś nich już chciał uciejc. Ci drudzy go jednak zadyrżeli. Potim hicu porwoł se wicher, a w tim wichrze widzieli rozańte straszma. To wszyscy trze chcieli uciekać. Ale spumnieło se im, co tej pani obiecali. I tim razym wytwali. Za chwilu było cicho. I przyszła zajś ta pani, dziękowała i dała im moc peniz, bo uni ju wybawiyli.

Literacki mikrojęzyk laski – przykładowe utwory literackie:

Óndra Łysohorsky, Moja odpowědź (1960), Aj lašske řéky płynu do mořa

Odpowědź chledołch na ćiśic pytani.
Odpowědź našełch jednu: dźekowani.
Do kłos mój zérnko pro buduce swěty?
Zřodli mój spěw wysoky cyl planety?
Poł kořéňami w swoim weku znowa
Moc matky-zémě, welkeho kérhowa,
Co kruži s narodami wšeckych časów
Jak s polém wšaj ňedokosénych kłasów?
Je wesném wěčňe śe přebudzajucym
Hwězdnymi přestranstwami do wěčnośći
Hymnus přemjény smérći a lubośći?
(…)

Jan Stunavsky, Spěv Haviřa (1940: 5)

Kaj śe ćeło kyrviu poći
A byłkoce v ćmokach svička.
Jako v ćiňu to paproći
Mojo rosně tu pěsnička.
Kaj schně haviř přy roboće,
Jak hareštant v chładnym bunku.
Sbirum kvitka jo v nahoće
Po překopě, po rabunku.

Śe rozumim se všeckymi.
Jak kładżiwo kašde svirum.
Kvitka, co vyrosnu v zymi,
nikdy, nikdy něvysbirum.

Jozef Šinovsky, Hałdy na roli (1945, fragment)

Tam na druhej straně laškeho kraju, na vychod od řyki Ostravice, v ślunskej zymi, lude už dovno uhli kopali. Věky hev přešły a ty nadpovědały bohatu buducność tymu kraju. Od časuv sedymnasteho storočo horo hev uhli přy kyrvavej zořy rudeho ohňa. Kěj mezy lasami, co široko śe vylňo po kopečkach a dolinami, rozesvićił śe pyrvši płumyček z černeho uhlo a svojim světłym polubił tu něznumu zym. To přešło véla vody řykami a tela razy słunečko vychodżiło nad zeline obzory.

Óndra Łysohorsky, Spiwajuco Piaść (1934)

Dosłów

Bodej śe podstérkowało kaj indźe tak přehlédnym sposobem hledani «objektywne prawdy» polityckym téndéncjom władnuce buržoazyje jak w problemu lašskym. Ňebyla to słowansko myšléka bratérstwio, kěro hnała česku a polsku buržoazyju do boja o ześilňéni swoich hospodarskich pozycji. Do oprat polityky te była zapřohnuto aj wěda historycko a filologicko, a tak došło ku komedyji, w kěre «hledani objektywne prawdy» zrodziło bližňata sobě dyjemetralňe proćiwne. Opirajuc śe o dynastycko-jurystycke argumenty, kěre maju se stanowiska marxystyckeho cénu wic ež relatywnu, wěřy česko historyja, w słužbě «objektywne prawdy» w swój dokaz, že česko koróna jedżiňe mo prawo na lašske kraje. Aj polsko historyja, w słužbě te same «objektywne prawdy», dokozuje prawdu dyjametralňe proćiwnu. – To same na polu filologije. Proći českému «objektywnému» dokazu, že jazyk lašsky ňepředstavuje nic inšiho ež dyjalekt českeho jazyka, stoji opačny dokaz polsky s twérdzénim ni méňe «objektywnym». Na mośće přes Olzu w Ćešiňe stojo obě prawdy proći sobě. – Prawda je, že lašsky jazyk předstawuje własny organizmus, kěry śe rozeznowo podstatnymi znakami jak od jazyka českeho tak od polskeho.

Nagrania

http://www.youtube.com/watch?v=PI4ppp5HsmA – scenka folklorystyczna Zajtry wilija: Boże Narodzenie w gwarze laskiej,
http://www.youtube.com/watch?v=6ywJGU9LVrE – 3. konkurs gwary laskiej.

Mapy

Stieber 1934: 31

Stieber 1956: zał. 4


Zaręba 1961: zał.


Bąk 1974: 18


Bąk 1974: zał. 6




Skalička 2012: 62-63

Bibliografia

Balhar, Jan 1974. Skladba lašskych nářečí. Praha: Akademia.

Balowska, Grażyna 2012. „Tożsamość jednostkowa na pograniczu językowym. Casus Óndry Łysohorskiego”, w: Marian Wasiczek (red.) Tożsamość morawska na pograniczu polsko – czeskim. Racibórz: WAW, s. 24-30.

Bartoš, František 1886. Dialektologie moravská I. Brno: Matice Moravská.

Bartoš, František 1895. Dialektologie moravská II. Brno: Matice Moravská.

Bąk, Stanisław 1974. Mowa polska na Śląsku. Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich.

Bena, Jan Vojtěch 1922. „Slezská knihovnička”, w: Cyprian Lelek: nejpřednější kněz - buditel učitel a zastánce moravců. Opava: Matice opavská.

Bělič, Jaromir 1972. Naštin české dialektologie. Praha: Státní pedagogické nakladatelství.

Dejna, Karol 1953. Polsko-laskie pogranicze językowe na terenie Polski. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.

Dejna, Karol 1955. „Z zagadnień polsko-czeskiego pogranicza językowego”, w: Milan Kudělka (red.) Česko-polský sborník vědeckých prací. Praha: Státní pedagogické nakladatelství, s. 113 -131.

Дуличенко, Александр Д. [Duličenko]:

1992. „Феномен Ондры Лысогорского: Один человек - один язык”, w: Karel Bogar (red.) Umělecký a lidský odkaz básníka Óndry Łysohorského. Frýdek-Místek: Muzeum Beskyd, s. 104-113.
1993. „Литературная ляштина Ондры Лысогорского в контексте западнославянских языков и в связи с литературными микроязыками современной Славии”, w: Х. И. Толстой (red.) Славянское языкознание. XI Международный съезд славистов. Москва: Наука, s. 151-161.
2002. „Lachisch“, w: M. Okuka (red.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt: Alpen-Adria-Universität Klagenfurt, s. 287-290.
2004. Славянские литературные микроязыки II. Образцы текстов. Tartu.

Gallup, Sean N. 1998. Journeys into Czech-Moravian Texas. College Station. TX: TAMU Press.

Jakobson, Roman 1938. „Die Reimwörter Čech-Lech“, Slavische Rundschau XVIII: 10-15.

Dutkova-Cope, Lida:

2001. „The Language of Czech Moravians in Texas: Do you know what párknu káru u hauza means?”, w: Pamela Anderson-Mejías & Hugo A. Mejías (red.) Southwest Journal of Linguistics 20/2. Edinburg: University of Texas-Pan American, s. 51-84.
2001a. “The Future of Czech in Texas: How can you learn something if it’s not offered to you?”, w: Clinton Machann (red.) KOSMAS: Czechoslovak And Central European Journal 14/2. Washington: Czechoslovak Society of Arts and Sciences, s. 80-104.

Garnier, Pierre 1970. Óndra Łysohorsky. Genève: Poésie vivante.

Hannan, Kevin:

1995. „Some unpublished poems of Óndra Łysohorsky“, w: G.S. Smith &G.C. Stone & C.M. MacRobert (red.) Oxford Slavonic Papers XXVIII. Oxford: Clarendon Press, s. 98–123.
1996a. „Ethnic identity among the Czechs and Moravians of Texas“, w: John J. Bukowczyk (red.) Journal of American Ethnic History 15/4. Illinois: University of Illinois Press, s. 3-31.
1996b. „The Lachian Literary Language of Óndra Łysohorsky“, w: Michael M. Naydan (red.) The Slavic and East European Journal 40/4. American Association of Teachers of Slavic and East European Languages of the US, s. 726–743.
2005. “The historical and linguistic background of lachian regionalism and « Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} separatism » Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} ” w: Wojciech J.Burszta & Tomasz Kamusella & Sebastian Wojciechowski (red.) Nationalisms across the Globe. An overview of nationalsims in state-endownedand stateless nations. Europe. Vol. 1. Poznań: School of Humanities and Journalism, s. 471-496.

Herniczek-Morozowa, Wanda 1976. Terminologia polskiego pasterstwa górskiego. Część II. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Hořka, Ludmila 1992. Tesknice. Opava: Matice Slezská.

Hosák, Ladislav 1966. „K nejstarším dokladům názvů regionu a jejich obyvatelstva na Moravě a k jejich proměnam“, w: Jaroslava Suchomelová (red.) Strážnice, 1946-1965. Brno: Blok, s. 195-203.

Janák, Robert 1989. „Texas Czech tombstones: A unique genealogical source“, w: Sborník příspěvků. IV Setkání genealogů a heraldiků. Ostrava, s. 54-59.

Jeřábek, Richard 1987. „Ethnische und ethnographische Gruppen und Regionen in den böhmischen Ländern (17.-20. Jahrhundert)“, Ethnologia Slavica XIX: 122-164. Bratislava.


Karaś, Mieczysław 1958. „Z problematyki gwar mieszanych i przejściowych“, w: Kazimierz Nitsch (red.) Język Polski 38/4. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, s. 286-296.

Kellner Adolf:

1946. Východolašska nařeči I. Brno: Melantrich.
1949. Východolašska nařeči II. Brno: Melantrich.

Kuchtová-Goj, Olga 1992. „Óndra Łysohorsky – epigramatik“, w: Karel Bogar (red.) Umělecký a lidský odkaz básníka Óndry Łysohorského. Frýdek-Místek: Muzeum Beskyd, s. 27-43.

Kučera, Karel 1990. Český jazyk v USA. Praha: Univerzita Karlova.

Кульбакин, С.М. [Kulbakin] 1903. „К истории и диалектологии польского языка“, w: Сборник отделения русского языка и словесности Императорской Академии Наук LXXIII. Sankt Petersburg: Императорскаця Акадкмия Наукъ.

Knop, Alois 1967. Dějiny českého jazyka ve Slezsku a na Ostravsku. Ostrava: Socialistická akademie.

Labocha, Janina 1997. Polsko-czeskie pogranicze na Śląsku Cieszyńskim: Zagadnienia językowe. Kraków: Księgarnia Akademicka.

Lamprecht, Arnošt:

1954. „Z jazykového zeměpisu lašskeho”, w: Stanislav Králík (red.) Adolfu Kellnerovi. Sborník jazykovědných studií. Opava: Slezský studijní ústav, s. 34-43.
1968. „Přechodové dialekty a jejich význam pro poznání vzájjemných vztahů slovanských jazyků”, w: Bohuslav Havránek (red.) Československé přednášky pro VI. mezinárodní sjezd slavistů v Praze. Praha: Akademia, s. 145-154.

Ligota, Władysław 1936. „Óndra Łysohorsky, pierwszy poeata laski”, w: Ludwik Brożek (red.) Zaranie Śląskie 12/4. Katowice: Towarzystwo Ludoznawcze w Cieszynie, s. 241-245.

Loriš, Jan 1899. “Rozbor podřečí hornostravkého ve Slezsku”, w: Rozpravy České akademie Cisaře Františka Josefa pro vědy, slovesnost a umění VII. Praha: Akademia, s. 3-82.

Lotko, Edward 1959. „W sprawie gwar mieszanych i przejściowych“, w: Kazimierz Nitsch (red.) Język Polski 39/4. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, s. 291-295.

Łysohorsky, Óndra:

1934. Śpiwajuco piaść. Praga: Družstevni prace.
1935. Hłos hrudy. Praga: Družstevni prace.
1935a. „Proč píší lašsky“, w: Tvorba 48: 775-799.
1936. Wybrane wérše. Olomouc: Index.
1945. Песни о солнце и о земле. Москва, ОГИЗ.
1958. Aj lašske řéky płynu do mořa. Praha: Čechoslovenský spisovatel.
1988. Lašsko poezyja 1931-1977. Köln: Böhlau Verlag.
1990. „Balada o Janowi Palachowi studentowi a kacyřowi“, w: Svobodné slovo. Praha: Melantrich.

Maksym-Benczew, Joanna 2012. „Kim jestem, kim jesteśmy, kim jesteście? O tożsamości na pograniczu”, w: Marian Wasiczek (red.) Tożsamość morawska na pograniczu polsko – czeskim. Racibórz: WAW, s. 8-11.

Małecki, Mieczysław 1934. „Do genezy gwar mieszanych i przejściowych (ze szczególnym uwzględnieniem granicy językowej polsko-czeskiej i polsko-słowackiej)“, Slavia Occidentalis XII: 80-90. Poznań: Uniwersytet Poznański.

Nitsch, Kazimierz 1939. Dialekty polskie Śląska I. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/e_oswiata_i_wychowanie_2010-2011.pdf .

Nitsch, Kazimierz 1968. Wybór polskich tekstów gwarowych. Warszawa: PWN.

Pallas, Ladislav:

1960. „K problematyce Óndry Łysohorského”, Slezský sborník LVIII: 443-471. Opava: Slezský ústav Československé akademie věd.
1970. Jazyková otázka a podmínky vytváření národního vědomí ve Slezsku. Opava: Publikace Slezského ústavu ČSAV.

Perkowski, Jan L. 1978. „Some Notes on a Literary Text in Texas Czech“, w: Clinton Machann (red.) The Czechs in Texas: A Symposium. College Station, TX: TAMU Press.

Pešta, Pavel 1992. „Spory o dílo a teorie Ó. Łysohorskeho v třicatých”, w: Karel Bogar (red.) Umělecký a lidský odkaz básniká Óndry Łysohorského. Frýdek-Místek: Muzeum Beskyd, s. 78-94.

Pituchová, Františka 1988. Mojim rodnym. Ostrava: Krajské kulturni strědlisko.

Polívka, Jiří:

1900. „Loriš’ schlesicher, oberostrauer Dialekt“, w: V. Jagič (red.) Archiv für slavische philologie XXII. Berlin: Berlin Weidmannsche Buchhandlung, s. 314-316.
1902. „Ke sporu českopolskému v Těšinsku“, w: Černy, Adolf (red.) Slovanský Přehled IV. Praga: Slovanský Výbor v Praze, s. 117-119.

Priestley, Tom 2008. „Promoting 'Lesser-used' Languages Through Translation“, TranscUlturAl 1: 68-80. http://ejournals.library.ualberta.ca/index.php/TC/article/view/4143/3388.

Procházka, Jaroslav 1948. Lašské kořeny života i díla Leoše Janácka. Praga: Okresní a místní rada osvětová ve Frýdku-Místku.

Skalička, Vít 2012. „Gwary Śląska opawskiego i raciborskiego”, w: Marian Wasiczek (red.) Tożsamość morawska na pograniczu polsko–czeskim. Racibórz: WAW, s. 62-62.

Steuer, Feliks 1937. Narzecze baborowskie. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

Stieber, Zdzisław:

1934. Geneza gwar laskich. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
1956. Zarys dialektologii je̜zyków zachodniosłowiańskich z wyborem tekstȯw gwarowych. Warszawa: Polska Akademia Nauk.

Stunavsky, Jan 1940. Spěv Haviřa: Slezské verše. Ostrava: Josef Bilan.

Stunavsky, Jan & Jozef Šinovski 1947. Téšínské úsměvy. Ostrava: nakład własny.

Šembera, Alois Voitěch 1859. Dějiny řeči a literatury československé. Wien: nakład własny.

Šembera, Alois Voitěch 1864. Základové dialektologie československé. Vien: Leopold Sommers.

Šinovsky, Josef:

1940. Černe oranisko. Ostrava: Melantrich.
1945. Hałdy na roli. Ostrava: nakład własny.

Skulina, Josef 1959. Poezie a nářečí hornoostravské. Těšínsko.

Šrámek, Rudolf 1979. „K poválečnému vývoji lašských nářečí”, w: Sborník prací filozofické fakulty brněnské univerzity. Brno: Universita, s. 89-95.

Statistická Ročenka České Republiky 2012 (SRČR 2012). Český statistický úřad.

Steuer, Feliks 1937. Narzecze baborowskie. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

Trávníček, František 1927. Příspěvky k dějinám českého jazyka. Brno: Filozofická Fakulta Masarykovu University.

Urbanec, Jiří 1994. „Óndra Łysohorsky”, w: Milan Myška (red.) Biografický slovník Slezska a severní Moravy II. Opava: Ostravská Univerziteta, s. 80-82.

Urbańczyk, Stanisław 1984. Zarys dialektologii polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Urbańczyk, Stanisław (red.) 1978. Encyklopedia wiedzy o języku polskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Wasiczek, Marian 2012. „Słowo wstępne”, w: Marian Wasiczek (red.) Tożsamość morawska na pograniczu polsko–czeskim. Racibórz: WAW, s. 3-4.

Wijk, Nicholas van 1935. „Ostslovakisch und lachisch”, w: Ludovít Novák (red.) Sborník Matice Slovenskej XIII. Turčiansky Svätý Martin: Matica slovenská, s. 52-60.

Wyderka, Bogusław 1984. Język mówiony mieszkańców Baborowa na Śląsku Opolskim: Fonologia. Wrocław: Polska Akademia Nauk.

Wyderka, Bogusław (red.) 2000. Słownik gwar śląskich I. Opole: Państwowy Instytut Naukowy.

Zaręba, Alfred 1961. Śląskie teksty gwarowe. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.


Autor: Robert Piechocki