Nazwa

Endonimy

Endolingwonim –  romani ćhib, w różnych wersjach dialektalnych: romani czib, romani tschib, romani tschiw, romani tsiw, romani sib, rromani chib (Bartosz 2004: 115)

Endoetnonimy:

• Roma
• Sinti
• Manuśa
• Cale

Egzonimy

Egzolingwonimy:

• język romski
• język cygański
• język romani

Egzoetnonimy:
- wiążące Egipt jako miejsce pochodzenia Cyganów (np. ang. Gypsies, hiszp. Gitanos, franc. Gitan, niderl. Gyptenares, greckie Jifitos, albańskie Qifto, bułg. Agupti itd.).

• pochodzące od nazwy Athiganoi, jaką określano w Bizancjum członków niektórych wędrownych sekt religijnych, zajmujących się wróżbiarstwem, kuglarstwem i czarami. Skojarzono z nimi Cyganów, którzy również prowadzili wędrowny tryb życia i zarobkowali między innymi wróżąc. Stąd cała grupa nazw takich jak pol. Cygan, bułg. i serbska Ciganin, ukr. Циган, niem. Zigeuner, włoska Zingan, szwedzka Zigenare, franc. Tsigane itd.
• pochodzące od nazw odległych ludów, z którymi kojarzono kierunek przybycia Cyganów do danego państwa (np. franc. Bohemiens - Czesi)
• pochodzące od kojarzonych z Cyganami cech (np. fińskie Mustalainen – Czarni, niderl. Heydens - Poganie)

Od lat 1980-tych (w Polsce od początku lat 1990-tych) forsuje się w życiu publicznym jeden z endoetnonimów – nazwę Roma (w Polsce Romowie) – politycznie poprawną i pozbawioną negatywnych konotacji, jakimi nacechowana ma być nazwa Cyganie i inne egzoetnonimy używane w różnych językach. Domagają się tego m.in. przedstawiciele niektórych romskich organizacji. Nie drążąc problemu, zaznaczyć należy, że endoetnonimu Roma używa tylko część (choć większość) osób, którzy przyznają się do tego, że są Cyganami.

Historia i geopolityka

Cyganie wywodzą się z Indii. Nie wiadomo, kiedy ani dlaczego wyemigrowali z pierwotnej ojczyzny, którą prawdopodobnie był Pendźab. Nie wiadomo również, kim byli, zanim zaczęła się ich migracja. Powstało na ten temat wiele hipotez, jednak żadna z nich nie jest do tej pory uznana za jednoznacznie prawdziwą.
Pewny jest ich indyjski rodowód, czego dowiedli lingwiści analizując język romani. Okazało się, że wiele słów cygańskich jest zbieżnych ze słowami dialektów hindustani. Badając dialekty cygańskie i zapożyczenia leksykalne, absorbowane przez nie w czasie wielowiekowej wędrówki na Zachód, odtworzono drogę, którą przodkowie Cyganów dotarli do Europy.
Wędrówka ta zaczęła się prawdopodobnie w IX/X wieku i wiodła przez Persję i Armenię, gdzie dostali się Cyganie pod wpływ Imperium Bizantyjskiego, o czym świadczą wzmianki w listach i kronikach z XI w.
Od połowy XIV wieku pojawia się coraz więcej informacji o Cyganach. Uczeni twierdzą – znów opierając się na badaniach języka romani – że przebywali oni dłużej w Grecji, przedostali się na Bałkany, skąd w początkach XIV w., poprzez Węgry i Wołoszczyznę, ruszyli do Europy środkowej i zachodniej, gdzie zjawili się w początkach XV w. Można to stwierdzić na podstawie licznych zapisków w kronikach, aktach miast i dokumentach kościelnych.
Dokumenty podają, że w roku 1416 Cyganie pojawili się w Niemczech i Czechach, w latach 1418-1419 w Zurychu, Bernie i Bazylei, w 1419 we Francji, w 1422 w Italii i Niderlandach, w latach 1420-tych w Hiszpanii, a w latach 1430-1440 na Wyspach Brytyjskich. Po 1450 roku przybyli do Skandynawii. Wkrótce po odkryciu Nowego Świata, dotarli również pierwsi Cyganie do obu Ameryk.
Początkowo społeczeństwa europejskie przyjmowały ich życzliwie, tym bardziej, że często podawali się za pątników, wędrujących po świecie w ramach pokuty wyznaczonej im przez papieża jako kara za grzech zaparcia się wiary w Jezusa Chrystusa. Uwiarygodniać miały to listy przewodnie, między innymi papieża Marcina V. Wątpliwa jest autentyczność tych dokumentów, jednak funkcjonowały one przez jakiś czas z korzyścią dla Cyganów, którzy innymi razy podawali się za Egipcjan wygnanych z ojczyzny przez pogan, czy też za pielgrzymów zmierzających do Rzymu po chrzest.
Życzliwość wobec nich zaczęła słabnąć, a potem zmieniać się w niechęć i wrogość wraz z przemianami zachodzącymi w Europie u schyłku średniowiecza: utrwalały się granice państw, wzrastało znaczenie języków narodowych, społeczeństwa różnicowały się religijnie w wyniku reformacji, kształtowały się stany. Bardziej niż dotychczas ceniono pracę na roli i osiadły tryb życia, a „ludzi gościńca” zaczęto traktować jako element co najmniej podejrzany. Rosła więc niechęć do Cyganów, tym bardziej, że ich sposoby zarobkowania nie zawsze były uczciwe, choć początkowo środki na utrzymanie zdobywali głównie handlując i wykonując rozmaite usługi, przeważnie kowalskie. Później natomiast, gdy zaczęto ich zewsząd przeganiać, częściej zdobywali środki do życia kradnąc.
Wkrótce antycygańskie edykty pojawiły się w większości europejskich krajów: 1417 – w Szwajcarii, 1526 – w Anglii, w latach 1430-tych we Francji, 1541 – w Szkocji, 1559 – w Finlandii itd. Jedynymi regionami w zachodniej Europie, gdzie prawo traktowało Cyganów łagodniej, były Gaskonia, Langwedocja i część Prowansji.
Większość ustaw skierowanych przeciwko Cyganom zakazywało „bycia Cyganem”, co wiązało się przede wszystkim z koniecznością zaprzestania koczowniczego trybu życia, ale też z zakazem używania języka romani. Niedostosowanie się do prawa groziło bardzo dotkliwymi represjami, takimi jak chłosta, obcinanie bród, włosów, uszu, rozdzieranie nozdrzy i warg, publiczne piętnowanie, wreszcie śmierć. Szczególnie okrutnie traktowało Cyganów prawo w krajach niemieckojęzycznych (w latach 1500-1800 ukazało się tam 148 antycygańskich edyktów), gdzie można było polować na nich jak na zwierzęta, natomiast w Siedmiogrodzie i na Wołoszczyźnie aż do połowy XIX wieku Cyganie byli niewolnikami. W Austro-Węgrzech, oprócz stosowania surowych represji, podejmowano działania mające Cyganów „ucywilizować”, między innymi tworzono rolnicze osiedla cygańskie, zaś w Prusach i Rosji wędrujących Cyganów tropiono, a złapanych osadzano w więzieniach, bądź dzielono na mniejsze grupy i osiedlano w odległych wsiach.
Represyjna polityka wobec Cyganów zaczęła się zmieniać pod koniec XIX wieku, gdy zaczęto organizować dla nich domy pracy oraz podejmować akcje oświatowe i chrystianizacyjne. Działania te uległy przyspieszeniu od lat 1920-tych.
Cyganie, traktowani jako element podejrzany i potencjalnie niebezpieczny dla porządku społecznego, byli obiektem szczególnego zainteresowania władz państwowych w Niemczech, gdzie w 1905 r. opracowano nawet Księgę cygańską, która miała służyć policji jako pomoc w inwigilowaniu, ewidencjonowaniu i dozorowi tej społeczności. Po dojściu A. Hitlera do władzy Cyganów uznano za element asocjalny i kryminalny, a podczas II wojny światowej skazano ich, obok Żydów, na całkowitą eksterminację. Historycy szacują, że Niemcy wymordowali w obozach koncentracyjnych i w masowych egzekucjach ok. 500 tysięcy Cyganów, co stanowiło połowę ich ówczesnej populacji w Europie.
Ci, którym udało się przeżyć wojnę, próbowali wrócić do dotychczasowego trybu życia, lecz już po kilku latach państwa komunistyczne zaczęły podejmować przymusowe akcje osiedleńcze, zmuszając w ich efekcie zdecydowaną większość Cyganów do porzucenia koczownictwa. W państwach Europy zachodniej próbowano ich przekonać do zaprzestania wędrówek tworząc systemy zachęt ekonomicznych do osiedlenia się, zapewniając opiekę medyczną oraz prowadząc szeroką działalność edukacyjną.
Procesy osiedleńcze wszędzie jednak przebiegały powoli i mało skutecznie. I choć wędrujących taborami Cyganów można spotkać rzadko i w niewielu państwach (np. w Rumunii i we Francji), to cygańskiej mobilności dowodzą fale kolejnych migracji, które zaczęły się po 1989 roku i w różnym stopniu nasilenia trwają w całej Europie do dziś.
Obecnie szacuje się, że w Europie żyje od 8 do 15 milionów Cyganów, co powoduje, że są najliczniejszą mniejszością etniczną na naszym kontynencie.

Geneza w Rzeczypospolitej

Do Polski Cyganie dotarli prawdopodobnie pod koniec XIV wieku z Węgier i Mołdawii, a najstarsza do tej pory odnaleziona wzmianka o nich znajduje się w księgach Kazimierza – dzisiejszej dzielnicy Krakowa. Byli to przodkowie Cyganów z grupy nazywanej Bergitka Roma (górscy Cyganie, od berga - 'góra'), zwani też Cyganami karpackimi, bądź też (za Jerzym Ficowskim) Cyganami wyżynnymi.
Prześladowania w Niemczech w XVI wieku spowodowały ucieczkę Cyganów na tereny Rzeczypospolitej. Wtedy do Polski przybyli ci Cyganie, którzy dziś określają się jako Polska Roma (polscy Cyganie).
W drugiej połowie XVI wieku również w Rzeczypospolitej, w ślad za innymi państwami europejskimi, zaczęły pojawiać się ustawy antycygańskie, były jednak one mało skuteczne, bowiem nie akceptowała ich szlachta, szczególnie na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie wielu Cyganów pracowało jako cenieni rzemieślnicy, a nawet służyło w oddziałach wojskowych.
W połowie XVII wieku król Jan Kazimierz ustanowił instytucję „starszego nad Cyganami”, który miał władzę sądzenia swoich „poddanych” i obowiązek pobierania od nich podatku pogłównego. Urząd ten, choć znany też w innych państwach, tylko w Polsce przetrwał tak długo, bowiem aż do upadku państwa w 1795 r. Do odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r. polscy Cyganie podlegali prawom stosowanym wobec ich pobratymców w państwach zaborczych.
W latach 1860-tych do Polski zaczęli przybywać przedstawiciele Kelderaszy (Kalderari) i Lowarów (Lowari) – dwóch niezwykle ekspansywnych grup cygańskich, które po zniesieniu niewolnictwa na terenach dzisiejszej Rumunii w 1855 r. szybko rozprzestrzeniły się w całej Europie, a wkrótce potem dotarli również do obu Ameryk. Niektórzy traktowali Polskę jako kraj znajdujący się jedynie na szlaku wędrówki, inni zagościli tu na dłużej.
W II Rzeczypospolitej nie podejmowano systemowych działań ingerujących w życie Cyganów, natomiast już po kilku latach istnienia PRL, w 1952 r. podjęto pierwsze próby osiedlenia i „produktywizacji” wszystkich wędrujących Cyganów. Początkowo były one nieskuteczne, ale powtarzane co jakiś czas, a od 1964 r. prowadzone szczególnie konsekwentnie i restrykcyjnie, spowodowały w efekcie zanik taborów, jeżdżących do tej pory po polskich drogach.

Szacuje się, że obecnie w Polsce mieszka od 16 do 25 tysięcy Cyganów/Romów należących do czterech grup:
• Polska Roma
• Bergitka Roma
• Kalderari (spolszczone – Kałdereasze lub Kałderasze)
• Lowari (spolszczone – Lowarzy).

Inne lokalizacje

Czterema głównymi dialektami używanymi w Polsce, posługują się również ci Cyganie (i ich potomkowie), którzy emigrowali z Polski od lat 1960-tych (masowo od połowy lat 1990-tych do dziś) do Wielkiej Brytanii, Niemiec, Szwecji, USA i Kanady.
Dialektem polska roma posługują się też Cyganie z tej grupy, mieszkający w państwach bałtyckich i w północnej Rosji.

Mitologia pochodzenia

Cyganie mają bardzo krótką pamięć historyczną, sięgającą najwyżej dwa, trzy pokolenia wstecz. Trudno jest spotkać wśród nich mity czy legendy dotyczące ich pochodzenia.

red.mapy: Jacek Cieślewicz

Pokrewieństwo i tożsamość

Język romani wywodzi się z indoaryjskiej grupy języków nowoindyjskich. Wyrósł z sanskrytu, ale nie rozwinął się jako język literacki i religijny, uformował się drogą ewolucji społecznej, ludowej. Był językiem mowy, a nie pisma; dotychczas nie wyjaśniono dokładnie poszczególnych faz jego rozwoju i dlatego nie jest możliwe opracowanie jego gramatyki historycznej. Ponadto podczas wielowiekowych wędrówek różnych grup cygańskich rozpadł się na wiele dialektów, które ewoluowały, tracąc pierwotne słownictwo zastępowane słownictwem absorbowanym z języków napotykanych przez Cyganów ludów i współcześnie nie posiada formy ponaddialektalnej. Nie jest więc łatwo Cyganom z różnych grup porozumieć się ze sobą, tym jest to trudniejsze, z im bardziej odległych geograficznie grup pochodzą.
Współcześnie klasyfikacji dialektów cygańskich dokonał Marcel Courthiade – francuski Cygan pochodzenia greckiego, pracownik naukowy INALCO, szef Komisji Językowej przy International Romani Union. Według tego podziału dialekty języka romani składają się z czterech warstw:

1. bałkańsko-karpacko-bałtycka, która dzieli się na:
• dialekty bałkańskie
• dialekty karpackie (w tym używany przez zamieszkującą Polskę grupę Bergitka Roma)
• dialekty bałtyckie (w tym używany przez zamieszkującą Polskę grupę Polska Roma)
2. gurbecko-czergarska. Należą do niej dialekty, takie jak m.in. gurbeti, dźambasi, czergari, używane przez niektóre grupy Cyganów z Serbii, Macedonii, Grecji.
3. kalderasko-lowarska. Należą do niej m.in. dialekty zamieszkujących Polskę Lowarów i Kełderaszy.

Ponadto wyróżnia się jeszcze skreolizowane  formy dialektów, używające gramatyki języka, którym posługuje się społeczność większościowa w państwach zamieszkałych przez dane grypy Cyganów:

• ibero-romani (na bazie gramatyki języków: hiszpańskiego, katalońskiego, portugalskiego)
• anglo-romani (na bazie gramatyki języka angielskiego)

W dialektach tych pozostało jedynie kilkaset słów cygańskich.

Należy też wspomnieć o dialektach sinto-manuś, które oddaliły się od innych dialektów tak dlatego, że porozumienie się między ich użytkownikami jest prawie niemożliwe. Posługują się nimi głównie Cyganie zamieszkujący Niemcy – Sinti i Francję – Manuśa. Nieliczna grupa Sinti żyje również w Polsce

Tożsamość

Cyganie/Romowie bardzo różnie definiują swoją tożsamość, ale zawsze w opozycji do gadźów (gadźo – 'nie-Cygan, obcy'). Uważają, że bariera kulturowa, jaką oddzielają się od świata zewnętrznego, broni ich przed utratą tożsamości. Podstawą romanipen (cygańskości/romskości), jakkolwiek byłaby ona przez daną grupę definiowana, jest zawsze odwołanie się do tradycji. Podstawowe zasady, na których opierają się cygańskie wspólnoty to:

• manifestowanie swojej przynależności etnicznej (a przede wszystkim przynależności do swojej grupy i związana z tym lojalność wobec jej członków)
• okazywanie we własnym środowisku niechęci do nie-Cyganów
• używanie zawsze, gdy jest to możliwe języka romani i manifestowanie jego wyższości nad innymi językami (również nad innymi niż własny dialektami cygańskimi, które uznaje się za „zanieczyszczone”, „mniej prawdziwe”)
• patyw, czyli zasada wzajemnego szacunku, honoru, ale i gościnności
• phuripen, czyli zasada poszanowania starszych
• ćaćipen, czyli nakaz prawdomównośći

Cyganie tzw. tradycyjni, czyli ci, którzy do lat 1960-tych jeszcze wędrowali, mają również niepisany kodeks moralno-prawny, nazywany mageripena ('skalania'). Jest to zbiór zasad, których musi przestrzegać każdy członek społeczności, jeżeli chce uchodzić za osobę godną szacunku i czystą moralnie. Jeżeli je łamie, naraża się na sankcje w postaci wyłączenia ze społeczności (czasowego lub dożywotniego, w zależności od wagi przewinienia). Staje się wtedy magerdo 'skalany, nieczysty' i jest to niezwykle dotkliwa kara, ponieważ od magerdo zobowiązana jest odseparować się nawet najbliższa rodzina. Skalania mają prawo nakładać i zdejmować tradycyjni sędziowie, w grupie Polska Roma taki sędzia i strażnik tradycji to jedna osoba, zwana Śero Rom ('Głowa Cygan'), natomiast u Kełderaszy i Lowarów kris 'sąd' - ciało kolegialne, które tworzy kilku cieszących się powszechnym szacunkiem w danej grupie starszych mężczyzn. Cyganie z grupy Bergitka Roma, jako od wieków osiadli i najbardziej zasymilowani, zatracili w swojej tradycji kodeks mageripena.

Przegląd lingwistyczny

Język romani należy do języków fleksyjnych, w których występuje fleksja, czyli odmiana  czasownika np. przez czas, osobę; rzeczownika m.in. przez liczbę, przypadek.

Dla dialektów Cyganów polskich charakterystyczne jest, poza postępującą gwałtownie ich polonizacją, dodawanie polskich przedrostków do czasowników, np. dźa ('idź') – wydźa ('wyjdź'), tłumaczenie i absorbowanie nieużywanych wcześniej form z języka polskiego, np. na kameł pes man ('nie chce mi się') czy ćhurde jakhesa ('rzuć okiem').

Cechą dialektów polskich Cyganów, która nie występuje w innych dialektach, jest używanie spółgłoski <ł> [w].

Standaryzacja

Język romski nie ma formy ponaddialektalnej, przez wieki nie był też  zapisywany. Ci Cyganie, którzy nauczyli się pisać, zapisywali treści w swoim języku przy pomocy znanych im form i zasad, w alfabetach używanych w państwach, które zamieszkiwali. Również badacze języka romani zapisywali go używając do tego znanych im form transkrypsji.
W 1990 r. obradujący w Jadwisinie pod Warszawą delegaci na IV Kongres International Romani Union przyjęli zaproponowany przez Marcela Courthiade alfabet oraz zasady pisowni języka romani, która od tej pory nazywana jest „pisownią warszawską”. Uznano, że jest to uniwersalny model zapisu, który będą mogli zrozumieć i stosunkowo łatwo przyswoić Cyganie na całym świecie, mimo tego, że posługują się różnymi dialektami.
Zaproponowany alfabet ma 31 grafemów odpowiadającym głoskom:

A  B  C  Ć  Ćh  D  E  F  G  H  X  I  J  K  Kh  L  M  N  O  P  R  Rh  S  Ś  T  Th  U  V  Z  Ө  З

W 1992 r. wprowadzono dodatkowo oznakowanie dłuższych samogłosek  ǎ  ě  ǐ  ǒ  ǔ  oraz samogłosek akcentowanych à  è  ì  ò  ù
Pisownia warszawska, stosowana coraz szerzej w różnych państwach, szczególnie w Rumunii (gdzie jest nauczana w szkołach), nie przyjęła się w Polsce, ponieważ w naszym państwie nie tylko nie naucza się języka romskiego w szkołach, ale nawet pomysły, by takie nauczanie – nawet w ograniczonej formie – wprowadzić, spotykają się z niechęcią Cyganów, w tym zarówno tradycyjnych przywódców, jak i liderów działających oficjalnie romskich organizacji.
W związku z tym w 2008 r. zainicjowana przez MSWiA i MEN grupa ekspertów (Romów-Cyganów i Polaków) podjęła próbę wypracowania propozycji zapisu języka romani w Polsce. Bezpośrednim tego powodem było wydanie w 2007 r. pierwszego w Polsce elementarza w języku romskim (w dialekcie polska roma) autorstwa Karola Parno Gierlińskiego i przygotowywana wtedy edycja tegoż elementarza w dialekcie bergitka roma. Podczas kilku spotkań w Sulejówku pod Warszawą opracowano propozycję zapisu, dla której punktem wyjścia była autorska propozycja Adama Bartosza. Od miejsca obrad nazwano tę pisownię „sulejowską”. Uwzględnia ona istniejące już tendencje w stosowanych do tej pory intuicyjnie zapisach języka romani w Polsce i opiera się na alfabecie polskim.

Alfabet „sulejowski”:

A  B  C  Ć  Ćh  D  Dź  E  F  G  H  Ch  I  J  K  Kh  L  Ł  M  N  Ń  O  P  Ph  R  S  Ś  T  Th  U  W  Y  Z  Ź


W wyrazach pochodzenia polskiego zaproponowano stosowanie pozostałych znaków, charakterystycznych dla języka polskiego, a więc: Ą Cz Ę  Ó  Rz Sz  Ż
Mimo, że minęło pięć lat od opublikowania „pisowni sulejowskiej”, środowisko romskie nie podjęło na ten temat żadnej dyskusji.

Statystyka

Językiem romani jako pierwszym posługuje się na świecie (według różnych szacunków) od 8 do 15 milionów ludzi. W Polsce jest to 16-25 tysięcy osób.
W Spisie powszechnym z 2002 roku 15.657 osób posiadających obywatelstwo polskie podało język romski jako (jeden z) język(ów) kontaktów domowych, 12.731 obywateli polskich zaś określiło swą narodowość jako romską.
Wg wyników Spisu powszechnego z 2011 roku za Romów uważa się 17 tysięcy obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, z czego 12 tysięcy deklaruje romskość na miejscu pierwszym, a 10 tysięcy – deklaruje tożsamość romską jako jedyną.
Według Ethnologue w Polsce językiem romskim posługuje się ponad 35 tysięcy osób.
Liczba użytkowników, dla których jest on językiem drugim lub obcym jest nieznana. Można jedynie przypuszczać, że jest to liczba znikoma, ponieważ są to mówcy, którzy weszli w rodziny cygańskie jako małżonkowie (co nie zdarza się zbyt często) oraz nieliczna grupa badaczy (w Polsce nie-Romów - badaczy kultury romskiej, władających językiem romani jest kilku).

Znajomość innych języków

Dla Cyganów żyjących w Polsce drugim językiem jest język polski. Natomiast ci, którzy wyjeżdżają poza granice kraju, szybko stają się trójjęzyczni. Język polski staje się wtedy obok języka romani językiem „tajnym”, za pomocą którego można zachować w tajemnicy przed krajowcami treść prowadzonych między sobą rozmów, a także ukryć swoją, nie zawsze mile widzianą, tożsamość etniczną.

4 - narażony na zagrożenie

Media

W Polsce ukazuje się kilka romskich czasopism:

• Rrom p-o drom – miesięcznik, wydawany w latach 1990 – 2011 przez Centralną Radę Romów w Białymstoku.
• Dialog–Pheniben – kwartalnik, wydawany od 1995 r. (z przerwami) przez Stowarzyszenie Romów w Polsce z siedzibą w Oświęcimiu
• Romano Atmo – dwumiesięcznik, wydawany od 2006 r. przez Związek Romów Polskich w Szczecinku
• Kwartalnik Romski – wydawany od 2010 r. przez Stowarzyszenie Romano Waśt w Radomiu

Ponadto od 2008 r. Muzeum Okręgowe w Tarnowie wydaje rocznik Studia Romologica – jedyne w Polsce pismo naukowe poświęcone w całości tematyce romskiej.

Edukacja religijna

Romowie polscy w przeważającej większości są katolikami. Krajowym Duszpasterzem Romów jest ksiądz Stanisław Opocki, który co roku organizuje specjalne cygańskie pielgrzymki: do Rywałdu Królewskiego i Limanowej.

Przykładowe teksty

Fragment modlitwy Ojcze nasz:

Polska Roma

Jamaro Dad,
kaj san dre bolipen,
te jaweł śwjenćindo Tyro Ław
te jaweł Tyro them,
te ćheł so kames,
syr dre bolipen,
adźa pe phuw.


Bergitka Roma

Amaro Dad,
so sał ando nebos,
me aweł świnćinen Tiro naw,
me aweł Tiro kralipen,
me kereł pes so kames,
sar ando nebos,
kawka pre phuw.

Kalderari

Amaro Dad,
so san ando ćeri,
te awel swuntoT o anaw,
te aresel To rajo,
te awel kerdini ti woja,
ando ćeri,
sar pre phuw.

Lowari

Amaro Dad,
kaj san ando ćeri,
te awel sunto To anaw,
te awel Ti krajeja,
te awel kerdi Ti woja,
ando ćeri,
sar pe phuw.


Na stronie Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji
http://mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl/mne/prawo/ustawa-o-mniejszosciac/tlumaczenia/6490,Tlumaczenia-Ustawy-o-mniejszosciach-narodowych-i-etnicznych-oraz-o-jezyku-region.html
znaleźć można tłumaczenia tekstu Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym na dialekty polska roma i bergitka roma - załączone i na naszej stronie.

Dotychczasowy stan wiedzy

Słownik

W 1953 r. ukazała się książka Jerzego Ficowskiego Cyganie Polscy, na której końcu autor zawarł uwagi o języku romani, zarys gramatyki oraz słowniczek polsko – cygański, który następnie poprawiał i rozwijał w następnych, rozszerzonych wydaniach książki, już pod tytułem Cyganie na polskich drogach.
W 2008 r. Romskie Stowarzyszenie Oświatowe „Harangos” wydało Rozmówki romskie – romane wakeribena, autorstwa Izabeli Jaśkowiak i Pawła Lechowskiego. W tymże roku nakładem poznańskiej Fundacji „Bahtałe Roma – Szczęśliwi Cyganie” ukazały się Rozmówki polsko–romskie w dialekcie Cyganów górskich – Bergitka Roma, autorstwa znanego skrzypka Miklosza Deki Czurei, zaś w roku 2009 Muzeum Okręgowe w Tarnowie wraz z Romskim Stowarzyszeniem Oświatowym „Harangos” wydały opracowany przez poetę romskiego z Czarnej Góry Jana Mirgę Słownik romsko–polski, który zawiera, poza tłumaczeniem cygańskich słów, również przykłady ich zastosowania w zdaniach oraz uproszczoną część poświęconą gramatyce

Organizacje

W Polsce działa ponad 90 organizacji romskich (stowarzyszeń i fundacji). Dwóch ich przedstawicieli (Roman Chojnacki i Robert Bladycz) zasiada w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, przy której działa też Zespół ds. Romskich.
Od 2004 roku (wprowadzany był w latach 2001-2003 jako pilotażowy w woj. małopolskim) funkcjonuje Rządowy program na rzecz społeczności romskiej.

Bibliografia

Bartosz, Adam 2004. Nie bój się Cygana, Sejny: Fundacja Pogranicze.

Bartosz, Adam 2009. "Propozycja zapisu języka romani (pisownia sulejowska)", Studia Romologica 2: 153-165.

Courthiade, Marcel 2009. "Alfabet odpowiedni dla języka cygańskiego, oparty na naukowych podstawach – o pisowni
języka rromani", Studia Romologica 2: 105-149.

Deki Czureja, Miklosz 2008. Rozmówki polsko – romskie w dialekcie Cyganów Górskich – Bergitka Roma. Poznań: Fundacja Bahtałe Roma.

Ficowski, Jerzy 1985. Cyganie na polskich drogach. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Fraser, Angus 2001. Dzieje Cyganów. Warszawa: PIW.

Gierliński, Karol Parno 2007. Miri szkoła. Romano elementaro. Gorzów Wielkopolski.

Gierliński, Karol Parno 2008. Miri szkoła. Romano elementaris. Kostrzyn nad Odrą.

Jaśkowiak, Izabela i Paweł Lechowski 2008. Rozmówki romskie – romane wakeribena. Kraków: Romskie Stowarzyszenie Oświatowe Harangos.

Mirga Andrzej i Lech Mróz 1994. Cyganie.Odmienność i nietolerancja. Warszawa: PWN.

Mirga Jan 2009. Słownik romsko – polski. Tarnów: Związek Romów Polskich.


Autor: Jacek Milewski