Nazwa

Endonimy

Omawiane tu odmiany nie stanowią jednolitej całości. Istnieje wiele określeń poszczególnych wariantów odnoszących się do konkretnych lokalizacji (np. kornicka havorka, pudlaśka mova), do cech wymowy (chmacka), do określeń etnicznych (ruska mova, po chachłaćki) albo podkreślających lokalny charakter odmiany (po prostu, prosta mova, tutejša mova, po naszomu, po swojomu). Mówcy odmian uważający się za Białorusinów identyfikują swój język ojczysty jako białoruski, podczas gdy mówcy uważający się za Ukraińców identyfikują swój język ojczysty jako ukraiński (SIL 2011: 2).

Egzonimy

Egzonimy polskie

Na Lubelszczyźnie dialekt podlaski określa się językiem chachłackim, co w zależności od środowiska ma nacechowanie neutralne lub ujemne. W ten sposób określają gwary południowych sąsiadów mieszkańcy Podlasia Północnego. Mieszkańcy Lubelszczyzny określają gwarę mową prostą, mówieniem po prostu, rzadziej mową chachłacką (Czyżewski i Warchoł 1998: XXIV). Mówców gwar określa się często Chachłami – określenie to jest przez nich zwykle odbierane neutralnie (Czyżewski i Warchoł 1998: XXIV). Pochodzący z Podlasia Jan Maksymiuk, który na stronie Svoja.org propaguje standaryzację podlaskich odmian językowych, nazywa po polsku swój język podlaskim.

Inne egzonimy

Po angielsku odmiany podlaskie określane są Podlachian, a poleskie –  (West) Polesian albo Polisian (motywowane zapewne ukraińskim określeniem поліські).
Po ukraińsku podlaskie odmiany językowe określane są jako підляські говірки, ewentualnie сідлецькі ('siedleckie') (Łesiw 1997: 279).
W XIX w. poleskie odmiany językowe zostały określone przez rosyjską komisję powołaną w związku ze spisem ludności jako język małorusko-polesko-białoruski (Wysocki 2005: 121). Istnieje ponadto wiele określeń utworzonych od poszczególnych miejscowości, które w razie potrzeby używane są w językach opisu (np. gwara radzyńska, радинский говор) (Łesiw 1997: 283).


Tablice turystyczne po podlasku i po polsku
[by Renessaince (Own work) GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0), via Wikimedia Commons].

Historia i geopolityka

Lokalizacja w Rzeczypospolitej

Województwo poleskie w II Rzeczypospolitej [by Poznaniak (CC-BY-SA-2.5 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5), via Wikimedia Commons].

Obszar I Rzeczpospolitej obejmował nie tylko gwary podlaskie, ale praktycznie całość obszaru gwar poleskich. W okresie międzywojennym zarówno znaczna część Polesia, jak i Podlasie leżały w granicach Polski. Po II wojnie światowej przy Polsce pozostało jedynie Podlasie.
Michał Łesiów definiuje obszar gwar podlaskich jako położony od rzeki Narew na północy aż do północnego skraju ówczesnego województwa chełmskiego (Łesiw 1997: 277). Odmiany podlaskie wchodzą w skład dialektu poleskiego np. w rozumieniu Konstantina Michalczuka (por. Łesiw 1997: 281).


Mapa Polesia (red.mapy. Jacek Cieślewicz, na podstawie: Wiarenicz 2009: 22).


Przejściowe dialekty polsko-białorusko-ukraińskie i poleskie - red.mapy Jacek Cieślewicz.

J. Głuszkowska twierdzi (2001: 81), że gwary przejściowe białorusko-ukraińskie występują w pasie położonym na Podlasiu, na południe od Dąbrowy Białostockiej. Z kolei M. Sajewicz (1997) uważa za przejściowe gwary nieakające z miękką wymową spółgłosek (por. mapa).

Inne lokalizacje

Współcześnie oprócz Polski poleskie odmiany językowe używane są także na terenie Ukrainy (Wołyń) i Białorusi (okolice Brześcia) (Duliczenko 2002: 581).

Historia i geneza

Jeszcze przed unią lubelską (aktem tworzącym Rzeczpospolitą Obojga Narodów) tereny na północ od Włodawki należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wraz z unią województwo podlaskie przeszło w 1569 r. do Korony (Królestwa Polskiego) (Pazdniakou 2007: 384-385) – południowa część tego obszaru pozostała przy Litwie, niemniej i tu nasiliło się polskie osadnictwo. Jednocześnie na lewym brzegu Bugu rozwijało się osadnictwo ruskie, wspierane przez możnowładców litewskich (Czyżewski i Warchoł 1998: IX-X).
Według Fałowskiego (2011: 132-134) w XVI-XVII w. na całym obszarze wschodniosłowiańskim, znajdującym się w granicach ówczesnej Rzeczypospolitej, pojawiały się liczne publikacje (w tym przekłady Biblii) w tzw. „prostej mowie”, określanej dziś jako „literacko opracowany ponadregionalny wariant języka białoruskiego i ukraińskiego”. Co prawda badacze nie są zgodni co do stosunku tej pisanej odmiany językowej wobec używanych ówcześnie w mowie dialektów, ale powszechnie podkreśla się obecność elementów polskich, cerkiewnosłowiańskich i ruskich.
We wsiach Lubelszczyzny mówiono i po polsku, i rusku, choć z przewagą ruskiego. Unia lubelska i brzeska zapoczątkowały polonizację szlachty. Ponadto szkoły unickie kształciły kościelne elity intelektualne, które posługiwały się zarówno językiem polskim, jak i ukraińskim (Czyżewski i Warchoł 1998: XI).
W czasie zaborów na dawnych terenach Rzeczypospolitej Rosja propagowała wśród ludności unickiej prawosławie, licząc na jej zruszczenie. Na Lubelszczyźnie działania te odniosły jednak skutek odwrotny do zamierzonego i doprowadziły do wykrystalizowania się polskiej świadomości narodowej (Czyżewski i Warchoł 1998: XIII). Istniała też tendencja do przechodzenia na język polski, związana z czynnikami takimi, jak zmiana obrządku na łaciński oraz małżeństwa mieszane. W 1875 r. zlikwidowano unię kościelną. Na południowym Podlasiu unici nie chcąc przejść na prawosławie – postrzegane jako religia zaborcy – przechodzili na rzymski wariant katolicyzmu. Odżegnywano się od wszystkiego co rosyjskie i wschodniosłowiańskie: języka, stroju, obyczajów. Sprzyjała temu też polityka językowa państwa, która traktowała dialekt jako poślednią odmianę języka rosyjskiego (Czyżewski i Warchoł 1998: XIV-XV).
W 1905 r. ogłoszono ukaz tolerancyjny, pozwalający dawnym unitom administracyjnie skonwertowanym na prawosławie przechodzić na katolicyzm. Spowodowało to szybką, masową polonizację po lewej stronie Bugu (Czyżewski i Warchoł 1998: XV).


Odmiany podlaskie i poleskie jako dialekty języka ukraińskiego [red.mapy Jacek Cieślewicz, za: Internet Encyclopedia of Ukraine (http://www.encyclopediaofukraine.com/picturedisplay.asp?linkpath=picDIDialects_Map.jpg)].


Gwary zachodniopoleskie na Białorusi (red.mapy. Jacek Cieślewicz, za: Krywicki 2003: 205).

Teren Białostocczyzny nie został dotknięty przez Akcję „Wisła”, mającą na celu przesiedlenie ludności uważanej za ukraińską. Na południowym Podlasiu w latach 1944-1947 ludność uznana za ukraińską była deportowana: początkowo wywożono ją na Ukrainę, potem na teren ziem zachodnich i północnych w ramach Akcji „Wisła”. W latach 1940-ych wschodnią Lubelszczyznę zasiedlano ludnością polską. Dawni mieszkańcy mogli wrócić dopiero po 1957 r. (Czyżewski i Warchoł 1998: XX-XXI).

Pokrewieństwo i tożsamość

Omawiane tu dialekty należą do języków wschodniosłowiańskich, podobnie jak ukraiński i białoruski. Dialekty podlaskie zaliczane są czasem do poleskich.
Białoruskie i podlaskie dialekty na Podlasiu są wzajemnie zrozumiałe (SIL 2011: 4). Poeta Jurij Hawryluk uważa, że dialekty podlaskie są zrozumiałe „bez wełykych problem” dla mówców dialektów ukraińskich (Hawryluk [?]).

Język czy dialekt

Odmiany językowe poleskie opisywane są zarówno jako białoruskie (Krywicki 2003: 214), jak i ukraińskie (Łesiw 1997: 281). Omawiane w tym profilu odmiany językowe Michał Łesiów opisuje jako podlaskie gwary języka ukraińskiego (Łesiw 1997: 277). Ze względu na brak dziekania w połowie XIX w. gwarę Północnego Podlasia z okolic Narwi i Bielska określono jako ukraińską – została ona określona jako gwara korolowska (Łesiów 1994: 119-120).
Konstantin Michalczuk uważał podnarzecze podlaskie (подляшское поднаречие) za odmianę narzecza poleskiego, rozróżniając dwa typy (разноречия):

• podlaski właściwy – oprócz części ówczesnych (1877 r.) powiatów drohiczyńskiego i bielskiego ograniczonych rzekami Bug i Narew,
• korolowski – część Białostocczyzny ograniczona rzekami Bug i Narew (Łesiw 1997: 282).

Stosowane są różne i często niejednolite kryteria określenia przynależności językowej gwar (Sajewicz 1997: 100). Największe kontrowersje wzbudza określenie przynależności językowej gwar poleskich (brzesko-pińskich) i półnopodlaskich (białostockich) (Sajewicz 1997: 97). Według Michała Sajewicza nawet większościowy udział leksyki ukraińskiej nie przesądza o przynależności gwary do języka ukraińskiego, a nie białoruskiego. Badacz poddaje zaś w wątpliwość białoruskość gwary, do której przeniknęła cecha systemowa, taka jak twarda wymowa spółgłosek. Wśród cech obdarzonych większą „siłą białorutenizacyjną” Sajewicz wymienia dziekanie, ciekanie, akanie, zmiękczanie spółgłosek przed [e] oraz twarde [c] (Sajewicz 1997: 98-99). Uczony wskazuje na powiązanie tak wyznaczonej granicy z historią osadnictwa białoruskiego i ukraińskiego na tych terenach (Sajewicz 1997: 102).


Izoglosy wykorzystywane do wyznaczenia białorusko-ukraińskiej granicy językowej (red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: Sajewicz 1997: 107).


Schematyczny zarys granicy językowej białorusko-ukraińskiej na Białostocczyźnie wg M. Sajewicza (1997: 106) - red.mapy Jacek Cieślewicz.

Status według mówców i w opinii otoczenia

W okresie międzywojennym Władysław Kuraszkiewicz zwrócił uwagę na brak świadomości przynależności językowej mówców niektórych gwar podlaskich (Łesiów 1994: 122). Jan Maksymiuk twierdzi, że mówcy dialektów podlaskich uważający się za Białorusinów identyfikują swój język ojczysty jako białoruski, podczas gdy mówcy uważający się za Ukraińców identyfikują swój język ojczysty jako ukraiński (SIL 2011: 2). Wychodząc od właściwości używanych gwar, Michał Łesiów stwierdził z kolei, że świadomość narodowa na Białostocczyźnie nie kształtowała się tylko według kryterium językowego (Łesiów 1994: 127).
Teren Podlasia Północnego nie został dotknięty w roku 1947 r. przez Akcję „Wisła”, która miała  na celu przesiedlenie Ukraińców – wschodniosłowiańskich mieszkańców uznano za Białorusinów (Łesiów 1994: 123-124).
Jan Maksymiuk uważa, że Białorusini posiadają więcej niż jeden język narodowy. Oprócz białoruskiego wymienia: poleski (poliêśka / polišućka mova), a wśród Białorusinów w Polsce: podlaski (pudlaśka mova). Zaznacza przy tym, że język podlaski jest siostrą-bliźniaczką (sestra-blizniačka) języka poleskiego, a tłumaczenie z jednego na drugi polega jedynie na „przepisaniu żywcem” z uwzględnieniem fonetyki drugiej z odmian („poliêśki oryginał ja prosto  » Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} žyvciom « Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} perepisav našoju fonetykoju”) (Maksimjuk 2009).
W czasach Imperium Rosyjskiego badacze wyróżniali na terenie Białorusi Czarnorusinów albo Poleszuków, wyróżniających się językiem i obyczajami (Michaluk 2010: 65).

Tożsamość

Jerzy Chmielewski, redaktor Czasopisu, czasopisma białoruskiej mniejszości narodowej, pisząc po białorusku, określił swoich rodaków „Biełarusa-Jaćviahi”, a swoich południowych sąsiadów – „Chachły” („nie błytać z Ukraińcami” - Chmielewski 2010).
Tożsamość etniczna posługujących się wschodniosłowiańskimi odmianami językowymi mieszkańców Białostocczyzny pozostaje kwestią dyskusji. W pojawiających się publikacjach prasowych przypisywana jest im ukraińska albo białoruska tożsamość etniczna (Kruk 1997: 65-66).
Na początku lat 1980-tych co czwarty prawosławny mieszkaniec Białostocczyzny określał się jako Białorusin, 30% czuło się Polakami, 30% określało się jako „Ruscy” (Mironowicz 2010: 23). Według spisu powszechnego ludności z 2000 r. Białorusini stanowią od 25 do 30% społeczności prawosławnej w województwie podlaskim (Podlasie Północne). Około 1,5% prawosławnych określiło się jako Ukraińcy. Pozostali prawosławni zdeklarowali się jako Polacy (Mironowicz 2010: 27).
Mieszkańców ówczesnych guberni siedleckiej i lubelskiej Konstatin Michalczuk określał jako Rusinów albo Małorusów. To określenie etniczne wiązał z wyznaniem prawosławnym i unickim (Łesiów 1994: 120-121).
Borciuch i Olejnik (2001: 77) piszą:

Prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny od lat nazywano w Polsce Białorusinami. Tymczasem sprawa ich przynależności etnicznej nie jest taka prosta. Prawosławną społeczność tego regionu tworzą dwie grupy ludności ruskiej o odmiennym pochodzeniu.
Pierwsza z nich to Białorusini, potomkowie dawnych plemion Krywiczów i Drehowiczów, zamieszkujących teren na północ od Narwi i Narewki oraz na wschód o Puszczy Knyszyńskiej. Druga natomiast to mieszkańcy obszarów na południe od Narwi oraz na południe i zachód od Puszczy Białowieskiej, ludność wywodząca się z Wołynia, czyli przodkowie [sic!] dzisiejszych Ukraińców.

Do użytkowników opisanych tu odmian językowych należeli (bądź należą) polsko-litewscy Tatarzy. Źródła wskazują, że już w XVI-XVII w. większość Tatarów nie znała języka tatarskiego (Antonowicz 1968: 256-257).
We wsi Kostomłoty (powiat bialski województwa lubelskiego) istnieje jedyna w Polsce parafia obrządku neounickiego (Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego), której mieszkańcy posługują się językiem, jak sami mówią, chachłackim (Arkuszyn 2010: 140).
W latach 1970-tych Włodzimierz Pawluczuk pisał, że na Białostocczyźnie, niezależnie od używanej odmiany, ludność wschodniosłowiańska utożsamia się ze „swoimi”, tj. prawosławnymi. Świadomość białoruskości była jedynie świadomością nazwy i pojawia się u osób z pewnym wykształceniem (Pawluczuk 1972: 131).
M. Sajewicz podkreślał, że prawosławni mieszkańcy Podlasia zostali uznani w 1939 r. przez władze radzieckie za Białorusinów – do tego czasu uważali się za „Tutejszych” albo „Ruskich”. Obecnie dostrzega się wśród części ludności, głównie wykształconej, ewolucję w kierunku polskiej, białoruskiej albo ukraińskiej świadomości narodowej (Sajewicz 1997: 94). Narodowość „tutejszą”, „miejscową”, „ruską” albo „prawosławną” i „język miejscowy” często deklarowano też w przedwojennym województwie poleskim. W 1931 r. aż 63% mieszkańców województwa poleskiego określiło swój język jako miejscowy (Wysocki 2005: 120). Nazwą Poleszucy sami mieszkańcu Polesia określali się rzadko (Wysocki 2005: 122).
Z narodem białoruskim identyfikowali się przede wszystkim działacze Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, a także młoda inteligencja. Do wzrostu tożsamości białoruskiej przyczyniły się działania kulturalne, a także polityczne.  Pierwszą w powojennej Polsce partią mniejszości narodowej było istniejące w latach 1990-2005 Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne (Sajewicz 1997: 95). Działacze miejscowych organizacji białoruskich skłonni są zaliczyć do narodu białoruskiego całą ludność prawosławną Białostocczyzny (Sajewicz 1997: 94). Z drugiej strony działacze ukraińscy gotowi są jako Ukraińców uznać wszystkich mówców odmian językowych o cechach ukraińskich.
Na pewien wzrost ukraińskiej świadomości narodowej wśród części prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny ma wpływ dostrzeżenie podobieństwa własnej odmiany językowej ze standardowym językiem ukraińskim, a także związków kulturowych. Z drugiej strony brak na tym terenie tradycji użycia nazwy Ukrainiec, a ponadto obserwowana jest niechęć do takiego określenia ze względu na negatywne skojarzenia z czasów działalności UPA (Ukraińska Powstańcza Armia) w Polsce południowo-wschodniej.
Ludność wiejska Białostocczyzny nie dzieli obszaru na białorusko- i ukraińskojęzyczny, ale jest świadoma pewnych różnic językowych. Mówcy dialektów dziakających i ciekających nazywani są Dziekałami albo Cieprukami, natomiast ludność, w której mowie brak tych procesów palatalizacyjnych (tj. zmiękczających spógłoski) określana jest Dekałami oraz Podlaszami (Padl'aš), przy czym semantyka tych nazw jest nieraz znacznie bardziej subtelna i nie musi ograniczać się jedynie do kwestii językowych. Inny stosowany podział rozróżnia mieszkańców dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (Litwini) i Korony (Korolowcy) (Sajewicz 1997: 96-97). O podziale na Dekałów i Dziekałów, a także o języka zwanym korolowskim (королjоуским) pisano już zresztą w 1858 r. (Łesiw 1997: 282).
Na Lubelszczyźnie za Ukraińców uchodzą wszyscy objęci niegdyś Akcją „Wisła” albo przybyli zza Buga, bez względu na język, jakiego używają i wyznanie (Czyżewski i Warchoł 1998: XX). Ukraińców przeciwstawia się „Tutejszym”, którzy nigdy nie opuścili ojczystych stron.

Przegląd lingwistyczny

Podobnie jak język polski, białoruski i ukraiński, przedstawione tu odmiany należą do języków fleksyjnych. W językach fleksyjnych występuje odmiana np. czasownika przez czas, osobę; rzeczownika przez liczbę, przypadek.
W świetle definicji Małeckiego gwary mieszane to takie, które w jednych wyrazach  rozwijają jakąś cechę według systemu X, w innych według systemu Y (np. w jednych słowach polskie [g], w innych słowackie [h]). Natomiast gwary przejściowe każdą cechę rozwijają konsekwentnie, z tym że niektóre według różnych systemów; np. w gwarach laskich z jednej strony brak spółgłosek nosowych, co zbliża je do języka czeskiego, z drugiej zaś akcent wyrazowy pada na przedostatnią sylabę, podobnie jak w języku polskim (Małecki 2004: 105).
Na pograniczach językowych zdarzają się tereny, na których istnieją równolegle dwie gwary opisywane jako przynależące do dwóch różnych systemów językowych, które łączą niektóre cechy językowe. W latach 1987-1989 Stefan Warchoł badał wsie Buśno i Raciborowice (pow. chełmski), w których do czasu przesiedlenia ludności ukraińskiej panowała dwujęzyczność. W latach, kiedy przeprowadzono ekspedycję, już tylko najstarsza ludność posługiwała się biegle zarówno gwarą polską, jak i ukraińską (Warchoł 1992: 27, 137).
Odmiany językowe południowo-wschodniej Białostocczyzny charakteryzują się następującymi ukraińskimi cechami fonetycznymi (przy czym nie wszystkie cechy występują we wszystkich odmianach, stąd grupa gwar przejściowych):

• zanik palatalizacji spółgłosek wargowych przed [e], np. žmˈena 'zmiana', vesnˈa 'wiosna',
• zanik palatalizacji spółgłosek wargowych i przedniojęzykowych przed [e], np. vesnˈa 'wiosna', tel'ˈa 'cielę',
• zanik palatalizacji spółgłosek wargowych i przedniojęzykowych przed [i], [i͡e], np.  xodˈiti, xodˈyty 'chodzić'; t i͡e ˈsto, ty͡eˈsto 'ciasto',
  
• wymowa [e] jak [i/y] w pozycji nieakcentowanej, np. ṕiˈsok, pysˈok 'piasek'; b́iˈda, byˈda 'bieda'; hńizdˈo, hnyzdˈo 'gniazdo', a w pozycji akcentowanej jak [i͡e], [y͡e], natomiast  w okolicy Czeremchy – [i], np. vira 'wiara', sino 'siano', tisto 'ciasto';
• wymowa [o], jak [u͡y], np. ku͡yń, mu͡yst albo [ü], np.: küń 'koń', müst 'most',
• zmiękczona wymowa [c], np. xłoˈpeć 'chłopiec', hˈułyća 'ulica'(Smułkowa 2002: 222).

Grafia

Omawiane tu odmiany zapisywane są przy pomocy cyrylicy opartej na standardowej ortografii białoruskiej lub ukraińskiej. W czasopiśmie Bielski Hostineć (Бельскі гостінэць) wykorzystywany jest alfabet oparty na cyrylicy, który wyróżnia oznaczenie obecnych w podlaskiej wymowie dyftongów (samogłosek o zmiennym przebiegu artykulacji, jak np. [ie]), a także literę <j>. Grafem <j> używany jest także w cyrylicy zaproponowanej dla języka zachodniopoleskiego przez Mykołę Szylahowicza (Duliczenko 2002: 584). W 1988 r. Jerzy Hawryluk, ukraiński poeta z Podlasia, opublikował swoją propozycję pisowni dialektów podlaskich, opartą na cyrylicy (Hawryluk 1988).


Przykład ortografii w czasopiśmie Bielski Hostineć (za: Fionik i Wrubl'ewski 2006).

W niektórych publikacjach stosowany jest alfabet łaciński w wariancie zbliżonym do polskiego. Na stronie internetowej Svoja.org, a także w związanych z nią publikacjach stosowany jest wariant alfabetu łacińskiego, przystosowany specjalnie do języka podlaskiego.


Przykład użycia alfabetu łacińskiego w ortografii opartej na polskiej (https://www.facebook.com/howorymoposwojomu)

Dialekty południowego Podlasia przeważnie nie posiadają jednolitych systemów zapisu i stosuje się do nich doraźnie grafię opartą na polskiej.
Istnieją teksty w odmianach językowych Polesia (w różnym stopniu zbliżonych do polskich lub białoruskich) zapisane przy pomocy pisma arabskiego. Powstawały one od XVII do XX w. (Antonowicz 1968: 290; Tołstoj 1968: 17).


Przykład tekstu wschodniosłowiańskiego zapisanego pismem arabskim. Reprodukcja za Łapicz 1986: 227.

Teksty gwarowe w wielu odmianach zapisuje się przede wszystkim w notacjach językoznawczych (fonetycznych, fonemicznych), przeważnie w tradycji slawistycznej.

Standaryzacja

Pierwszych prób standaryzacji poleskich odmian językowych dopatrzyć się można w publikacji na początku XX w. poleskiego elementarza (Duliczenko 2002: 582).
Do współczesnych prób standaryzacji należy zaliczyć pracę Mykoły Szylahowicza, który zaproponował standaryzację w 1984 r. Działania Szylahowicza spotkały się z pewnym odzewem: konferencja naukowa, festiwal muzyki poleskiej. Obecnie Szylahowicz kontynuuje swoją działalność, promując język zachodniopoleski w obwodzie kaliningradzkim w ramach organizacji Jetwyź (http://jetvyz.narod2.ru/). W kwestii odmian występujących w Polsce standaryzacją języka podlaskiego na podstawie grupy odmian Północnego Podlasia zajmuje się Jan Maksymiuk (http://svoja.org).

Inne języki mówców

Językiem modlitwy Tatarów były (przynajmniej jeszcze na początku XX w.) arabski oraz turecki, przy czym pozostające w użyciu ustalone teksty często były uczone na pamięć, a sami ich użytkownicy nie rozróżniali, czy są one arabskie czy tureckie (Antonowicz 1968: 257).
W liturgii Kościołów prawosławnego i neounickiego wykorzystywany jest język cerkiewnosłowiański.
Ludność posługująca się wschodniosłowiańskimi dialektami podlaskimi posługuje się też polskimi gwarami podlaskimi (Czyżewski i Warchoł 1998, por. http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=section&id=6&Itemid=16).

3 - dość zagrożony

Obecność w życiu publicznym

Omawiane tu odmiany nie są wykorzystywane do celów oficjalnych, w edukacji albo życiu religijnym. Niemniej jednak w 2010 r. ukazał się przekład Nowego Testamentu na zachodniopoleską gwarę wsi Simanawiczy (rejon drohiczyński), autorstwa Fiodora Klimczuka (Klimczuk 2010).
Dialekty poleskie nie są uwzględnione w polskiej polityce językowej. Według Jana Maksymiuka w ośmiu z dziesięciu gmin, w których można wprowadzić język białoruski jako pomocniczy ze względu na spełniony wymóg 20% mieszkańców posługujących się językiem, dominującym językiem nie jest standardowy białoruski, ale język podlaski (SIL 2011: 4).

Media

W czasopiśmie o charakterze białoruskim Bielski Hostineć (Бельскі  Гостінець) przeważają teksty w podlaskiej odmianie językowej. Ponadto tematyka regionu poruszana jest na łamach białoruskiego Czasopisu (Часопіс), a także ukraińskiego Nad Buhom i Narwoju (Над Бугом і Нарвою).
Obecnie wypowiedzi w dialektach podlaskich pojawiają się okazjonalnie w audycjach radiowych i telewizyjnych mniejszości białoruskiej i ukraińskiej (np. w wywiadach) – narracja prowadzona jest jednak w standardowych językach białoruskim i ukraińskim (SIL 2011).
Z dokumentów wojskowych wynika, że przed II wojną światową, uruchamiając stację w Baranowiczach, zdecydowano się w radiu na  język polski, „gdyż język »tutejszy« poleski nie odpowiada ludności z województwa nowogródzkiego, zaś język białoruski - ludności z Polesia” (Wysocki 2005: 132).
W całości językowi podlaskiemu poświęcony jest serwis internetowy Svoja.org – autorzy strony traktują język podlaski jako jeden z dwóch języków narodowych zamieszkujących w Polsce Białorusinów. W serwisie internetowym Ośrodka Brama Grodzka w Lublinie znajduje się podstrona poświęcona językowi chachłackiemu (http://chachlacki.tnn.pl) z południowego Podlasia.
Na portalu społecznościowym Facebook działa tzw. fanpage: Howorymo po swojomu, który ma na celu promocję języka „swojego” wśród odbiorców deklarujących różną przynależność etniczną i różnie określających język, jakim się posługują („I ne ważno czy lude kotory tut żywut zowut sebe i swoju mowu biloruskoju, ukraińskoju czy szcze inaksz”). Działający od 16 grudnia 2012 r. fanpage w ciągu trzech tygodni zebrał ponad 1300 fanów.


Banner pochodzący z fanpage: Howorymo po swojomu (https://www.facebook.com/photo.php?fbid=427883010616266).


Banner pochodzący z fanpage: Howorymo po swojomu (https://www.facebook.com/photo.php?fbid=427789083958992).

Szkoły

Jak wspomniano, brak szkół, w których omawiane tu odmiany byłyby językiem wykładowym. Nie działają też lektoraty tych odmian językowych. Na obszarze ich występowania na Białostocczyźnie prowadzone jest nauczanie literackiego języka białoruskiego (Łesiów 1994: 124-125).


Strona tytułowa zbioru podlaskich czytanek dla dzieci (Fionikowie 2008).

Życie religijne 

Omawiane tu dialekty nie są wykorzystywane w liturgii Kościoła prawosławnego ani katolickiego. Wśród użytkowników dialektów są prawosławni, rzymscy katolicy, a także wierni jedynej w Polsce parafii neounickiej w Kostomłotach k/Kodnia (Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego w Polsce).

Opinie

Odmiany te często są postrzegane jako połączenie białoruskiego, polskiego i ukraińskiego. W albumie Nowa Wola po prostu przytoczona została obiegowa opinia, iż znajomość języka „po prostu” czyni język użytkownika „bardziej giętkiem” oraz „wzbogaca i wspomaga rozumienie ludzi i świata” (Hlebowicz 2008: 176).
Mówcy dialektów poleskich identyfikujący się jako Białorusini mają świadomość odrębności swojego języka od standardowego języka białoruskiego (SIL 2011: 4).
Mieszkańcy wsi, w których występowały dialekty mieszane polsko-ukraińskie badane przez S. Warchoła, twierdzili, że ich „mowa i̯est i̯akaś śpiewna, inna”. Zdaniem Warchoła efekt ten wywoływała bardziej otwarta i szeroka w stosunku do standardowego języka polskiego wymowa samogłoski [a] na pozycji akcentowanej, jak również jej wydłużenie (Warchał 1992: 29).
Hryhorij Arkuszyn (2010 : 139) przytacza wypowiedzi mówców gwar podlaskich na temat języka, którym się posługują. Mieszkanka Woli Uhruskiej (pow. włodawski), posługująca się gwarą przechodnią pomiędzy chełmsko-wołyńskimi a podlaskimi, stwierdziła, że jej gwara bardziej podobna jest do polskiej niż podlaskie. Informatorka z Włodawy (pow. włodawski) była zdania, że dawniej mówiono w jej miejscowości po chachłacku - „to był taki język podobny do ukraińskiego” (Arkuszyn 2010: 139). Mieszkańcy Krzywowierzby (pow. włodawski) uważają, że ich język jest ukraińskim przemieszanym z polskim (Arkuszyn 2010: 139). Od charakterystycznej końcówki -chmo nazwano ich Chmakami, a ich język chmackim. [Zobacz: Łesiw 1997: 361] W Moszczonie Królewskiej (gm. Mielnik) informator zaś stwierdził, że język, którym się posługuje, to „litewski, czysto prawosławny” („літовска [...] чисто православная”) (Arkuszyn 2010: 139). Z kolei mieszkaniec Stawiszcza (gm. Czeremcha) podkreślił, że choć nieraz nazywano go Ukraińcem (np. w Poznaniu), to sam nie wie, czy nim jest – jest prawosławny i mówi językiem prawosławnym. Mieszkańcy okolicznych wsi uważają, że w Stawiszczach mówi się „czysto” po ukraińsku. W jednym z wywiadów informator przyrównał język badacza do mowy ze Stawiszcz (Arkuszyn 2010: 143). Im dalej na północ, tym częściej informatorzy uważają się za Białorusinów, ale mają świadomość, że nie posługują się językiem białoruskim (uzasadniając to brakiem dziekania, por. Arkuszyn 2010: 146, 148). Swojego języka informatorzy na Podlasiu nie uznają za ukraiński, najczęściej dlatego że ich wymowa jest bardziej miękka niż w standardowym języku ukraińskim (Arkuszyn 2010: 148).
Według M. Sajewicza (1997: 93) ludność Białostocczyzny dzieli region:

na dwie części: zachodnią, którą zamieszkuje ludność polska należąca do Kościoła katolickiego i posługująca się na co dzień językiem polskim, oraz wschodnią, gdzie mieszkają „tutejsi”, „ruscy”, należący do Cerkwi prawosławnej i posługujący się na co dzień językiem „prostym”, „ruskim”, mówiący „po swojemu”.

Teksty

Teksty w dialektach północnego Podlasia ukazują się m.in. w czasopiśmie Bielski Hostineć (Бельскі Гостінець). Są to zarówno teksty artystyczne (np. wiersze, pieśni), jak i publicystyczne (np. wywiady, reportaże). Pojawiają się również teksty o samym języku (np. słowniczki, toponimika). Od 2008 r. teksty w podlaskich odmianach językowych ukazują się na łamach pisma mniejszości białoruskiej Czasopis (Часопіс), a także pisma podlaskiej mniejszości ukraińskiej Nad Buhom i Narwoju (Над Бугом і Нарвою) (SIL 2011).
Wśród wymienionych poniżej twórców są zarówno identyfikujący się jako Białorusini, jak i Ukraińcy. Identyfikacja niektórych ulegała zmianie w różnych okresach twórczości (Leończuk 2008: 147).
W dialekcie poleskim tworzył Wasyl Białokozowicz – w swoim wierszu skrytykował czasopismo Niwa (Ніва) za promowanie standardowego języka białoruskiego na Podlasiu. W podlaskich dialektach ukazały się od 1982 r. tomiki poezji Zosi Saczko (np. Над днём похіляна, Шчэ адна весна). Zanim poznał standardowy język ukraiński Jerzy (Jurij) Hawryluk (uczęszczał do białoruskiej szkoły), publikował w dialekcie (Leończuk 2008: 8). Zarówno po polsku, po białorusku, jak i w dialekcie podlaskim publikowała Justyna Korolko (Leończuk 2008: 64). W 2002 r. ukazał się tom Wiktora Stachwiuka Багровы цень. W 2006 r. Wiktor Stachwiuk wydał studium wsi Trześcianka (pow. hajnowski), napisane podlaskim dialektem tejże wsi (SIL 2011). Książka zawiera również m.in. treści folklorystyczne, takie jak teksty i nuty lokalnych pieśni (Stachwiuk 2006). J. Maksymiuk stworzył szereg przekładów tekstów z literatury światowej na język podlaski. W odmianie językowej z południa Podlasia tworzą Stefan (Stepan) i Józef Sidoruk.
Ponadto elementy ukraińskie pełnią funkcje stylistyczne w polskich tekstach folklorystycznych na polsko-ukraińskim pograniczu (Głuszkowska 2001: 82).

Przykładowe teksty

Wiersz z Białostocczyzny

Василь Білокозович (1899-1981)
«HIBA»

O «HIBA», руодна дітіна
Чом по-нашому ти не
говориш
Твоя мова якась є інша
[...]
О ніе, наша мова старая
і давня
Як давно є Кіювська Русь
Як давні Біельськ, Дорогічин
і Мельнік
В житю штоденнум правна
На юй говорилі вікамі
Наши батькі і діди
  [...]
Ми хочемо так читаті
й пісаті
Як штодня говоримо вдома
Якую мову штодня чуємо
в хаті

(za: http://nadbuhom.pl/art_2344.html)

Przekład prozy

(fragment z: Graham Greene, Nevinna. Tłum. Jan Maksimiuk. Za: http://pravapis.org/art_belarusian_poland_sample.asp)

Fragment Ewangelii wg św. Jana w tłumaczeniu na zachodniopoleską odmianę językową z terenu Białorusi (wieś  Symonowicze k. Drohiczyna Poleskiego)

1. Зрáзу булó Слóво, і Слóво булó в Бóга, і Слóво булó – Биг.
2. Вонó булó зрáзу в Бóга.
3. Всэ чы′рыз Ёгó почалó бýты, і быз Ёгó ныц ны почалó бýты, шо почалó бýты.
4. В Йім булó буттé, і буттé булó свíтом ля людэ′й.
5. І світ в поночóты свíтыть, і поночóта ны охваты′ла ёгó.
6. Був чоловíк, послáный од Бóга; ймэ′нне ёгó – Іоáнн.
7. Вин прышóв, шоб бýты свíдком, шоб свíдчыты про Світ, шоб всі увíрувалы чы′рыз ёгó.
8. Вин ны був Свíтом, алэ′ був послáный, шоб свíдчыты про Світ.
9. Був Світ правды′чный, Якы′й освíчуе вся′кого чоловíка, шо явля′йіцьця на світ.
10. На свíты був Вин, і світ Ёгó ны познáв.
11. Прышóв до свойíх, і свойí Ёгó ны прыйнялы′.

(za: Klimczuk 2010: 223)

Teksty gwarowe

Tekst z Błonia (gm. Janów Podlaski)

a dawˈńii̯ to tak buˈło // iˈde veˈłygdeń // to vže / v pu͡ᵒst // sẹrẹˈda / syrẹˈda / pˈi̯atnica i suˈbota // to ve broń ˈbože i mułoˈka ne ˈmožńa buˈło ˈi̯isty // tak // a ˈd́ity ˈb́idny ˈmeluć:a / ˈmeluć:a // o // i̯ak i̯e ˈmały ˈd́ity / žeb ˈi̯isty im ˈdaty //
to lon naverˈtyt́... / nasušyt́ na pyˈtelńi lnu // i ˈvertaχa ta hulˈi̯ana i̯e // śaˈdai̯e ˈbaba na zemˈli// i v‿ˈvertaχu ˈmyžy ˈnohyͥ / kuˈlinamy try'mai̯e // i vałˈkom kˈrutyt́ // o // bo taˈḱyͥi̯ syˈryi̯ / i̯ak ny‿ˈvysušonyi̯ / to nẹ‿buu̯... ny / ny‿zˈmełeš́ ˈi̯oho /ny‿skruˈneš // a to skruˈne skruˈne / tuhˈdy navaˈryt́ / pˈroše‿c´e / kartoˈfeĺ saˈgan / naˈsypi̯e v‿vert́aχu / lnom poˈsypi̯e // hoˈłowku kaˈpusty syˈrei̯i pryneˈse / poˈry͡ᵉže [!] v‿ˈduhu ˈtui̯u / o / taˈḱimy skrywˈmahmy // u̯o / i ˈd́ity hˈraščut́ ˈtyi̯i karˈtofli ˈze‿lnom s‿kapˈpustui̯u // o // a tak to brọń ˈbože // i̯ak to vže i̯ak pu͡ᵒst buu̯ // to vže tyχ šyś / śim nẹd́il / to vže brọń ˈbože / ne‿ˈmohu ˈi̯isty ˈd́ity //
a i̯ak pˈryde veˈłygdeń / to ponapyˈkai̯ut́.. baˈbok taˈḱy‿χ v‿hłyńanyh‿horščˈkaχ buˈły // to tam ˈḱilka ˈpeč́uw // pẹˈče to ˈtoi̯e ˈti ˈtoi̯e // to hˈrenč́anyḱki [!] / z‿hreč́ḱi / z‿muˈḱy‿ naˈrobyt́ v‿ˈžornaχ // pruˈśii̯e na ˈšyto to ka... ˈbudut́ hˈrečanyḱy‿ / o vže // to / ˈkaže / ˈbudut́ ˈbułḱy‿ / to ˈbude ˈtoi̯e / o // vže ponapapyˈkai̯ut́ / ponapyˈkai̯ut́ i ždut́ ruzuˈrekcyi̯i //
a ˈd́ity / i̯ak pọˈi̯idut́ na rọzuˈrekcyi̯u / to pryˈi̯i... poˈka pọˈi̯ideš po tui̯ ši)ˈśi ˈdeśa̤t́ ḱiloˈme... ˈdeśa̤t́ vi̯orst // i // poˈka poˈi̯ideš / a pry‿ˈi̯ideš otpra... / to ˈd́ity ˈmało ne‿pọduˈryi̯ut́ // vyhlaˈdai̯ut́ / iˈdut́.. vi̯orsˈtu / dv́i // ti ḱiloˈmetry po ˈpolska // a to... vi̯orsˈtu / dv́i iˈdut́ / i vže bat́ˈḱy‿ pot... „oi̯ / ka / ˈmoi̯i ˈd́ity byˈhut́ // oi̯ ˈmoi̯i ˈd́ity” / ś‿ˈćiło sẹˈłe i̯ag‿ˈvyi̯de / t tak i̯ak proˈcesyi̯a tyχ tyχ... dyˈt́ii̯ // bo ˈtyi̯i fśi kọˈtoryi̯ nẹ‿ˈi̯ide / to pyˈχoto iˈde

(za: Czyżewski & Warchoł 1998: 11-12)

Tekst z Dubin (powiat hajnowski)

Jede chłopeć z marszałkom u swaty. Berut marszałka takoho kob umieu̯ howoryti, kob posach tiahnuti dobre. Howorat tam, torhujećcie, a posli u̯że jédut na łady. Nu a u̯że u̯ toje mołodoji to zbirajećcie bólsz swojakou̯, ta uże robiat hościnu, łady, ładujućcie. To czasom jak ne zładujućcie pro posah, toj roschodiaćcie za posach, bo to u̯se kob bólsz było.
A jak zładujućcie, to tohdy szcze pojede baťko u̯ ohlady, tudy u̯że do joho, ohlediti jakije tam, szto je, czy bohaty, czy małaja rodina, to welmi dobre. u̯że pryjéde, chwalit. Doćcie każe, szto jdi, bo tam dobre, won ono odin, pola mnu͜oho, wsio takoje. Nu j dieu̯czyna u̯że, namou̯lajut prosto, to ne to szto teper tak.
Nu j uże pryjéde s tych ohladuu̯, i u̯żesz tohdy szto? Znou̯ dohowrujućcie, szto pryjéde toj mołodyj na dohowor, na koli tam, jak wesiele, jak szto. Pohoworat, nu j na zapoweď dadut, zapoweď wyczytaje batiuszka. Treba kob try zapowedi projszło, u̯ odnu nedielu i u̯ druhu, a jak nema czasu u̯że mecz, to tak skaże tohdy, deś jakojeś świato, czy tohdy skaże dwie, odnu pry obiedni a druhu u̯że posli.

(za: Kondratiuk 1972: 196-197)

Tekst z Grabowca (powiat bielski)

A byli takije szcze li͜eta, szto bywało staryje lude jak powychodiat, jak zobaczat szto samochod ide, to klakali, na koli͜ena i Bohu molilisie, bo kazali, szto antichrest ji͜ede; a ja ot sam, bo to koliś było świato ruśkie i pu͜olśki razom było, ja tam sidi͜ew, on za wioska na mosti͜e, a tut pokazawsie tot wozduszny szar nad wioskoju, jakraz buło na toje, na Błahowi͜eszczynie, ji͜echali s toho, ji͜echali z Bi͜elśka lude, z odpustu, podiwilise, szto tut krutitsie ton wozduszny szar, to znaczyt bude, wże kazali szto bude skutok świ͜eta, o, i toże szapki zdymali i molilisie Bohu, o to wże za mojej pameti, o jak.

(Sawicka i Wróblewski 1972: 190)

Zasoby

Słowniki

Dialekty należące do opisywanej tu grupy udokumentowane zostały m.in. w Słowniku języka wsi Kuraszewo Jana Pietruczuka i Słowniku języka wsi Chraboły Mikołaja Wróblewskiego (Fionik 2011).

Nagrania

W 2012 r. ukazała się w Bielsku Podlaskim płyta Піесні спуд Jанова (Pieśni spod Janowa) z nagraniami z Festiwalu Podlasko-Poleskiego Tam po majowuj rosi oraz z ekspedycji w Motolu (Białoruś).
Na stronie internetowej Teatru NN dostępne są nagrania wypowiedzi w podlaskich odmianach językowych z terenu Lubelszczyzny – http://tnn.pl/Jezyk_chachlacki_nieznane_dziedzictwo,2297.html.


Okładka płyty Піесні спуд Jанова.


Tablica informacyjna w podlaskiej odmianie językowej i po polsku (By Renessaince (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0)], via Wikimedia Commons).

Fotografie

W 2008 r. ukazał się album fotograficzny Nowa Wola po prostu prezentujący fotografie z życia wsi Nowa Wola w gminie Michałowo (pow. białostocki). Teksty w albumie umieszczono w wersji polskiej (z elementami gwarowymi), angielskiej i białoruskiej (standardowy język białoruski) (Hlebowicz 2008).

Zaplecze organizacyjne

W Studziwodach (dzielnica Bielska Podlaskiego) działa prywatne Muzeum Małej Ojczyzny. Muzeum patronuje Stowarzyszenie Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach - wydawcа czasopisma Bielski Hostineć. Muzeum jest również organizatorem festiwalu Tam po majowuj rosie, a także  podlasko-poleskich spotkań żniwnych Oleń po boru chodit.
Na Białorusi działa Zachodniopoleskie Towarzysto Naukowo-Krajoznawcze Zaharoddzia, którego celem jest zbieranie i popularyzacja informacji o Polesiu Brzesko-Pińskim (http://zagorodde.na.by).

Bibliografia

Антонович А. К. [Antonowicz] 1968. „Краткий обзор белорусских текстов, писанных арабским письмом”, w: В. В. Мартынов & Н. И. Толстой (red.) Полесье (Лингвистика. Археология. Топонимика). Москва: Наука, s. 256-299.

Аркушин, Григорій [Arkuszyn] 2010. „Жителі Підляшшя про свою мову”, w: D. Nowacka i in. (red.) Z lubelskich badań nad słowiańszczyzną wschodnią. Lublin: Wydawnictwo KUL, s. 137-149.

Borciuch, Maria & Marek Olejnik 2001. „Paralele leksykalne w gwarach ukraińskich i polskich gminy Dubicze Cerkiewne”, w: F. Czyżewski & H. Arkuszyn (red.) Ukraińskie i polskie gwary pogranicza. Lublin-Łuck: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, s. 77-81.

Chmielewski, Jerzy 2010. „Maja kraina prostaj movy”, Czasopis.pl. [http://czasopis.pl/ostrow-krynki/moj-widnokrag/blog]

Cychun, Henadź 1996. „Яцвяжская праблема ў беларуска-польскіх моўных кантактах”, Białostocki przegląd kresowy V: 33-36.

Duličenko, Aleksandr D. 2002. „Westpolesisch”, w: Miloš Okuka (red.) Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt, s. 581-588. [http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/]

Dunin-Marcinkievič, Vincent 2009. „Pińska šlachta”, Svoja.org. [http://svoja.org/1209]

Fałowski, Adam 2011. „Język ukraiński”, w: B.  Oczkowa & E. Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 127-160.

Fedoruk, Agata & Marcin Kojder 2001. „Interferencje polsko-ukraińskie w gwarach okolic Tarnopola”, w: F. Czyżewski & H. Arkuszyn (red.) Ukraińskie i polskie gwary pogranicza. Lublin-Łuck: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, s. 83-89.

Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Фіонік, Дорофʼей & Міколаj Врублʼевскі [Fionik & Wrubl'ewski] 2006. „Дар третʼому поколі͡енʼу”, Biełski Hostineć 4: 4-10.

Fionik, Doroteusz 2011. „Narodowość – białoruska, język – ruski podlaski”, Czasopis 3. [http://czasopis.pl/czasopis/2011-03/art-5]

Fionikowie, Elżbieta & Doroteusz 2008. Як Выскочыв Воробiей [http://kamunikat.org/download.php?item=15393-1.pdf&pubref=15393]

Głuszkowska, Jadwiga 2001. „Wschodniosłowiańskie elementy językowe w folklorze podlaskim”, w: E. Smułkowa & A. Engelking (red.) Język i kultura białoruska w kontakcie z sąsiadami. Warszawa: Wydział Polonistyki UW, s. 81-92.

Greene, Graham & Jan Maksimiuk (tłum.) [?]. „Nevinny”, Pravapis.org [http://pravapis.org/art_belarusian_poland_sample.asp]

Hawryluk, Jerzy 1988. Пропозиціï запісу пудляськіх діялєктув. Бельск: Думка.

Гаврилюк, Юрій [Hawryluk] [?]. „Українці і білоpуська проблема на Підляшші. Міфи і факти”, Гайдамака [http://www.haidamaka.org.ua/0109.html]

Hlebowicz, Bartosz (red.) 2008. Nowa Wola po prostu. Oczami dzieci. Michałowo–Wielichowo: Gminny Ośrodek Kultury w Michałowie.

Kondratiuk, Michał (red.) 1972. „Dubiny, pow. hajnowski”, w: A. Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 195-202.

Климчук, Фёдор Данилович [Klimczuk] 2010. Новый Завет. Перевод на западнополесский говор. Минск: Мэджик.

Kruk, Mikołaj 1997. „Białorutenika w białostockich czasopismach i periodykach w latach 1985-1995”, w: J.F. Nosowicz (red.) Dziedzictwo przeszłości związków językowych, literackich i kulturowych polsko-bałto-wschodniosłowiańskich. Białystok: UwB, s. 63-72.

Kрывіцкі, Аляксандр А. [Krywicki] 2003. Дыялекталогія беларускай мовы. Мінск: Вышэйшая школа.

Leończuk, Jan (red.) 2008. Wołanie serca. Antologia poezji ukraińskiej Podlasia. Białystok: Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego.

Lewis, M. Paul (red.) 2009. The Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com/].

Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.

Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.

Łesiów, Michał 1997. „Historia badań nad gwarami ukraińskimi na ziemiach współczesnej Polski”, w: F. Czyżewski & M.Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 13-31.

Maksimiuk, Jan 2009. „Biłoruśku klasyku vpuskajemo perednimi dveryma”, Svoja.org [http://svoja.org/1210.html?jn553eedc4=1#jotnav553eedc4b4109e9fda286a892e61081d]

Małecki, Mieczysław 2004. „Do genezy gwar mieszanych i przejściowych”, w: Dialekty polskie i słowiańskie. Kraków: Wydawnictwo UJ.

Michaluk, Dorota 2010. Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.

Mironowicz, Eugeniusz 2010. „Białorusini w Polsce (1919-2009)”, w: T. Zaniewska (red.) Białorusini. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s. 9-28.

Paryl, Władysław (red.) 2007. Słownictwo gwarowe przesiedleńców z Ukrainy. Kraków: Lexis.

Pawluczuk, Włodzimierz 1972. Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej. Warszawa: PWN.

Pelcowa, Halina 1997. „Słownictwo wschodniosłowiańskie w gwarach Polski środkowo-wschodniej w świetle związków językowych polsko-ukraińskich”, w: F. Czyżewski & M. Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 189-211.

Пазднякоў, Валерый [Pazdniakou] 2007. „Падляшскае ваяводства”, w: Г. П. Пашкоў et al. (red.) Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. Т. 2. Мінск: Беларуская энцыклапедыя имя Петруся Броўкі, s. 384-385.

Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie.”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.

Sawicka, Irena & Mikołaj Wróblewski 1972. „Grabowiec, pow. bielski” w: Antonina Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 187-194.

SIL 2011. Change request documentation for: 2011-013. [http://www.sil.org/iso639-3/chg_detail.asp?id=2011-013&lang=pdl]

Smułkowa, Elżbieta 2002. Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie. Warszawa: Wydawnictwo UW.

Stachwiuk, Viktor 2006. Siva zozula. Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne.

Толстой Н. И. [Tołstoj] 1968. „О лингвистическом изучении Полесья”, w: В. В. Мартынов, Н. И. Толстой (red.) Полесье (Лингвистика. Археология. Топонимика). Москва: Наука, s. 5-17.

Warchoł, Stefan 1992. Specyfika gwar mieszanych i przejściowych na terenach etnicznie zróżnicowanych. Lublin: UMCS.

Wysocki, Aleksander 2005. „Zarys problemu świadomości narodowej rdzennych mieszkańców województwa poleskiego w świetle dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego”, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej 27: 120-135.

Вяреніч, Вячаслаў Л. [Wiarenicz] 2009. Палескі архіў. Минск: А.Н. Вараксин.
Wikimedia Commons. [http://commons.wikimedia.org]

Żakowska, Małgorzata 2001. „Z folkloru pieśniowego wsi Żuków koło Włodawy”, w: Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim. Lublin: IEŚW, s. 351-369.


Autor: Wojciech Gutkiewicz