Nazwa języka

pol. gwara orawska/gwary orawskie
słow. oravske nárečie [sg]/oravské náreči [pl]
czes. oravské nářečí [sg]/oravské nářečí [pl]
ang. Oravian dialect/s [sg/pl]
niem. Mundart der Region Orava [sg]/Mundarten der Region Orava [pl]

Osoba mówiąca gwarą orawską to Orawianin (nazwa polska) lub Orawiec (nazwa orawska~podhalańska).

pol. Góral, słow. Goral, Horal, gór. Gural

Nazwa Orawa (słow./czes. Orava, łat. Arva, węg. Árva, niem. Arwa – podobnie jak inne nazwy w regionie może być pochodzenia celtyckiego - Ładygin 1985: 11) dotyczyła pierwotnie rzeki, od której wzięła nazwę także kraina geograficzna. Etymologia nie jest do końca zweryfikowana. Jedna z wersji przyjmuje, że nazwa ta oznacza „szumiącą rzekę”, czego uzasadnienia należy szukać w słowotwórstwie dialektów starosłowiańskich (Ładygin 1985: 11).

Historia i geopolityka

Lokalizacja – dzisiaj i wcześniej w Rzeczypospolitej

Orawa to górska, podtatrzańska kraina historyczno-etnograficzna obejmująca obszar przy pograniczu Polski i Słowacji o powierzchni ok. 1600 km2. Jej granice wyznaczają: od północy – Beskid Wysoki; od Zachodu – grzbiety Gór Kisuckich i Małej Fatry; od południa – Góry Choczańskie i Tatry Zachodnie; od wschodu – linia wododziału Orawy i Dunajca przebiegająca w poprzek kotliny Orawsko-Nowotarskiej (Ładygin 1985: 7).
Polska Orawa, położona u podnóża Babiej Góry, stanowi niewielką, północno-wschodnią część Orawy (w dorzeczu Czarnej Orawy) i leży pomiędzy granicą państwa ze Słowacją na zachodzie i południu, wspomnianym wododziałem Dunajca i Orawy (zachodni zasięg Podhala) na wschodzie oraz Pasmem Babiogórskim i wododziałem pomiędzy Skawą i Orawą na północy.
Na polską Orawę składają się dwie gminy: Jabłonka (wsie: Jabłonka, Chyżne, Lipnica Mała, Orawka, Podwilk, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna) i Lipnica Wielka (wsie: Lipnica Wielka i Kiczory), trzy wioski leżące w gminie Raba Wyżna (Podsarnie, Harkabuz i Bukowina Osiedle) oraz dwie wioski znajdujące się w gminie Czarny Dunajec (Piekielnik i Podszkle) [1].
W literaturze (Ładygin 1985: 7) Orawę dzieli się na Górną – u podnóży Pilska i Babiej Góry oraz Dolną – położoną na południe od linii wyznaczonej przez Trzcianę (słow. Trstená), Twardoszyn (słow. Tvrdošín) i Magurę Orawską.


Współczesna lokalizacja Orawy (podział na część polską i słowacką).
(red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Slovakia_Orava.gif).

Liczne znaleziska z terenu Orawy Słowackiej w postaci grodów obronnych i cmentarzysk pochodzą z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Zasiedlenie doliny Orawy w tym okresie wynikało z eksplozji demograficznej, jaka miała wtedy miejsce w Europie. Stałe osadnictwo Orawy istniało najdalej do IV w.n.e., po czym – w okresie wędrówek ludów i we wczesnym średniowieczu – zaniknęły wszelkie ślady pobytu człowieka na tym terenie aż do późnego średniowiecza.
Orawa historycznie zawsze znajdowała się na granicy kultury polskiej i węgierskiej. Panujący w czasach Bolesława Chrobrego król Węgier Stefan I przystąpił do organizowania silnego państwa m.in. przez podział kraju na komitaty (żupy), na których czele stali mianowani przez króla komesi (żupani). Komitat Orawski powstał jako jeden z ostatnich i zaczęto go kolonizować na prawie wołoskim (polegało to przede wszystkim na oddawaniu osadnikom lasów w wieloletnią dzierżawę i prawo do wybierania własnych samorządów, na ich czele stał kniaź. Będąc pierwotnie własnością królewską, Orawa należała do tzw. żupanatu leśnego ze stolicą w Zwoleniu (słow. Zvolen) i dopiero od XIII w., gdy znalazła się w prywatnych rękach rodu Balassów, zaczęło następować jej wyodrębnianie; wtedy też powstał Zamek Orawski (słow. Oravskýhrad). W XIV w., po wcześniejszym wykupieniu z rąk prywatnych, Orawa stała się znów własnością królewską. To właśnie przez Orawę przemaszerowały wojska Kazimierza IV Jagiellończyka w XVI w. Stało się to możliwe, ponieważ ówczesny pan Zamku Orawskiego mianowany z ramienia księcia węgierskiego, magnat Piotr Komorowski, sprzyjał Jagiellończykowi. Sama wyprawa zakończyła się jednak niepowodzeniem, a Komorowski za swój czyn ów zamek stracił.


Komitat Orawski w granicach Królestwa Węgierskiego.
Copyright under Creative Commons/GNU http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Arva.png

Kiedy część Węgier stała się autonomią pod nadzorem tureckim, regionem tym zainteresował się ród Thurzo. W 1556 r. Orawa została wykupiona za sumę 18 338,25 węgierskich złotych monet, w wyniku czego jej żupanem został były biskup nitrzański Franciszek Thurzo. Jednak Orawa przeszła na własność jego rodziny dopiero decyzją cesarza Rudolfa z 1606 r. I to właśnie ten ród zaczął intensywną kolonizację regionu, wykorzystując do tego wędrówki pasterzy oraz uciekających z nękanej wojnami Polski chłopów.
Mimo sporów z rodziną Plahtych – oficjalnych właścicieli tych ziem – polegających na podjazdach i paleniu wiosek, w regionie było spokojnie aż do XVII w. Wówczas Jerzy Thurzo na fali reformacji  przyjął protestantyzm, w wyniku tego nastąpiło prześladowanie katolickich chłopów, którzy swoją wiarę jednak zachowali. Przyszła również i fala kontrreformacji w regionie, na czele której stał ks. Jan Szczechowicz z Ratułowa. W 1659 r. poparcie ze strony Habsburgów oraz proces o prześladowanie katolików zakończył ten etap. Także i druga połowa stulecia nie była łatwa dla Orawian. Tędy przeciągnęły zdążające pod Wiedeń litewskie wojska hetmana Sapiehy, docierały też echa węgierskich powstań Thőkőly’ego i Rakoczego. Wojska obu stron plądrowały i rabowały mijane wioski, których sytuacja i tak była trudna.
Podczas rozbiorów w XIX w. Polska nie wykazywała zainteresowania polskimi mieszkańcami Orawy. Górale orawscy byli na przemian madziaryzowani i slowakizowani, przez co utracili więzi z Polską. Uwagę zwrócił na nich dopiero Andrzej Kucharski, filolog i etnograf. W liście pisanym do czeskiego przyjaciela Andrzeja Jelinka, po powrocie (w 1828 r.) z pięcioletniej wędrówki po Słowacji, wskazuje: „Ze stolicy orawskiej udałem się na Beskidy (…) i minąwszy mieszaninę słowiańskiego dialektu z polskim, albo raczej mazurskim [2], jakim mówią górale polscy, stanąłem z drugiej strony Beskidów…”; nie rozumiał on jednak pochodzenia dialektu. Do najciekawszych publikacji sprzed II wojny światowej należą: Orawa Ludwika Zejsznera (1853), cykl prac Polacy na Węgrzech Maksymiliana Gumplowicza (1900–1903), Orawa i jej ludność polska Grzegorza Smólskiego (1910), a także krajoznawcze wspomnienie Józefa Zawilińskiego Z kresów polszczyzny (1912). Na obecność gwary polskiej na terenie Górnych Węgier – jak wtedy nazywano Słowację – zwrócili również uwagę uczeni czescy: Alois Vojtěch Sembera (1376) oraz Jiří Polívka (1885).
Te i inne publikacje wywołały żywsze zainteresowanie sprawami Polaków na Węgrzech. Pojawili się pierwsi polscy działacze narodowi na Orawie: Julian Teisseyre, Jan Bednarski, ks. Ferdynand Machay, Eugeniusz Styrcula, Piotr Borowy, Aleksander Matonóg, ks. Marcin Sikora. Kiedy 1918 r. Polska znów pojawiła się na mapach, jednocześnie z upadkiem monarchii austrowęgierskiej, Słowacja połączona z Czechami po raz pierwszy uzyskała państwowość. W Jabłonce rychło (bo już 6 listopada 1918 r.) powstała Rada Narodowa Polaków na Górnej Orawie domagająca się przyłączenia tych ziem do Polski; wtedy też Polskie oddziały wkroczyły na Spisz, ale wycofały się po przegranej pod Kieżmarkiem (słow. Kežmarok) 7 grudnia tego samego roku. Podział narodowościowy był względnie symetryczny – w Górnej Orawie zamieszkiwała ludność polska, a w Dolnej – słowacka. Przez kolejne sześć lat trwały spory dyplomatyczne o przynależność polskich kresów południowych na Spiszu i na Orawie. Na przełomie lat 1918/1919 sytuacja była już tak napięta, że groziło to rozlewem krwi, ale ostatecznie doszło do porozumienia i ustalenia linii demarkacyjnej.


Terytorium Galicji przed pierwszą wojną światową. Różowa linia oddziela część polską od słowackiej. Nazwy polskie (i ukraińskie).
Brak informacji o prawach autorskich, mapki nie ma nigdzie indziej, więc jest autorska – czyli domyślne prawa autorskie dla autora strony http://donhoward.net/genpoland/gal.htm

Jednocześnie w kraju rozwinęła się akcja społeczna zainicjowana jeszcze w październiku 1918 r. przez Towarzystwo Tatrzańskie, w którego skład weszła Komisja Spisko-Orawska, jej zadaniem było przedstawienie społeczeństwu polskiemu w naukowo podbudowanych opracowaniach praw do tych ziem. Nieco później z inicjatywy Kazimierza Przerwy-Tetmajera powstał w Warszawie Komitet Spisko-Orawski, który po połączeniu się z podobnym organem z Krakowa przekształcił się w Komitet Narodowy do Obrony Spisza, Orawy, Czacy i Podhala.
Wiosną 1919 r. na zjeździe w Zakopanem jego przewodniczącym został wybrany prof. Władysław Szajnocha, a w pracach zarządu brały udział wybitne postacie, takie jak: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stefan Żeromski, płk Andrzej Galica, Walery Goetel, prof. Władysław Semkowicz.
Sprawy Spisza i Orawy rozstrzygały się jednak na forum międzynarodowym. Do Paryża pod przewodnictwem ks. Machaya wyjechała nawet delegacja przedstawicieli górali ze Spisza i Orawy: Piotr Borowy z Rabczyc i Wojciech Halczyn T. z Lendaku, uzyskując audiencję u ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych – Thomasa Woodrowa Wilsona. Wobec niemożności dojścia do porozumienia koalicyjna Rada Najwyższa przychyliła się do polskiej propozycji objęcia spornego terenu plebiscytem. W końcu stycznia 1920 r. do Cieszyna, obranego na główną kwaterę międzynarodowej komisji nadzorującej plebiscyt, przybyły delegacje Francji, Anglii, Włoch i Japonii, a z końcem zimy tegoż roku do Jabłonki wkroczył oddział osiemdziesięciu francuskich strzelców alpejskich. Sytuacja Polski na terenach plebiscytowych była nad wyraz niekorzystna; jeszcze z początkiem 1919 r. polskie oddziały wojskowe zostały wycofane na linię dawnej granicy węgiersko-galicyjskiej, a we wszystkich wioskach Górnej Orawy stacjonowały posterunki czeskiej żandarmerii. Również i tymczasową władzę administracyjną sprawowali Czesi.
W 1920 r. sytuacja polska była wyjątkowa niekorzystna – w wojnie polsko-bolszewickiej wojska radzieckie przełamały front i stanęły pod Warszawą. Polska dyplomacja koncentrowała się więc na tym problemie. Jednocześnie znaczenie Czechosłowacji w Europie rosło. Oba te fakty doprowadziły do podpisania w Spa (w Belgii) 10 lipca 1920 r. porozumienia, które przekazywały rozstrzygnięcie sporu o granicę Konferencji Ambasadorów. Zaledwie 13 dni później Polska uzyskała skrawek Spisza i Orawy, pozostawiając ok. 15 tys. ludności polskiej na Orawie i ok. 25 tys. na Spiszu po stronie Czechosłowackiej, chociaż niektóre szacunki wskazują, że po stronie Czechosłowackiej znalazło się nawet 125 tys. Polaków (Skawiński 2009, na podstawie rekonstrukcji zasiedlenia obszaru za: Skawiński 1998). Zaraz potem administracja polska objęła przyznane jej ziemie, na których znalazły się następujące miejscowości: Jabłonka (słow. Jablonka), Górna i Dolna Zubrzyca (Vyšná – Nižná Zubrica), Orawka (Oravka), Podwilk (Podvylk), Podsarnie (Sŕnie), Harkabuz (Harkabúz), Bukowina-Podszkle (Podškle), Piekielnik (Pekelník), Chyżne (Chyžné), Lipnica Górna (Mała – Nižná Lipnica), część Lipnicy Dolnej (Dolná Lipnica) oraz przysiółek Głodówka i Sucha Góra (Suchá Hora). Ponieważ narzucona linia graniczna nie zadowalała żadnej ze stron, doszło do dwustronnych rozmów zakończonych dopiero w 1924 r. podpisaniem tzw. protokołów krakowskich. W myśl porozumienia dokonano m.in. zamiany Głodówki i Suchej Góry na pozostałą część Lipnicy Wielkiej.


Narodowości na Orawie w 1931 r. wg pisma Ziemia.
(red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Orawa_1938.jpg)

W 1938 r. rząd Polski, wykorzystując osłabienie Czechosłowacji po układzie monachijskim, zwrócił się do Pragi z ultimatum o oddanie czterech niewielkich fragmentów terytorium Orawy: m.in. wsi przekazanych Czechosłowacji przez Polskę w 1924 r. (Sucha Góra, Głodówka), fragmentu gminy Trzciana sąsiadującego z wsią Lipnica Wielka (las Krywań/słow.Kriváň oraz pastwisko i las Osadzka), części terytorium miejscowości Bobór (Bobrov – fragment zachodniego stoku góry Krywań) i Orawskiej Półgóry/Polhora (Dolina Jałowca od przełęczy Głuchaczki do przełęczy Jałowieckiej wraz z uroczyskiem Jałowiec i południowym stokiem Mędralowej (Modrálová). Przyjęto nową granicę, którą wyznaczał potok Półgórzanka/Polhoranka. Zmiana ta podyktowana była przebiegiem polskiego szlaku turystycznego, który przed korektą, podobnie jak dziś, prowadził w kierunku Babiej Góry przez terytorium czechosłowackie. Tereny te pozostały w granicach Rzeczypospolitej niecały rok – po wybuchu II wojny światowej odzyskała je Słowacja.
W okresie okupacji hitlerowskiej cała Górna Orawa została przyłączona do faszystowskiej Słowacji księdza Tiso  na mocy porozumienia z 21 listopada 1939 r. Minister wojny Słowacji, gen. Ferdynand Čatloš, wydał rozkaz oddziałom słowackim zajęcia polskiego Podtatrza i Orawy już na początku wojny, jednak liczne akcje dywersyjne, skupione m.in. wokół Andrzeja Pilcha skutecznie przeciwdziałały słowackiej akcji [3]. W styczniu 1945 r. na tereny te wkroczyła Armia Czerwona i przełamała obronę niemiecką po 9 tygodniach walk. W tym samym roku granica wróciła na linię sprzed 1938 r., ponownie dzieląc region między Polskę a Czechosłowację (Ładygin 1985: 11ff).


Obszar Orawy (bez okolic Mędralowej) przyłączony do Polski w 1938 r. na mapie topograficznej WIG z 1939 r.
Copyright under Creative Commons/GNU http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Orawa_1938.jpg

Obecną granicę między Polską a Czechami i Słowacją określiła umowa zawarta w 1958 r.


Mapa przedstawiająca zmiany przebiegu granicy między dzisiejszymi Polską i Słowacją w pierwszej połowie XX w. Kolor czerwony oznacza ostatnie tereny przyłączone do Polski, kolor zielony – tereny ostatecznie przyłączone do Słowacji.
Copyright under Creative Commons/GNU http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Datei:Slovakia_borderPoland.png

Legenda

1. Rejon miejscowości Skalité: 2 października 1938 r. – 21 listopada 1939 r. w granicach Polski;
2. Lipnica Wielka: 1918 r. – 12 marca 1924 r. w granicach Czechosłowacji, później przyłączona do Polski w zamian za terytorium oznaczone numerem 4; 21 listopada 1939 r. – 20 maja 1945 r. przyłączona do Słowacji; po 1945 r. do Polski;
3. Północno-wschodnia Orawa (rejon Jabłonki): 1918 r. – 21 listopada 1939 r. w granicach Polski; 21 listopada 1939 r. – 20 maja 1945 r. do Słowacji; po 1945 r. w Polsce;
4. Głodówka (słow. Hladovka) i Sucha Góra (Suchá Hora) – 1918 r. – 12 marca 1924 r. w granicach Polski, później przyłączona do Czechosłowacji w zamian za terytorium oznaczone numerem 2; 1 grudnia 1938 r. – 21 listopada 1939 r. należała do Polski; 21 listopada 1939 r. - 20 maja 1945 r. przyłączona do Słowacji; po 1945 r. do Słowacji;
5. Skrawek zbocza Rysów, o który toczył się spór węgiersko-galicyjski, rozstrzygnięty na korzyść Polski w 1902 r.; terytorium polskie;
6. Jaworzyna Spiska: od końca 1918 r. do 1919 r. w granicach Polski; od 28 lipca 1920 r. – 1 grudnia 1938 r. w granicach Czechosłowacji; 1 grudnia 1938 r. – 21 listopada 1939 r. do Polski; od 21 listopada 1939 r. w granicach Słowacji (Czechosłowacji);
7. Polski Spisz: 28 lipca 1920 r. – 21 listopada 1939 r. w granicach Polski; 21 listopada 1939 r. – 20 maja 1945 r. do Słowacji; od 1945 roku do Polski;
8. Leśnica: od końca 1918 r. do 1919 r. w granicach Polski; 28 lipca 1920 r. – 1 grudnia 1938 r. w granicach Czechosłowacji; 1 grudnia 1938 r. – 21 listopada 1939 r. do Polski; od 1939 r. do Słowacji (Czechosłowacji).

Lokalizacja – poza Rzecząpospolitą

Obecnie dialektów języka słowackiego używa się także poza granicami kraju – najczęściej poza Słowacją można je spotkać w USA, Kanadzie, Slawonii chorwackiej, Bułgarii i w wielu innych krajach.

Pokrewieństwo i tożsamość

Rodzina językowa

Podobieństwo językowe

Gwara orawska do dziś zachowała wiele odrębnych nazw miar objętości, długości, powierzchni, czy nawet miar związanych z obróbką lnu. Zaskakującym jest fakt nawiązywania wielu miar powierzchni do systemu monetarnego, np. grajcarz (od 'grajcar' lub 'krajcar', waluty austrowęgierskiej równej 1/3 grosza lub 8 feningom [4]), koruna (waluta czeska), rzimski, papiyrek, dynar czy dudek (XIX-wieczna moneta austriacka z wybitym orłem), itd. Ze względu jednak na geograficzne uwarunkowania podziału na tzw. role oraz historycznie postępującego podziału terenów rolnych między kolejnych mieszkańców, poszczególne miary często oznaczają różne wielkości nawet wewnątrz tej samej wsi (Kąś 2002: 195).
Zarówno gwara orawska, spiska, jak i inne gwary góralskie charakteryzują się dużym, acz nieidentycznym używaniem partykuły ta, będącej w przybliżeniu odpowiednikiem tam z odmiany standardowej języka polskiego, jednak pełniącej inne funkcje. Sikora definiuje znaczenie partykuły w sposób następujący: „za pomocą tego słowa mówiący łagodzi kategoryczność wypowiadanych sądów, przypuszczeń, rozkazów itd., sygnalizując swój dystans do wyrażanych w nich treści, niechęć do zajęcia jednoznacznego stanowiska, czy też brak potrzebnej do tego wiedzy lub pewności siebie” (Sikora 2008: 171).
W odróżnieniu od języka polskiego, który wyróżnia tylko dwa przysłówki przestrzenne: tu oraz tam, w gwarze orawskiej występuje ich aż cztery: tu¸ haf, han, tam, przy ich pomocy można wyróżnić trzy lokacje: (a) pozycję mówiącego, (b) pozycję  adresata, (c) lokację widoczną lub wspomnianą w rozmowie (Kryk-Kastovsky 1996: 332; Sikora 1989a: 67ff; Sikora 1989b: 67ff).

Język czy dialekt?

Gwara Orawska jest uważana za dialekt, w dużym stopniu także przez jego użytkowników, przede wszystkim najmłodszych (Gawlasová 2012: 32ff). Mimo to wielu Orawian ma pozytywny stosunek do posługiwania się swoją gwarą [5].

Tożsamość narodowa

Część polska, podobnie jak część słowacka (powiaty namiestowski i twardoszyński), zamieszkana jest głównie przez Polaków i Słowaków, ale mieszkają tam również inne narodowości, m.in. Czesi, których liczba w większości gmin po stronie słowackiej jest większa niż osób deklarujących polską narodowość.
Teren Polskiej Orawy był jednorodny etnicznie – został zasiedlony przez polskich osadników z Małopolski nizinnej i Żywiecczyzny; w osadnictwie brała też w niewielkim zakresie udział ludność wołoska.
Do końca XIX w. mieszkańcy Orawy nie mieli świadomości etnicznej ani narodowej. Według spisu z 1910 r. mieszkało tam 72 125 osób: 59 096 Słowaków, 16 131 Polaków, 2000 Węgrów i 1518 Niemców (Kantor 1997: 149f).
Strona (czecho)słowacka w latach 1970-tych i 1980-tych określała tę ludność jako słowacką, jednak ze spisów powszechnych z lat 1973 i 1982 wyraźnie wynikała odrębność mieszkańców tego regionu [6].
Współcześnie mieszkańcy Orawy myślą o regionie przede wszystkim w kategoriach małej ojczyzny; obywatelstwo polskie czy słowackie gra drugorzędną rolę i nie występują żadne wyraźne napięcia na tle etnicznym. Podziałów etnicznych z reguły nie widać także w przypadku rozmaitych wyborów, choćby do Sejmu, w których nie ujawniają się tendencje do głosowania na kandydatów słowackich przez stronę słowacką ani na polskich przez stronę polską, jednak miały miejsce pojedyncze incydenty, w których narodowość grała rolę [7]. Orawianie wykorzystują też liczne dotacje unijne na rozwój swojego wspólnego dziedzictwa kulturowego [8].

Krótka charakterystyka typologiczna

Problem z klasyfikacją gwary orawskiej polega przede wszystkim na tym, że wg polskich filologów jest to dialekt języka polskiego, a wg filologów słowackich – słowackiego. Często też mówi się o polskich i słowackich gwarach orawskich (ze względu na liczne różnice, jak wpływ polskiego języka literackiego na polską część Orawy) lub traktuje się gwarę orawską jako dialekt przejściowy. Historycznie dialekt wywodzi się z języka polskiego i poddany był wielu wpływom niegdyś węgierskim, a obecnie – słowackim. Pewnym jest natomiast, iż należy do grupy gwar góralskich.
W dialektologii polskiej gwara orawska należy do dialektu małopolskiego języka polskiego. W dialektologii słowackiej gwara orawska należy do grupy północnej dialektów środkowosłowackich i dzieli się dalej na gwary: górną, centralną i dolną (na mapie oznaczone 2a–c) [9][10]. Czasami wyróżnia się czwartą grupę dialektów: dolnoziemskich (słow. dolnozemské), która jest podgrupą zarówno środkowej, jak i zachodniej grupy dialektów (Štolc 1968) i podlegała silnym wpływom językowym ze strony serbskiego, rumuńskiego i węgierskiego w wyniku długotrwałego odłączenia od terenów Słowacji (Dudok D. 1993; Dudok M. 1993) [11]. Grupa dialektów zachodnich języka słowackiego jest na tyle zbliżona do języka czeskiego, że pozwala ich użytkownikom porozumieć się ze sobą.
Wg Marka Skawińskiego przynależność gwary orawskiej do gwar polskich jest jednoznaczna – pisze on:

Nawet lokalnie mieszany, polsko-słowacki charakter gwar Górali Polskich na terenie wysp etnicznych, w niektórych wsiach doliny Poprady i zachodniej części Czadeckiego, przesądza o polskim charakterze etnicznym. Istotny jest bowiem fakt, że polską jest podstawa językowa tych gwar i cechy polskie mają charakter autochtoniczny, podczas gdy słowackie wtórny (przeważnie zresztą cechy leksykalne), w powiązaniu z faktem, że interferencje językowe polsko-słowackie na Słowacji w praktyce zachodzą wyłącznie jednokierunkowo, tzn. wpływom słowackim ulegają gwary polskie, praktycznie brak interferencji w kierunku odwrotnym zwłaszcza z terenu Polski czy Zaolzia. Powyższe przesądza o tym, że gwary mieszane lub przejściowe polsko-słowackie dowodzą polskiego pochodzenia, a przy zachowaniu ciągłości pochodzenia etnicznego (w skupiskach zwartych czy z dużym udziałem małżeństw endogamicznych w danej grupie etnicznej) o polskiej, w dalszym ciągu przynależności etnicznej mimo stopniowego zesłowaczenia językowego. Ogólnie na Słowacji, rzeczywistym odzwierciedleniem tego jest termin Goral (Skawiński 2009).

Świadomość filologów na temat struktury języka słowackiego zaczęła się formować dopiero w XIX w. i stopniowo się zmieniała aż do obecnego podziału na trzy główne dialekty: środkowy, wschodni i zachodni (w czasie istnienia Czechosłowacji język słowacki był przez niektórych uznawany za dialekt języka czechosłowackiego) (Maxwell 2006: 147).


Przerysowane przez Joe Armata z: Atlas slovenskeho jazyka, Jozef Stolc, red. Bratislava, Slovak Academy of Sciences, 1968. Brak informacji o prawach autorskich, zatem podlega standardowej ochronie.

Typologia genetyczna języka

W zależności od tego, czy traktować gwarę orawską jako dialekt języka polskiego czy słowackiego, typologia genetycznie będzie wyglądała następująco:

rodzina indoeuropejska → bałtosłowiańska → słowiańska → zachodniosłowiańska → lechicka → język polski → gwara orawska

rodzina indoeuropejska → bałtosłowiańska → słowiańska → zachodniosłowiańska → czesko-słowacka → język słowacki → gwara orawska

Gwara orawska dzieli na szereg subdialektów, przeważnie związanych z konkretną wsią. Każda z takich subgwar posiada swoje unikatowe cechy – najczęściej fonologiczne, ale nierzadko także morfologiczne i leksykalne. Przykładowo, gwara wsi Orawskie Wesele (słow. Oravské Veselé) charakteryzuje się szeregiem różnic fonetycznych nie tylko w stosunku do języka słowackiego (czy polskiego), ale także względem innych gwar orawskich[12] [13]:

• labializacja samogłoski [o], przez co wymawia się ją jak [ŭo], np. vŭorač ‘orać’, kŭosыk ‘koszyk’, cŭosnok ‘czosnek’;
• w odróżnieniu od pozostałych dialektów obecna jest głoska zapisywana przez dialektologów często jako [ы] – w lingwistyce zwana tylnym zamkniętym [ẹ] – w słowackim zapisywana jako , występująca zarówno po miękkich jak i twardych spółgłoskach, np.: vыrek ‘sowa’ (pot.), sыpula ‘strzała’, mыs ‘mysz’, rыňok ‘rynek’;
• unikalny wśród dialektów słowackich poziom rozwoju samogłosek nosowych, które wymawiane są jak kombinacja spółgłoska plus samogłoska, np. gonšenica ‘gąsienica’, konsek ‘kąsek’, švjыnčič ‘święcić’;
• depalatalizacja [e] na [o/ŭo/ọ] przed spółgłoskami [r, l, n], np. kršon ‘złamany, pogwałcony’, fcŭora ‘wczoraj’, vjecọr ‘wieczór’;
• głoska [ọ] występuje w pozycji prasłowiańskiego [14] [o] (w dialektach środkowosłowackich w postaci dyftongu [15] [ŭo] lub częściej po prostu [o]) mimo wpływów języka literackiego, np. w wyrazach: nọs, vọs, thọrš, stọl;
• występowanie [ŭo] w miejscu [a], np. hlŭop ‘chłop’, glŭodnы ‘głodny’, prŭox ‘proch’;
• występowanie samogłoski [ọ] w długich sylabach inicjalnych, np. mrọs ‘mróz’, brọzda ‘bruzda’, dlọtkŭo ‘dłutko’, plọkač ‘płakać’ (wynika to przekształcenia prasłowiańskiego *tort, *tolt w trot-, tlot-) [16];
• charakterystyczne [ja], w wyrazach takich jak: hovjadŭo, vjater ‘wiatr’, stavjač‘stawiać’, zarobjač ‘zarabiać’;
• zachowanie jerów [17] [ы] oraz [e], np. mech ‘mech’, ftŭorek ‘wtorek’, deska ‘deska’, vjonek ‘wianek’, dыsc, ľыnŭovы;
• wymawianie głoski [ř] jako dwóch spółgłosek: [rž] (po spółgłoskach dźwięcznych i na początku sylaby) oraz [rš] (po spółgłoskach bezdźwięcznych lub na końcu wyrazu), np. guari ‘gwarzyć’, drževŭo ‘drzewo’, kršыžvy ‘krzywy’, tršešňe ‘kara’, pastыrš ‘pasterz’;
• zachowanie prasłowiańskiej wymowy [g] zamiast [h], np. gvjozdы ‘gwiazdy’, gыnš ‘gęś’ (słow. hus), gorcki ‘górski’ (słow. hura ‘góra’), jego (słow. jeho);
• zachowanie mazurzenia – wymawiania [c, s, z] zamiast [č, š, ž], np. cuč ‘czuć’, cыstы ‘czysty’, sыrŭoki ‘nogi’, sыtkŭo ‘wszystko’, zuč ‘żuć’, zыč ‘żyć’, zыvы ‘żywy’, zolondek ‘żołądek’.

Gwara Orawskiego Wesela posiada też wiele innych charakterystycznych cech, m.in. różnice w morfologii rzeczownika i czasownika, a w także słowotwórstwie. Wiele z tych cech jest wspólnych dla pozostałych gwar orawskich, które także posiadają swoje cechy unikatowe – jak choćby w przypadku Orawskiej Leśnej [18] (hist. Herdućka, słow. Oravská Lesná) czy Mutnego [19] (słow. Mútne).
Za przykład zróżnicowania leksykalnego pomiędzy dialektami słowackiego może posłużyć słowo ziemniak. W słowackim języku literackim jest ono zbliżone do polskiego i brzmi zemiak. Na Dolnej Orawie, aż do okolic miejscowości Považská Bystrica, nazwą zwyczajową jest švábka, podczas gdy na Górnej Orawie mówi się na to warzywo repa (które, zbliżone do polskiego rzepa, oznacza w odmianie standardowej buraka, na którego Orawcy mówią burgyňa lub bumburdia). Poza interregionalnymi potocznymi nazwami (zemky czy zemáky) można znaleźć jeszcze co najmniej kilka tego typu przykładów [20].
Oprócz tego warto odnotować liczebniki będące skrótowymi lub obocznymi formami względem liczebników z odmiany standardowej; gwary spiskie i orawskie cechują się także m.in. odrębnym systemem stosowania liczebników zbiorowych; ponadto często, zgodnie z zasadą archaizmu peryferycznego [21], zachowują archaiczne formy liczebników podstawowych, np.: siedm, ośm, piyńci, seści, siedmi, a nawet trze, śtyrze (Sikora 2006: 51ff). Archaizm ten polega przede wszystkim na braku tzw. epentetycznego (inaczej: znikającego) [e] (por. siedm : siedem, ale: siedmiu) oraz nieskróconej końcówce wyrazowej (por. seści : sześć; siedmi : siedem).

System piśmienny

Gwara orawska zapisywana jest w alfabecie łacińskim; w polskiej części Orawy pisze się przeważnie zgodnie z polskimi regułami ortograficznymi, a w części słowackiej – zgodnie ze słowackimi.

Statystyka/Cechy mówców

Szacuje się, że na terenie Polskiej Orawy i Spisza mieszka ok. 10–20 tys. Słowaków posługujących się miejscowymi gwarami (Moskal 2004: 11).

Liczba mówców: język ojczysty

Orawcy posługują się natywnie (tj. jako ich pierwszym językiem) gwarą orawską – dotyczy to także osób słowackiego pochodzenia (Moskal 2004: 2).

Liczba mówców: na co dzień

Większość mówców posługuje się gwarą orawską na co dzień od urodzenia i w wielu przypadkach wyparła ona polski i słowacki (Moskal 2004: 7). Coraz mniej dzieci deklaruje porozumiewanie się gwarą orawską na co dzień, co wynika z coraz szerszego dostępu do odmiany standardowej języka polskiego (Zgama 2003: 189f). Według szacunków gwarą tą posługiwało się około 40 tys. mówiących przed 2000 r.

Wiek mówców

Mimo stosunkowo dużego prestiżu gwary użytkownikami gwary są przede wszystkim osoby dorosłe – młodzież w wieku szkolnym stopniowo przestaje używać dialektu orawskiego na rzecz języków literackich (polskiego i słowackiego).

Jaki % w kraju/terytorium/rejonie

Prawie 100% w niektórych regionach Orawy (przede wszystkim w mniejszych wsiach) stanowią rodzimi użytkownicy gwary orawskiej Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} . Orawianie stanowią poniżej 1% ludności w obu krajach.

Jakimi innymi językami się posługują?

Orawianie posługują się w coraz większym stopniu językami polskim i słowackim (po obu stronach granicy), kosztem gwary orawskiej, wypieranej przez odmiany literackie tych języków.


Południowy zasięg języka polskiego (zwarty obszar i enklawy) - red. mapy: Jacek Cieślewicz.

3 - dość zagrożony

Obecność w życiu publicznym

Status oficjalny

Gwara nie posiada statusu oficjalnego na poziomie państwowym ani w Polsce, ani na Słowacji. Inicjatywy miejscowej ludności  są jednak wspierane przez Unię Europejską poprzez dotacje na rozwój kultury regionalnej w ramach polityki rozwoju regionalnego.

Media (prasa, radio, TV)

Na Orawę docierała wydawana od 1913 r. w Nowym Targu Gazeta Podhalańska, mająca zresztą w okolicach Babiej Góry swych stałych korespondentów, często była jednak konfiskowana (Ładygin 1985: 11ff).
Obecnie wydawane są czasopisma podejmujące tematykę regionu, ale tylko w językach polskim (Orawa) i słowackim (Život, czasopisma Towarzystwa Słowaków w Polsce).

Szkoły

Szkoły na Orawie nauczają języka słowackiego po stronie słowackiej oraz polskiego po stronie polskiej. W gminie Jabłonka istniała szkoła podstawowa oraz liceum ze słowackim językiem nauczania, aczkolwiek oddział z językiem słowackim został zlikwidowany w roku 1966 r. z powodu braku wystarczającej liczby chętnych [22]. Ponadto językiem codziennej komunikacji jest dialekt orawski, co dodatkowo osłabiło motywację do utrzymania tego oddziału.
Po obu stronach granicy gwara orawska jest stopniowo wypierana przez języki literackie (Gawlasová 2012: 32), także poprzez interferencję leksykalno-słowotwórczą, tj. poprzez zapożyczanie licznych słów oraz reguł tworzenia nowych słów z tych języków.

Życie religijne

Rzymskokatolickie msze święte po polskiej stronie Orawy odprawiane są w języku polskim i słowackim.

Prestiż

Dialekty orawski miał zawsze przede wszystkim znaczenie regionalne, jednak współczesna odmiana literacka języka słowackiego została utworzona na bazie dialektu orawskiego i turciańskiego (oba należą do środkowosłowackiej grupy dialektów), co uważa się za jedno z narzędzi pomocnych Słowakom w zachowaniu odrębności do Węgrów [23].
Obecnie ze względu na podejście nauczycieli – a w rezultacie także i uczniów – gwara orawska jest traktowana jako niepoprawny język słowacki i najmłodsze pokolenie stopniowo zatraca umiejętność posługiwania się nią. Do tego procesu dodatkowo przyczynia się stereotyp niepiśmiennych górali, któremu sami górale aktywnie nie przeciwdziałają (Gawlasová 2012: 32ff).

Bibliografia

Dudok, Daniel 1993. „Vznik a charakter slovenských nárečí v juhoslovanskej Vojvodine”, Zborník Spolku vojvodinských slovakistov 15: 19–29.

Dudok, Miroslav 1993. „Prostriedky mikrokompozície textu v slovenčine a v srbčine”, Zborník Spolku vojvodinských slovakistov  15: 41–51.

Gawlasová, Petra 2012. Goralský dialekt jako specifický kulturní znak Oravy. Olomuc: Univerzita Palackého v Olomouci, praca magisterska. URL: http://theses.cz/id/k18aqb/Petra_Gawlasova_bakalarska_prace3.pdf [dostęp: 26.09.2012 r.]

Gumplowicz, Maksymilian 1903. Polacy na Węgrzech: studyum etnograficzno-statystyczno-historyczne. Lwów: Nakładem „Towarzystwa Ludoznawczego”. URL: http://kpbc.umk.pl/dlibra/plain-content?id=74154 [dostęp: 04.10.2012 r.]

Kantor, Ryszard 1997. „Między identyfikacją narodową a regionalną. Przypadek Polskiej Orawy”, Studia Etnologiczne i Antropologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Kąś, Józef 2002. „Nazwy miar powierzchni pola w gwarze orawskiej”, w: Joanna Okoniowa & Bogusław Dunaj (red.) Studia Dialektologiczne II: 193–200.

Kryk-Kastovsky, Barbara 1996. „Linguistic, cognitive and cultural variables of the conceptualization of space”, w: Martin Pützi René Dirvan (red.), The Construal of Space in Language and Thought. Berlin: Mouton de Gruyter.

Ładygin, Zbigniew 1985. 7 dni na Orawie polskiej. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Turystyczne PPTK „Kraj”. URL: http://www.rj.jawnet.pl/kpb/materialy/orawa.pdf [dostęp: 25.09.2012 r.]

Maxwell, Alexander 2006. „Why the Slovak Language Has Three Dialects: A Case Study in Historical Perceptual Dialectology”, Austrian History Yearbook 37: 141–162. URL: http://researcharchive.vuw.ac.nz/bitstream/handle/10063/479/article.pdf?sequence=3 [dostęp: 26.09.2012 r.]

Moskal, Marta 2004. Policy on Minority and Regional Languages in Poland. Uniwersytet Jagielloński. URL: http://www.aber.ac.uk/mercator/images/Martapaper.pdf [dostęp: 25.09.2012 r.]

Sikora, Kazimierz 1989a. „O niektórych przysłówkach przestrzennych w gwarze orawskiej”, Polonica 14: 67–76.

Sikora, Kazimierz 1989b. „Orawskie przysłówki zaimkowe miejsca”, Polonica 14: 67–76.

Sikora, Kazimierz 2006. „Liczebniki w gwarach Podtatrza (Podhale, Spisz, Orawa)”, LingVaria 2: 49–64. URL: http://www2.polonistyka.uj.edu.pl/LingVaria/archiwa/LV_2_2006_pdf/04_Sikora.pdf [dostęp: 06.10.2012 r.]

Sikora, Kazimierz 2008. „O gwarowej partykule ta na przykładzie gwar góralskich”, LingVaria 1. URL: http://www2.polonistyka.uj.edu.pl/LingVaria/archiwa/LV_1_2008_pdf/12-Kazimierz%20Sikora.pdf [dostęp: 26.09.2012 r.]

Skawiński, Marek 1998. Polska mniejszość narodowa na Słowacji do 1914 roku. Praca magisterska pod kierunkiem prof. A. Jelonka. Kraków: w Zbiorach Archiwalnych Muzeum Tatrzańskiego [MT-ZA].

Skawiński, Marek 2009. Polacy na Słowacji. URL: http://www.polskiekresy.info/index.php?option=com_content&view=article&id=161:polacy-na-slowacji2&catid=109:etnografia&Itemid=509 [dostęp:26.09.2012 r.]

Smólski, Grzegorz 1910. Orawa i jej ludność polska.

Štolc, J. & F. Buffa & A. Habovštiak 1968–1984. Atlas slovenskéhojazyka.T. I–IV. Bratysława: VEDA.

Zawiliński, Józef 1912. Z kresów polszczyzny. Kraków: S.A. Krzyżanowski.

Zejszner, Ludwik 1853. Orawa. Warszawa: Biblioteka Warszawska.

Zgama, Barbara 2003. „Leksyka gwarowa w wypracowaniach orawskich gimnazjalistów (na przykładzie Podwilka)”, Biuletyn polskiego towarzystwa językoznawczego LIX. URL: http://www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/PTJ/b/b59_189-197.pdf [dostęp: 26.09.2012 r.]

Linki

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-malopolski&l3=orawa – gwara orawska na stronie Dialektologii Polskiej (przykłady tekstów i nagrania)

http://www.juls.savba.sk/about_juls/oddelenia/dialekt/dialekt.html – rozwój słowackiej dialektologii (słow.)

http://spectator.sme.sk/articles/view/15487/ – różnice dialektalne na Słowacji

http://www.youtube.com/watch?v=WvWlloBAAc0 – scena prezentująca taniec orawski (z filmu: Balada o Vojtovej Maríne, reż.: Martin Ťapák 1964)

http://www.podhalanka.pl/index.php?cat_id=368 – publikacje związane z Orawą i Spiszem

http://www.orawa.turystyka.pl/ – portal turystyczny poświęcony Orawie

http://www.oravatic.sk/index.php?module=kraj&lng=en – portal miasta Trstená/Trzciana i opis regionu,

http://www.oravafoto.com/ – zdjęcia Orawy (słow.)

http://www.e-targ.org/Timeline.html – historia Tatr (w tym Orawy)

http://www.slovakheritage.org/Castles/orava.htm – historia Zamku Orawskiego

Literatura uzupełniająca

Bielewska, Teresa i in. 2002. Pogranicze polsko-węgierskie od Orawy do Pienin w XIX i na początku XX wieku. Szczawnica: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza „Opres”.

Bigos, Józef (red.) 1986. Zagadnienia z kultury Podhala Spisza i Orawy. Nowy Targ–Zakopane.

Duda, Marta & Magdalena Michniewska 2009. Orawa i Lipitów. Po słonecznej stronie Tatr. Kraków: Bezdroża.

Dudášová-Kriššáková, Júlia 1993. Goralské nárečia: odraz slovensko-polských jazykových kontaktov na fonologickej rovine. Bratysława: VEDA.

Dudasova-Krissakova, Júlia 2005. „P.O. Hviezdoslav and R. Zawilinski”, Slavica Slovaca, t. 40, 1: 97–103. URL: http://www.slavu.sav.sk/casopisy/slavica/2005_02/2005_02.pdf [dostęp: 06.10.2012 r.]

Fitak, Franciszek (1997) 2003. Słownik gwary orawskiej. Gliwice: Wydawnictwo Ryszar M. Remiszewski (RMR).

Fitak, Franciszek 2007. Gwara podhalańska, orawska i spiska: słownictwo wybrane. Szczawnica: Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej PTTK w Pieninach: nakładem własnym autora.

Gołębiowska, Teresa 1964. „Terenowe nazwy orawskie (Locorum Oraviensium nomina)”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiegoseria, Studia Orawskie. Kraków: nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Habovštiak, Anton 1965. Oravské nárečia. Bratysława: Vydavatel’stvo Slovenskej akadémie vied.

Jadach, M. & T. Mateusiak 2011. „Góral czy Polak? Narodowość wybiorą w czasie spisu”, Polska The Times. URL: http://www.polskatimes.pl/artykul/361280,goral-czy-polak-narodowosc-wybiora-w-czasie-spisu-dysktuj,id,t.html [dostęp: 31.10.2012 r.]

Jesenský, Marcel 2012. Between Realpolitik and Idealism: The Slovak–Polish Border, 1918–1947. Ottawa, rozprawa doktorska. URL: http://www.ruor.uottawa.ca/fr/bitstream/handle/10393/22796/Jesensky_Marcel_2012_thesis.pdf?sequence=5 [dostęp: 30.09.2012 r.]

Kajtoch, Wojciech 1999. „Języki mniejszości narodowych w Polsce”, w: W. Pisarek (red.) Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiąclecia. Kraków: Ośrodek Badań Prasoznawczych UJ, s. 279–305.

Kantor, Ryszard 1997. „Między identyfikacją narodową a regionalną. Przypadek Polskiej Orawy”, Studia Etnologiczne i Antropologiczne, T. 1.

Karasiowa, Anna 1968. Rozprawki spod Babiej Góry. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Karaś, Mieczysław 1965. Polskie dialekty Orawy. Fonologia i fonetyka. Cz. I. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.

Karaś, Mieczysław & Alfred Zaręba 1964. „Orawskie teksty gwarowe z obszaru Polski”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego LXIX, Prace Językoznawcze, z. 6, Studia Orawskie 1.

Karaś, Mieczysław 1965. „Orawskie teksty gwarowe z obszaru Czechosłowacji”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego LXXII, Prace Językoznawcze, z. 8, Studia Orawskie 2.

Kąś, Józef 1994. Interferencja leksykalna słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego: na przykładzie gwar orawskich (rozprawa habilitacyjna). Kraków: nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Kąś, Józef 2003. Słownik gwary orawskiej. Kraków: Księgarnia Akademicka.

Kąś, Józef 2011. Słownik gwary orawskiej. T. 1 i 2. Warszawa: PWN

Kąś, Józef. "Dialekt małopolski - Orawa. Gwara regionu". [http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=343&Itemid=45]

Kott, F., 1986, „Wesele orawskie w dawnych czasach”, w: Józef Bigos (red.) Zagadnienia z kultury Podhala, Spisza i Orawy. Nowy Targ-Zakopane, s. 116–131.

Kovaľ, Peter 2007. „Slovenskí dejatelia a etnické hranice na severovýchode Slovenska v druhej polovici 19. a v prvých rokoch 20. storočia”, Dejiny – Internetom as opis Inštitútu histórie FF PU v Prešove 2.  http://dejiny.unipo.sk/docs/Dejiny_2_2007.pdf [dostęp: 10.10.2012 r.]

Kwiek, Julian 2002. Z dziejów mniejszości słowackiej na Spiszu i Orawie w latach 1945–1957. Kraków: Towarzystwo Słowaków w Polsce.

Lewandowska, Bożena & Józef Kąś 2010. Wesele orawskie dawniej i dziś. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.

Machay, F. 1919/1920. „Wesele w Jabłonce na Orawie”, Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego XXXVII: 26–36.

Małecki, Mieczysław 1938. Język polski na południe od Karpat. (Spisz. Orawa. Czadeckie. Wyspy językowe). Zakopane: Geberthner i Wolff. URL: http://mbc.malopolska.pl/dlibra/docmetadata?id=57719&from=publication& [dostęp: 06.10.2012 r.]

Małecki, Mieczysław 2004. Dialekty polskie i słowiańskie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Mika, Emil 1957. Pieśni orawskie. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne.

Németh, Michał 1990/1991. „Emocjonalnie określenie osób w polskiej gwarze orawskiej w świetle leksyki węgierskiej”, Polonica XIV–XV. URL: http://www2.filg.uj.edu.pl/ifo/kjasis/~nemeth.michal/store/pub/nemeth_m-emocjonalnie_okreslenie_osob_w_polskiej_gwarze_orawskiej_w_swietle_leksyki_wegierskiej.pdf [dostęp: 10.10.2012 r.]

Németh, Michał 2008. Zapożyczenia węgierskie w gwarze orawskiej i drogi ich przenikania. Kraków: Księgarnia Akademicka. URL: http://www2.filg.uj.edu.pl/ifo/kjasis/~nemeth.michal/store/pub/nemeth_m-zapozyczenia_wegierskie_w_gwarze_orawskiej_.pdf [dostęp: 10.10.2012 r.]

Orawa. Kwartalnik Towarzystwa Przyjaciół Orawy. Kraków 1989–2010. URL: http://mbc.malopolska.pl/publication/2317 [dostęp: 06.10.2012 r.]

Orlof, E. 1990. „Orawa i Spisz w latach 1918–1920”, Szczawnica 1990: 15.

Palkovič, Konštantín 1993. „Z dejín slovenskej dialektológie”, Slovenská reč 58: 261–267. URL: http://www.juls.savba.sk/ediela/sr/1993/5/sr1993-5-lq.pdf [dostęp: 10.10.2012 r.]

Pawlicki, Bonawentura Maciej 2010. Ilustrowany słownik terminów gwarowych budownictwa i architektury Podhala, Orawy i Spisza. Kraków-Nowy Targ: Podhalańska Państwowa Wyższa Szoła Zawodowa.

Pomajdík, Miroslav 2002. Československo-poľské vzťahy v dvadsiatych rokoch 20. stornia. Trenčin: Trenčianska Univerzita Alexandra Dubčeka, praca dyplomowa. URL: http://www.szm.hng.sk/doc/pdf/vztahyCSR-Polsko.pdf [dostęp: 10.10.2012 r.]

Tatry, Gorce, Pieniny, Orawa i Spisz. Pomysły na góralską przygodę 2010. Kraków: Bezdroża.

Semkowicz, Władysław (1932) 1939. Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy. Cz. I i II. Zakopane: Skład Główny w Kasie im. Mianowskiego.

Sikora, Kazimierz 2000. „Orawskie partykuły gwarowe w aspekcie polsko-słowackich zwiazków językowych”, w: Slovensko-polske vztahy v relaciach interkulturalnej komunikacie. Zbornik prispevkov z miedzinarodnej vedeckej konferencie na poeest Danuty Abrahamowiczove, prvej lektorky polskeho jazyka na FF UPJŠ v Prešove. Prešov, s. 184–195.

Sikora, Kazimierz 2005. „Interdialekt góralski w mediach i reklamie”, w: M. Madejowa, A. Mlekodaj & K. Sikora (red.) Góry i góralszczyzna w dziejach i kulturze pogranicza polsko-słowackiego (Podhale, Spisz, Orawa, Gorce). Literatura i język. (Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej Kraków–Nowy Targ–Bukowina Tatrzańska 21–24 X 2004), Kraków, s. 258–265.

Skawiński, Marek 1998. „Orawiacy”, Myśl Polska 24/25: 1352–1353, dod.: Myśl Polska o Kresach 6: I, IV.

Sowa, Franciszek 2002. „Słownictwo góralskie jako przedmiot badawczy – gwarowe drobiazgi etymologiczne”, w: Sławomir Gala (red.) Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie. Łódź, s. 489–498.

Trajdos, T. (red.) 1995. Spisz i Orawa: w 75 rocznicę powrotu do Polski północnych części obu ziem. Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Orawy, Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, Związek Polskiego Spisza. URL: http://mbc.malopolska.pl/dlibra/docmetadata?id=6388 [dostęp: 06.10.2012 r.]

Zaręba, Alfred 1967. Orawskie teksty gwarowe z obszaru Czechosłowacji. Kraków: PWN.

Zaręba, Alfred 1968. „Polskie teksty gwarowe z Orawy na Słowacji”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CLXIX, Prace Językoznawcze, z. 21. Kraków, s. 246–285.



Autor: Mirosław Koziarski