litewskie odmiany

ISO 639-1    lt
ISO 639-2    lit
ISO 639-3    lit
The Linguasphere    54-AAA-a

History

Cultural Identities

Typology

Graphic Systems

Standards

Speakers

Danger Rating

Public Use

Other

Sources

Nazwa

Endolingwonim w literackim języku litewskim to lietuvių kalba, czyli dosłownie ‘mowa Litwinów’.
Ethnologue[1] podaje kilka różnych lingwonimów dla języka litewskiego:
w języku angielskim - Lithuanian
niemieckim - Litauisch
rosyjskim - литовский язык
białoruskim - літоўская мова
łotewskim - lietuviešu valoda
łatgalskim - lītaunīku volūda

W języku litewskim wyróżnia się dwa podstawowe dialekty:

auksztocki ~ auksztajcki (lit. aukštaičių tarmė), czyli górnolitewski (ang. High Lithuanian)
żmudzki (lit. žemaičių tarmė), czyli dolnolitewski (Low Lithuanian)

Dialekt auksztocki dzieli się na następujące gwary[2]:

zachodnioauksztocka (vakarų aukštaičių patarmė)
południowoauksztocka (pietų aukštaičių patarmė)
wschodnioauksztocka (rytų aukštaičių patarmė)

Dialekt żmudzki dzieli się na[3]:

zachodniożmudzki (vakarų žemaičių patarmė)
północnożmudzki (šiaurės žemaičių patarmė)
południowożmudzki (pietų žemaičių patarmė)

Historia i geopolityka

Współcześnie mniejszość litewska w Polsce posługuje się gwarami: zachodnioauksztocką i południowoauksztocką, a coraz większy wpływ odgr. Zamieszkuje północno-wschodnią część województwa podlaskiego, na Suwalszczyźnie, wzdłuż granicy z Litwą od wsi Markiszki (Morkiškė) i Podlaski (Padliaskai) na południowym wschodzie do wsi Jegliniec (Eglinė) i Wojciuliszki (Vaičiuliškė) na północnym zachodzie (Hasiuk 1978: 3). We wczesnym średniowieczu, do początku XIII w. ziemie te były zamieszkiwane przez Jaćwingów (Jotvingiai)[4]. Porastała je puszcza, którą dopiero ok. XV w. zaczęli ponownie Litwini, Rusini a także Polacy[5].

Ludy bałtyckie na przełomie XII i XIII w. [red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Baltic_Tribes_c_1200PL..svg ]

Na obszarze tym, szczególnie wśród szlachty, dochodziło do polsko-litewsko-(biało)ruskich kontaktów językowych. Od połowy XVI w. język ojczysty (litewski lub białoruski) zaczął ustępować miejsca białoruskiemu, a później polskiemu. Urzędowym (kancelaryjnym) językiem Wielkiego Księstwa Litewskiego był ruski (w odmianie starobiałoruskiej), natomiast po Unii Lubelskiej coraz powszechniej używanym językiem był język polski. Język litewski miał niski status i uważany był za język prostych chłopów (Marcinkiewicz 2003: 35).

Zasięg języka litewskiego w XVI wieku. [red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lithuanian_language_in_the_16th_century.png]

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej Suwalszczyzna trafiła pod panowanie pruskie. Po dwunastu latach w zaborze pruskim znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego pod zaborem rosyjskim, gdzie po nowym podziale królestwa należała do woj. augustowskiego, później przemianowanego na gubernię augustowską, a jeszcze później - na gubernię suwalską. Ten stan utrzymywał się aż do I wojny światowej, a w zasadzie do 1919 r. tzn. do traktatu wersalskiego, wycofania się Niemców z Suwalszczyzny i powstania niepodległych państw (Marcinkiewicz 2003: 39).

Litwa w latach 1867-1914, podział na gubernie. [red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/Lithuania-1867-1914.svg]

Według rosyjskich danych statystycznych z 1897 r. w guberni suwalskiej mieszkało ok.:
52% Litwinów,
23% Polaków,
10% Żydów,
9% Rosjan (wraz ze Staroobrzędowcami i Białorusinami),
5% Niemców
i 1,5% innych narodowości.
Późniejsza statystyka z 1910 r. wykazała ok. 55% Litwinów i 30% Polaków, zaś pozostałą cześć stanowiły inne narodowości (Marcinkiewicz 2003: 40).

Na początku XX w. jednym z najważniejszych ośrodków oświatowych pobudzających świadomość narodową Litwinów były Sejny (Seinai). W tamtejszym Seminarium Duchownym wykształciło się wielu litewskich księży, pisarzy i działaczy kulturalno-oświatowych. W seminarium działały tajne litewskie towarzystwa kleryków, których celem było nauczanie miejscowej ludności języka litewskiego oraz krzewienie oświaty, prasy litewskiej i ducha narodowego. W tym czasie język litewski nie był jeszcze unormowany i nie posiadał podręczników, słowników (normatywnych) ani gramatyk. Dzięki działającej w latach 1906-1915 drukarni regularnie wydawano litewskie czasopisma Šaltinis (‘Źródło’), Spindulys (‘Promień), Vadovas (‘Przewodnik’), kalendarz Žiburys (‘Światło’) oraz setki litewskich książek (Marcinkiewicz, 2003: 43). Jednym z największych poetów litewskich, romantykiem i obrońcą języka litewskiego był Antoni Baranowski (Antanas Baranauskas), biskup sejneński. Największą sławę zdobył dzięki poematowi romantycznego Borek Oniksztyński (Anykščių Šilelis), który stworzył pod wpływem Pana Tadeusza Adama Mickiewicza (Jackiewicz 2003: 106).
Po uzyskaniu niepodległości przez zarówno przez Polskę jak i Litwę w 1918 r., południowa część Suwalszczyzny jak i Wileńszczyzna znalazły się w granicach II Rzeczpospolitej. Według spisu ludności w 1931 r. w Polsce mieszkało 82.313 Litwinów. Natomiast dane z 1939 roku podają, że na terenie II RP mieszkało ok. 250 tysięcy Litwinów (Makowski 1986: 22-30).

Język litewski w II Rzeczypospolitej (wartość podana w %). [red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie http://en.wikipedia.org/wiki/File:LitewskiIIRP.PNG]

Podczas II wojny światowej liczba Litwinów na Suwalszczyźnie zmalała, szczególnie w okolicach Rutki-Tartak (Rutka Tartakas) i Wiżajn (Vižainis), gdzie przed wojną stanowili ok. 25% ludności. Pod presją wyjeżdżali na Litwę bądź zostali zmuszeni przez Niemców do tzw. repatriacji (zwłaszcza Litwini z okolic Sejn i Puńska). Znaczna część z nich już w granice Polski nie wróciła (Marcinkiewicz 2003: 45).
Od 1 września 1952 r. za zezwoleniem władz PRL, w szkołach na terenie gminy Puńsk zostały otwarte klasy z litewskim językiem nauczania (otwarto 4 takie szkoły, w których uczyło się 160 uczniów). Rok później w liceum ogólnokształcącym w Suwałkach została utworzona klasa z językiem litewskim. Po trzech latach otwarto Liceum Ogólnokształcące z litewskim językiem nauczania oraz Dom Kultury Litewskiej (Lietuvių kultūros namai) w Puńsku (Punskas) (Marcinkiewicz 2003: 46-47).
Obecnie polscy Litwini żyją w najbardziej na północny wschód wysuniętym krańcu Polski. Najwięcej z nich mieszka w okolicach Puńska, gdzie stanowią zdecydowaną większość mieszkańców (ok. 80%), w Sejnach zaś i ich okolicach Litwini stanowią znaczącą mniejszość (ok. 30-40%) wszystkich mieszkańców. Litewskie wsie znajdują się również w okolicy Krasnopola (Krasnopolis) czy Szypliszek (Šipliškės). Sporo Litwinów mieszka także w Suwałkach – szczególnie przez ostatnie lata ich liczba się zwiększyła, ze względu na poszukiwanie pracy poza wsią. Część Litwinów poprzez migracje rozproszyła się po całej Polsce, szczególnie po północnej i zachodniej jej części (Gdańsk, Olsztyn, Szczecin, Wrocław), a także w Warszawie. W Spisie Powszechnym 2002 r. 5.696 obywateli polskich zadeklarowało używanie języka litewskiego w kontaktach domowych; w Spisie z roku 2011 deklarację narodowości litewskiej złożyło ponownie ok. 6 tysięcy osób.

Dwujęzyczna tablica powitalna. Fot. T. Wicherkiewicz

Oprócz Polski język litewski używany jest także w byłych krajach Związku Radzieckiego (Łotwa i Białoruś jako autochtoniczny język mniejszościowy; poza tym Estonia, Białoruś, Rosja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan), w Wielkiej Brytanii, Ameryce Północnej (Stany Zjednoczone Ameryki, Kanada) oraz Południowej (Argentyna, Brazylia, Urugwaj)[6].

Pokrewieństwo i tożsamość

Klasyfikacja[7]:

rodzina indoeuropejska
» bałto-słowiańskie
» bałtycka
» wschodniobałtyckie.
Najbliżej spokrewnionym z językiem litewskim jest język łotewski, który również należy do grupy języków wschodniobałtyckich (Vaičiulytė-Romančuk 2006: 7). Dalsze podobieństwo do języka litewskiego wykazują języki słowiańskie.
W standardzie ISO 639-3 do języka litewskiego odnosi się kod lit.

Dialekt auksztocki jest bliższy litewskiemu językowi literackiemu (który ustanowiono na podstawie gwary zachodnioauksztockiej z okolic Kowna/Kaunas), niż dialekt żmudzki, który jest nieco bliższy językowi łotewskiemu. Dialekt auksztocki zajmuje także prawie trzy razy większy obszar (centrum, wschód i południe kraju), niż dialekt żmudzki (zachodnia część kraju).[8]

Oprócz Litwy i Polski (język litewski używany jest także w byłych krajach Związku Radzieckiego (Łotwa i Białoruś, Estonia, Rosja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan), w Wielkiej Brytanii, Ameryce Północnej (Stany Zjednoczone Ameryki, Kanada) oraz Południowej (Argentyna, Brazylia, Urugwaj).

Gwary litewskie [red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie http://www.tarmes.lt/images/tarmiu_skirstymas/zem_1_nauja%20klasifikacija.gif ]

Jak już wcześniej wspominano, Litwini żyjący w Polsce posługują się dwiema gwarami: zachodnioauksztocką oraz południowoauksztocką.

(Hasiuk 1978: 5)

Przedstawicieli gwary południowoauksztockiej nazywa się też Dzukami, dlatego że dzukują. Dziś nazwa “Dzukowie” (dzūkai) ma znaczenie etnograficzne, choć pochodzi od przezwiska jakie nadali im Kapsowie[9] i inni Litwini (Niewulis 2005: 17), z kolei od Dzuków pochodzi nazwa etnograficznej krainy Litwy – Dzukiji (Dzūkija)[10] .
Dzukowanie[11] (dzūkavimas) – jest bardzo wyraźnym zjawiskiem w gwarze południowoauksztockiej, a składają się na nie dwie szczególne cechy spółgłosek:

obecne w litewskim języku literackim głoski [č, dž] pochodzące z tj, dj[12] w południowoauksztockim wymawiane są jako [c’/c], [dz’/dz], np.: lit. liter. svečiai, płd.auksz. sveciai/svecai ‘goście’, lit. liter. džiaugsmas, płd. auksz. dziaugsmas/dzaugsmas ‘radość’,
[t, d] (oraz połączenia [tv], [dv]) przekształcają się w [c, dz[13]] ([cv, dzv]) przed <i, į, y, ie>, np. lit. liter. tiek, płd.auksz. ciek ‘tyle’, lit. liter. diena, płd. auksz. dziena ‘dzień’, lit. liter. tylus, płd. auksz. cylus ‘cichy’, lit. liter. dvylika, płd. auksz. dzvylika ‘dwanaście’ (Zinkevičius 1978: 42).

Etnograficzne regiony Litwy - red.mapy: Jacek Cieślewicz,

Inna nazwa Dzukiji to Dainava[14] (nazwa odnosząca się do ziem zamieszkałych niegdyś przez Jaćwingów). Pierwszy raz została wspomniana w 1253 r. w liście króla Mendoga (Mindaugas)[15] do Zakonu Inflanckiego (Liwońskiego). Najprawdopodobniej Dainava była wtedy księstwem[16].
Dzukija nigdy nie była traktowana jako odrębna administracyjnie jednostka, jednak idea odrębności była promowana przez prezydenta Rolandasa Paksasa. Kraina ta posiada własne godło, przedstawiające rycerza na błękitnym tle, po obu stronach podtrzymywanym przez rysie, oraz z inskrypcją (mottem) napisanym w łacinie: Ex gente bellicosissima pop ulus laboriosus – „Z najwaleczniejszego plemienia – przedsiębiorczy[17] lud”, a za jej stolicę uznawana jest Olita (Alytus).[18]

W innych przypadkach Dzukowie bardziej niż inni Litwini zmiękczają (palatalizują) t, d - które nie zmieniło się w c, dz. Nie do końca jest jasna przyczyna tego zjawiska. Może to być spowodowane wpływem języka białoruskiego, choć litewska gwara z obszaru obecnej Białorusi (okolice lit. Zietela, biał. Дзятлава, Dziatława, pol. Zdzięcioł), na którą ma największy wpływ, wcale nie dzukuje (Zinkevičius 1978: 44).
Rzeczowniki, których mianownik w litewskim języku literackim ma końcówkę –ė (np. katė ‘kot’, dėdė ‘wujek’), w dopełniaczu liczby mnogiej zamiast oczekiwanych [c], [dz], wymawiane są miękkie spółgłoski [ť], [ď], np. płd. auksz. kaťų, lit. liter. kačių ‘kotów’, płd. auksz. dėďų, lit. liter. dėdžių ‘wujków’.
W porównaniu do litewskiego języka literackiego, wszyscy użytkownicy gwary południowoauksztockiej twardo wymawiają spółgłoskę [l] przed [e, ę, ei, ė], np. płd. auksz. ladas lit. liter. ledas ‘lód’. Twardo wymawiane są także niektóre inne spółgłoski [š, ž, č, dž, c, dz, r] w pozycji prze samogłoskami przednimi [i, e], np. płd. auksz. ratas, lit. liter. retas ‘rzadki’, płd. auksz. sanas, lit. liter. senas ‘stary’, płd. auksz. rašau, lit. liter. rašiau ‘pisałem/am’, płd. auksz. paukščai, lit. liter. paukščiai ‘ptaki’ (Zinkevičius 1978: 44); (Niewulis 2005: 120).
„Gwara południowoauksztocka nie jest jednolita na całym obszarze PRL. Jej część północna obejmująca takie ośrodki jak Puńsk (Punskas), Widugiery (Vidugiriai), Burbiszki (Burbiškiai) i Klejwy (Klevai) różni się od części południowej izofoną dzukowania. Na północy dzukowanie jest twarde, a na południu – z wyjątkiem wsi Dusznica (Dusnyčia) i Radziucie (Radžiūčiai) – miękkie“ (Hasiuk 1978: 5). W gwarze puńskiej zauważono wzmożoną palatalizację (zmiękczanie) spółgłosek s’, z’ przed samogłoskami przednimi co w efekcie daje spółgłoski podobne do polskich ś, ź (Niewulis 2005: 121).
Litwini dzukują nie tylko na obszarze występowania gwary południowoauksztockiej. Izofona[19] dzukowania na północnym wschodzie przekracza granicę gwary południowoauksztockiej i zmierza w kierunku północnowschodnim. Dzukuje się i na zachód, w jednej ze żmudzkich gwar, czy na północy w Łatgalii (wschodnia Łotwa z regiolektalnym kompleksem łatgalskim), jednak tam zaznacza się tylko cecha zamieniania [c, dz] w [č, dž] (Zinkevičius 1978: 44).
W literaturze litewskiej nazwę Dzukija po raz pierwszy wspomniano dopiero w XIX wieku[20]. Dawniej Dzukami nazywano ludność mieszkającą za Niemnem. „J. Radziukynas [1900] podaje, że Dzukowie mieszkają w okręgu zaniemeńskim, którego wschodnią granicę stanowi rzeka Niemen (Nemunas), z południa rzeka Czarna Hańcza (Juodoji Ančia), a z północy i zachodu ogranicza go linia Balbieryszki (Balbieriškės) – jez. Žuvintas – Kalwaria (Kalvarija) – Puńsk (Punskas) – Krasnopol (Krasnapolis)” (Niewulis 2005: 18).
Dzukowie również w przezywaniu innych Litwinów (nie mówiących ich gwarą) nie byli dłużni i nazywali ich žemaičiai, czyli Żmudzinami. Nawet współcześnie niektórzy (głównie starsze pokolenie) Dzukowie nadal tak nazywa Litwinów, którzy nie mówią ich gwarą, natomiast młodsze pokolenie używa określenia „Litwini, którzy inaczej (ładniej) mówią” (Niewulis 2005: 18).

Godło Dzukiji. http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:LIT_Dzukia_COA.png

Dzukija jest najbardziej zalesionym regionem Litwy. Dla większości jej mieszkańców las był, i nadal jest, źródłem utrzymania. Suszone i konserwowane przez Dzuków zebrane w tych lasach grzyby trafiają nie tylko na litewskie stoły, ale są także eksportowane do krajów Europy Zachodniej.[21] Zbieranie grzybów i jagód stało się już wiekową tradycją. Jesienią przy drogach można spotkać mnóstwo Dzuków sprzedających dary lasu. Jest nawet dzukowskie powiedzenie: Jei ne grybai ir ne uogos, dzūkų mergos būtų nuogos ('Gdyby nie grzyby i nie jagody, dzukowskie dziewczęta byłyby nagie').[22]
Dzukowie wiele przedmiotów tworzą własnoręcznie – rzeczy codziennego użytku, piękne ozdoby, meble, domy.[23]

Zbiór przedmiotów muzeum etnograficznego w Puńsku. Fot. Piotr Grablunas

Dzukija od innych regionów Litwy różni się także strojami ludowymi. Inaczej ubierano się tam idąc do kościoła, w gościnę czy na/podczas wesela. Na strój kobiecy składa się koszula, spódnica, fartuch, pas, kamizelka, nakrycie głowy (galon, korona, czepiec, chusta) oraz obuwie. Dzukijki tkają szczególnie dużo pasów, z bardzo różnymi wzorami: grabki, choineczki, różyczki, listki brzozy, gwiazdeczki, misie, koziołki. Mężatki i panny noszą różne nakrycia głowy. Dziewczęta – złote galony i korony, mężatki – białe lub kolorowe czepce z jedwabiu, wełny, bawełny, z białą lub kolorową chustą. Kobiece stroje są dużo bardziej różnorodne niż męskie: bardziej kolorowe i wydają się bogatsze.

Przykłady strojów kobiecych. Balčikonis. Lietuvių liaudies menas. Drabužiai. 1974

Męskie stroje również są kolorowe, ale skromne: na głowie kapelusz lub czapka, płócienna koszula z czerwonymi zdobieniami, w pasie ozdobny pas oraz spodnie w różnobarwną drobną kratkę. Dzisiaj w stroje ludowe Litwini ubierają się z okazji obchodów różnych świąt.[24]

Męski strój ludowy: T. Jurkuvienė. Lietuvių tautinis kostiumas. 2006.

Jednym z symboli etnicznej tożsamości, łączących tradycyjną i współczesną kulturę, jest instrument strunowy o nazwie lit. kanklės, łot. kokle, pol. 'gęśle', który jest znany nie tylko na Litwie, ale także Łotwie, Estonii, Finlandii i Białorusi (Tarnaiskaitė 2009: 41).

Proste małe kanklės. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/24/Kankles.jpg

Kanklės z pulpitem. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/90/Kankl%C4%97s_su_piupitru.JPG

Ludowy zespół muzyczny grający na gęślach. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/09/Lithuanian_musicians_Rasa.jpg

Przykładowe piosenki ludowe (2x) w gwarze Dzuków z terenu Polski. Krištopaitė, Nuo Punsko iki Seinų, 1997

Znanym Litwinem pochodzącym z Dzukiji (z okolic Druskiennik - Druskininkai) był Mikołaj Konstanty Czurlanis (Mikalojus Konstantinas Čiurlionis), malarz i kompozytor[25], czy Vincas Krėvė-Mickevičius - klasyk literatury litewskiej urodzony niedaleko Olity.[26]

Przegląd lingwistyczny

Język litewski jest językiem fleksyjnym. Posiada:

dwa rodzaje gramatyczne rzeczownika: męski i żeński,
liczbę pojedynczą i mnogą[27],
7 przypadków[28],
5 deklinacji rzeczownikowych,
6 deklinacji przymiotnika (3 męskie i 3 żeńskie),
przysłówki,
przyimki,
zaimki (osobowe, dzierżawcze, wskazujące, pytajne, względne, nieokreślone),
liczebniki (główne[29] i porządkowe),
3 koniugacje czasownikowe,
4 czasy proste (teraźniejszy, przyszły, przeszły jednokrotny i przeszły wielokrotny) oraz 8 czasów złożonych (4 równoległe i 4 uprzednie),
tryby: orzekający, przypuszczający, rozkazujący, nieświadka,
stronę czynną, bierną, zwrotną,
aż 13 form imiesłowów czynnych i biernych[30] (Vaičiulytė-Romančuk 2006).

Akcent w języku litewskim jest swobodny. Oznacza to, że może padać na dowolną część wyrazu. Oprócz tego język litewski posiada dwie intonacje wyrazowe (wznoszącą i opadającą), które zaznaczane są następującymi znakami:

~ cyrkumfleksem – oznacza się intonację wznoszącą
՛ akutem – oznacza się intonację opadającą

a dodatkowo:

` grawisem – zaznacza się przycisk wyrazowy.

Znaki te pełnią podwójną funkcję, gdyż zaznaczają akcentowaną sylabę oraz (w przypadku akutu i cyrkumfleksu) intonację (Vaičiulytė-Romančuk 2006: 12).
Wyróżniane są 4 typy akcentuacyjne rzeczownika, według których należy poprawnie akcentować poszczególne wyrazy. Akcent może zmieniać się w obrębie wyrazu w zależności od przypadka w jakim występuje.

Akcentuacja wyrazu batas ('but') oraz batai ('buty'), należącego do drugiego typu. (Butkus 2011: 12)

Podobieństwo leksykalne jest widocznie nie tylko między językiem litewskim i łotewskim. Część słownictwa bałtyckiego została zapożyczona przez języki ugrofińskie w czasach, gdy ludy posługujące się tymi językami prowadziły wędrowny tryb życia (były to wyrazy dotyczące nazewnictwa związanego z osiadłym trybem życia, np. nazywania nasion roślin (fiń. siemen, lit. sėmenys ‘siemię’) (Zinkevičius 1996: 13).

Na język litewski silny wpływ miały języki słowiańskie (szczególnie polski i białoruski). Slawizmy w gwarze Dzuków są bardziej podobne fonetycznie do form białoruskich, np.: abrusas, brus. aбрус, pol. 'obrus'; bačka, brus. бочка, pol. 'beczka'; ščupokas, brus. шчупак, pol. 'szczupak' (Marcinkiewicz 2003: 104).

Współczesny alfabet języka litewskiego kształtował się na podstawie alfabetu łacińskiego i składa się obecnie z 32 liter. Używane są w nim takie znaki diakrytyczne jak:

ˇ nad znakami: <č, š, ž >[31]
˛ pod <ą, ę, į, ų>[32]
makron (pozioma kreska) nad <ū>[33] oznaczająca długość
kropka nad <ė>[34] oznaczająca samogłoskę długą, wąską i napiętą.

Pisownia jest fonetyczna, z elementami pisowni historycznej – np. znaki <ą, ę, į, ų> oznaczały kiedyś nosową wymowę tych samogłosek – obecnie ich wymowa nie różni się niczym od wymowy długich [a:], [æ:], [i:], [u:], dlatego ich zapis ma znaczenie wyłącznie historyczne[35] (Vaičiulytė-Romančuk 2006: 11).

Przed przyjęciem przez Litwę chrześcijaństwa język litewski powszechnie używany był tylko w mowie, nie był zapisywany. Dopiero po przyjęciu chrztu w 1387 r. zaczęły powstawać pierwsze teksty w języku litewskim – były to pacierze tłumaczone z języka niemieckiego przez franciszkańskich mnichów przybyłych do Wilna na początku XIV wieku (Jovaišas 1999: 43).

Najstarszy litewski manuskrypt (pacierz) napisany ok. 1515 roku. http://en.wikipedia.org/wiki/File:Oldest_surviving_writing_in_Lithuanian_language.jpg

Pierwsza książka napisana w języku litewskim została wydana w 1547 roku, a jej autorem był Żmudzin, Marcin Mażwid (Martynas Mažvydas). Tytuł tej książki to Catechismusa prasty szadei (lit. Katekizmo prasti žodžiai - 'Proste słowa katechizmu'). Zawiera ona elementarz, krótki katechizm z pacierzem, jedenaście pieśni religijnych, łacińskie dedykacje oraz przedmowy po łacinie i po litewsku (Jackiewicz 2003: 34).

Pierwsza strona Katechizmu Mażwida. http://pirmojiknyga.mch.mii.lt/Puslapiai/pusl47.htm

W latach 1795-1914 jedynym oficjalnym językiem obowiązującym na terenach Litwy był język rosyjski. Od 1864 r. do 1904 r. obowiązywał zakaz druku w języku litewskim z użyciem alfabetu łacińskiego. Aż do końca XIX wieku nie było jednolitego literackiego języka litewskiego. Różni autorzy pisali różnymi gwarami, np. Dionizy Poszka (Dionizas Poškas) pisał gwarą południowożmudzką, a Antoni Baranowski (Antanas Baranauskas) pisał gwarą wschodnioauksztocką. Chcąc ustalić jednolity język literacki wybrano jedną z litewskich gwar – kowieńską gwarę zachodnioauksztocką. Ostatecznie normy litewskiego języka literackiego ustalił Jonas Jablonskis[36] w roku 1901, wydając pracę Lietuviškos kalbos gramatika ('Gramatyka litewskiej mowy'). W 1918 roku język litewski po raz pierwszy stał się oficjalnym językiem Republiki Litewskiej.[37]

Język litewski jest jedynym oficjalnym językiem Republiki Litewskiej, a także jednym z oficjalnych języków Unii Europejskiej[38]. Posługuje się nim ok. 83,5% mieszkańców Litwy[39]. Niestety brak danych dotyczących gwar języka litewskiego. Wiadomo jednak, że tendencja ich używania jest spadkowa. Po II wojnie światowej gwary zostały uznane za czynnik izolujący ich użytkowników od reszty społeczeństwa i są silnie wypierane przez język literacki[40]. Ambasada Litewska w Polsce szacuje, że obecnie na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej żyje ok. 15 tys. Litwinów[41], a najwięcej z nich (ok. 80%) mieszka w Gminie Puńsk (Punskas).
Wg spisu powszechnego ludności z 2002 r. narodowość litewską oraz posługiwanie się jęz. litewskim w ognisku domowym zadeklarowało 5131 osób[42], z czego 74,4% ludności zamieszkującej w gminie Puńsk to Litwini[43].

4 - narażony na zagrożenie

Największą szkołą podstawową i gimnazjum w gminie Puńsk jest Zespół Szkół z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania im. Dariusa i Girėnasa[44]. Obok budynku tej szkoły znajduje się Liceum Ogólnokształcące i Liceum Profilowane z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania im. 11 Marca, które jest jedynym litewskim liceum w Polsce[45].

Liceum Ogólnokształcące i Liceum Profilowane z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania. Fot. T. Wicherkiewicz

W Puńsku działa także litewsko-polskie przedszkole samorządowe, a w samej gminie Puńsk szkoły podstawowe w Nowinikach (Navinykai), Widugierach (Vidugiriai) i Przystawańcach (Pristavonys)[46].

Tablica szkoły podstawowej w Przystawańcach. Fot. T. Wicherkiewicz

W Sejnach (Seinai) działają dwie szkoły, w których są klasy z litewskim językiem nauczania: gimnazjum „Žiburys” oraz gimnazjum nr 2, w Gminie Sejny – szkoła podstawowa w Krasnowie (Krasnavas). W gimnazjum nr 1 oraz w szkole podstawowej w Sejnach odbywa się również nauczanie jęz. litewskiego jako dodatkowego przedmiotu. Inne takie szkoły znajdują się także w Ogrodnikach (Aradnykai) i Klejwach (Klevai)[47].

Podręczniki do szkoły podstawowej w języku litewskim. Fot. T. Wicherkiewicz

Podręcznik w języku litewskim.

W Polsce funkcjonują także organizacje litewskie[48]:

Stowarzyszenie Litwinów w Polsce
Wspólnota Litwinów w Polsce
Stowarzyszenie Młodzieży Litewskiej w Polsce
Towarzystwo Kultury Etnicznej Litwinów
Towarzystwo Nauczycieli Litewskich
Towarzystwo im. Św. Kazimierza
Fundacja biskupa Antanasa Baranauskasa „Dom Litwinów”

Fot. T. Wicherkiewicz

Przy Domu Kultury Litewskiej w Puńsku działają takie zespoły jak[49]:

chór mieszany „Dzūkija”
kapela wiejska „Klumpė”
zespół choreograficzny „Jotva”
dziecięcy zespół „Puniukai”
zespół taneczny „Vyčiai“
teatr stodolany

Znaczącą rolę dla społeczności litewskojęzycznej pełni Wydawnictwo „Aušra”, które przygotowuje i wydaje podręczniki litewskie, książki w języku litewski i polskim, oraz czasopismo Aušra wydawane od 1960 r., czasopismo Šaltinis, miesięcznik dla dzieci Aušrelė, kwartalnik Suvalkietis[50].

Okładka dwutygodnika Aušra. Fot. Piotr Grablunas

Okładka miesięcznika Aušrelė. Fot. Piotr Grablunas

Publikacje o Litwinach w Polsce. Fot. T. Wicherkiewicz

Publikacja dotycząca folkloru mniejszości litewskiej w Polsce.. Fot. T. Wicherkiewicz

TVP Białystok nadaje raz w tygodniu program w języku litewskim (pół godz.), natomiast audycje radiowe nadawane są przez tamtejszą rozgłośnię radiową (1 godz.).
W Internecie trudno odnaleźć jakiekolwiek strony w całości napisane po dzukowsku czy poświęcone gwarze Dzuków. Dzukowie nie tworzą żadnych zamkniętych grup ani raczej nie zrzeszają się na portalach społecznościowych, a znalezienie choćby komentarza napisanego w ich gwarze jest bardzo trudne. Miejsce ich gwary południowoauksztockiej zajmuje litewski język literacki.

Dla zdecydowanej większości członków litewskiej grupy etnicznej w Polsce podstawowym językiem myślenia i komunikacji w sytuacjach rodzinnych jest właśnie litewski - na co dzień przede wszystkim w dialekcie dzukijskim, odmiennym od literackiego litewskiego (nauczanego w szkole, a również państwowego w Republice Litewskiej).

Bibliografia

Bacevičiūtė, Rima i in. 2004. Lietuvių kalbos tarmių chrestomatija. Vilnius: Lietuvių kalbos instituto leidykla.

Balčikonis, Juozas 1974. Lietuvių liaudies menas. Drabužiai. Vilnius: Vaga.

Butkus, Alvydas 2011. Lietuvių-latvių ir latvių-lietuvių kalbų žodynas. Kaunas: Aesti.

Hasiuk, Michał 1978. Fonologia litewskiej gwary sejneńskiej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

Jackiewicz, Mieczysław 2003. Dzieje literatury litewskiej do 1917 roku. Tom 1. Warszawa: Ex Libris.

Jovaišas, Albinas 1999. Senoji Lietuvos literatūra. Kaunas: Šviesa.

Jurkuvienė, Teresė 2006. Lietuvių tautinis kostiumas / Lithuanian national costume. Wilno: Baltos lankos.

Krištopaitė, Danutė 1997. Nuo Punsko iki Seinų iš Juozo Vainos tautosakos rinkinių I. Puńsk: Aušra.

Makowski, Bronisław. 1986. Litwini w Polsce 1920-1939. Warszawa: PWN.

Marcinkiewicz, Józef 2003. Polsko-litewskie kontakty językowe na Suwalszczyźnie. Poznań: Zakład Graficzny UAM.

Niewulis[-Grablunas], Jowita 2005. Fonologia litewskiej gwary puńskiej. Poznań: [Niepublikowana praca doktorska].

Tarnauskaitė[-Palubinskienė], Vida 2009. Kanklės lietuvių etninėje kultūroje. Wilno: Vilniaus pedagoginio universiteto leidykla.

Vaičiulytė-Romančuk, Ona 2006. Gramatyka języka litewskiego. Warszawa: Ex Libris.

Zinkevičius, Zigmas 1978. Lietuvių kalbos dialektologija. Wilno: Mokslas.

Zinkevičius, Zigmas 1996. The history of the Lithuanian language. Wilno: Mokslo ir enciklopedijų leidykla.

http://www.ethnologue.com/language/lit

http://archive.ethnologue.com/15/show_lang_family.asp?code=lit

http://www.tarmes.lt/index_meniu.php?id=1

http://www.punsk.com.pl/wordpress/lt/?page_id=6

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Baltic_Tribes_c_1200PL..svg

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lithuanian_language_in_the_16th_century.png

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/Lithuania-1867-1914.svg

http://www.tarmes.lt/images/tarmiu_skirstymas/zem_1_nauja%20klasifikacija.gif

http://en.wikipedia.org/wiki/File:LitewskiIIRP.PNG

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3967180

http://lietuva.pl/index-old.php?language=lt&page=125

http://www.tautinispaveldas.lt/zemelapis/index.php?page=dzukija

http://www3.lrs.lt/pls/inter/w5_show?p_r=7039&p_k=1&p_d=95438

http://www.marketing-europe.eu/admin/spaw2/uploads/images/etnografiniai.jpg

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3915951

http://www.nationmaster.com/encyclopedia/Dzukija

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:LIT_Dzukia_COA.png

http://www.grazitumano.lt/wiki/index.php/Dz%C5%ABkija:_tautiniai_drabu%C5%BEiai

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/24/Kankles.jpg

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Oldest_surviving_writing_in_Lithuanian_language.jpg

http://pirmojiknyga.mch.mii.lt/Puslapiai/pusl47.htm

http://ualgiman.dtiltas.lt/b_k_susiformavimas.html

http://www.lietuva.lt/lt/apie_lietuva/lietuviu_kalba

http://www.lietuva.lt/lt/apie_lietuva/faktai

http://www.aidai.us/index.php?option=com_content&task=view&id=1189&Itemid=143

http://lietuva.pl/index-old.php?language=lt&page=125

http://www.punsk.com.pl/wordpress/strona-glowna/placowki-kulturalno-oswiatowe/

http://www.konsulat-litwa.pl/litwini-w-polsce-informacje-o-litwie-11.html

http://www.slideboom.com/presentations/708538/paulius_TAUTINIS-KOSTIUMAS

http://www.lki.lt/LKI_LT/index.php?option=com_content&view=article&id=34&Itemid=34

http://www.alfa.lt/straipsnis/10377869/Darius.ir.Girenas..zuve..bet.nepralaimeje=2010-07-16_08-05/

http://sudawia.pl/osada-sudawia/jacwingowie/

http://www.leidykla.eu/fileadmin/Baltistika/Baltistika_41_1_/S._Karaliunas.pdf

http://lietuviukalbairliteratura.lt/jonas-jablonskis/

http://www.stat.gov.pl/gus/8185_PLK_HTML.htm

Autor: Laurynas Candravičius (Julian Candrowicz)

Sources

Texts

No texts available.