rosyjska gwara Staroobrzędowców

ISO 639-1	ru
ISO 639-2	rus
ISO 639-3	rus
SIL	RUS

odmiany językowe Staroobrzędowców nie posiadają odrębnego kodu.

History

Cultural Identities

Typology

Graphic Systems

Standards

Speakers

Danger Rating

Public Use

Other

Sources

Nazwa

Endonim

Endolingwonim oznaczający język rosyjski to: русский язык. Brak szczególnego określenia dialektów używanych w Polsce. Określa się je opisowo, np. русский говор старообрядцев, проживающих в Польше 'rosyjska gwara Staroobrzędowców zamieszkujących w Polsce' (http://www.borovskold.ru/content.php?page=lonuemcd_rus&id=166). Samą społeczność określa się jako староверы, старообрядцы. Spotyka się też pejoratywne określenie раскольники, dosł. 'schizmatycy'. Odłam wyznania staroobrzędowego obecny w Polsce określany jest jako поморцы 'pomorcy', а szerzej – безпоповцы 'bezpopowcy'. To ostatnie określenie, będące konfesjonimem, obejmuje wszystkie nurty, w których nie ma hierarchii duchownej.

Egzonimy

Język, którym posługują się Staroobrzędowcy, jest nazywany rosyjskim. Podobnie jak w przypadku określeń endonimicznych, używane są określenia opisowe, np. gwara Staroobrzędowców. Jedna z informatorek Anny Zielińskiej – wywodząca się z Mazur starowierka z Hamburga – dla odróżnienia od standardowego języka rosyjskiego używała określenia rosyjski z klasztoru, odnosząc się do klasztoru w Wojnowie (Zielińska 1999). Społeczność określana jest jako Staroobrzędowcy, Starowiercy. Pisownia wielką literą podyktowana jest potraktowaniem Staroobrzędowców jako społeczności etnokonfesjonalnej (por. Wicherkiewicz 2000: 190). Nurt, w którym nie ma hierarchii duchownej, określa się jako bezpopowcy.
W języku angielskim brak szczególnej ustalonej nazwy omawianych tu odmian. Używa się określeń opisowych np. (Russian) Old Believers' dialect. Samo wyznanie najczęściej określa się mianem (Russian) Old Believers, czasem Old Ritualists. W angielskojęzycznej literaturze rozpowszechnione jest też określenie Raskolniki (Crummey 1998: 61).

Na określenie Staroobrzędowców z Mazur w literaturze niemieckojęzycznej pojawia się termin Philipponnen 'Filiponi'.

Była molenna Staroobrzędowców - dziś kościół katolicki w Gibach, fot. T. Wicherkiewicz.

Historia i geopolityka

Do dziedzictwa języka rosyjskiego odnoszone są często zabytki staroruskie (np. Правда рѹсьскаѩ – Ruska prawda) oraz cerkiewnosłowiańskie, w których pojawiały się lokalne elementy (Witkowski 2011: 111). Najważniejszymi bezpośrednimi źródłami dialektu staropskowskiego,

Gramota na korze brzozowej Psk 7 (List Stiepana do Waciuty) (za: http://gramoty.ru/index.php?act=full&id=991).

z którego wywodzą się opisane tu odmiany językowe, są pskowskie gramoty na korze brzozowej, a także notatki w księgach cerkiewnych (Zalizniak 2004: 14). Istnieje ponadto wiele pośrednich źródeł, w których znajdują się pskowskie cechy dialektalne, np. w tekście cerkiewnosłowiańskim (Zalizniak 2004: 14; Witkowski 2011: 112).

Geneza w Rzeczypospolitej

Genezy wytworzenia się odrębnej społeczności staroobrzędowej należy upatrywać w siedemnastowiecznych reformach, jakie przeprowadził w Rosyjskim Kościele Prawosławnym patriarcha Nikon. Wierni, którzy nie pogodzili się z wprowadzonymi przezeń zmianami, a miały one na celu zbliżenie cerkwi rosyjskiej do greckiej, poddani zostali prześladowaniom. Schronienia szukali w związku z tym w oddalonych obszarach Rosji oraz (najczęściej tuż) za jej granicami.
Pierwsze wzmianki o osadach Staroobrzędowców na terenie Polski pochodzą z końca XVIII w. Dzisiejsze osady w południowej części powiatu augustowskiego pochodzą z drugiej polowy XIX w., natomiast osadnictwo na Mazurach datuje się od 1831 r. Staroobrzędowcy osiedlali się też na innych terenach, wchodzących dawniej w skład Rzeczypospolitej, np. na Wileńszczyźnie, Grodzieńszczyźnie i na Wołyniu (Grek-Pabisowa 1997: 148).
Obecnie Staroobrzędowcy żyją w Polsce w rejonie suwalsko-sejneńskim, augustowskim oraz na Mazurach.

Osady staroobrzędowców w Polsce - red.mapy Jacek Cieślewicz.

Panorama Wodziłek – wioski Staroobrzędowców na Suwalszczyźnie; na środku wioski widoczna kopuła molenny, fot. T. Wicherkiewicz.

Doktryna obecnych w Polsce Staroobrzędowców zakłada, że po wprowadzeniu reform brak na świecie prawowiernych kapłanów. Nabożeństwu przewodzą nastawnicy – świeccy mężczyźni o dobrej znajomości religii, wybierani na te stanowiska przez gminę. Nastawnicy mogą otrzymać wykształcenie przygotowujące ich do tej posługi w Griebienszczykowskiej Uczelni Duchownej w Rydze na Łotwie (ros. Гребенщиковское духовное училище, łot. Grebenščikova garīga skola).

Wsie Staroobrzędowców na Mazurach na początku XX w. (za: Tetzner 1902: 216) – zob. więcej http://philipponia.w.interia.pl/tetzner.htm. Odmianie językowej mazurskich Staroobrzędowców poświęcono odrębny profil.

Inne lokalizacje

Język rosyjski w odmianie mazurskich Staroobrzędowców używany jest także wśród społeczności żyjącej w Niemczech, w Hamburgu (Zielińska 1999).
Staroobrzędowcy żyjący nad jeziorem Pejpus (Estonia) również posługują się gwarą wywodzącą się z gwar typu pskowskiego (Palikowa i Rostowa 2008: 11). Staroobrzędowcy nurtu pomorskiego żyją także w innych krajach bałtyckich.

Starowierki (z Łotwy) w tradycyjnych strojach, fot. T. Wicherkiewicz.

Mitologia pochodzenia

W rejonie augustowskim przekazywana jest legenda „o Białomorach”; poza tym brak tradycji przekazu na temat imigracji, łączących Staroobrzędowców z ewentualnym pochodzeniem z Rosji (Zielińska 1996: 46).

Pokrewieństwo i tożsamość

języki indoeuropejskie → języki słowiańskie → języki wschodniosłowiańskie → język rosyjski
(za: Lewis 2009)

Odmiany językowe używane przez Staroobrzędowców należą do gwar języka rosyjskiego typu pskowskiego. Pskowska grupa gwar należy do (tzw. akających) gwar środkowowielkoruskich części zachodniej (Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 114). W gwarach akających głoski [o] i [a] przed akcentem wymawia się tak samo.

Tożsamość

Tożsamość polskich Staroobrzędowców zasadza się na poczuciu odrębności religijnej i językowej; nie jest ważna dla nich świadomość odrębności etnicznej (Zielińska 1996: 45-46). Skupia ich Staroprawosławna Cerkiew Pomorska Rzeczypospolitej Polskiej, która reprezentuje nurt bezpopowców (tj. nieposiadający hierarchii duchowej) w tradycji staroobrzędowej. Zasadniczo brak u nich silnej identyfikacji z Rosją i narodem rosyjskim. Istnieje natomiast poczucie więzi ze współwyznawcami z krajów bałtyckich (Zielińska 1996: 46).
Staroobrzędowcy z Mazur mają (lub mieli w latach 1990-tych) poczucie przynależności do Niemiec i identyfikują się jako część niemieckiej mniejszości narodowej, wyróżniającą się religią (Zielińska 1996: 46). Staroobrzędowcy żyjący w Hamburgu utożsamiają się ze społecznością imigrantów z Prus Wschodnich, także z osobami innych wyznań (np. ewangelikami, prawosławnymi).
Na Mazurach mieszkają również jednowiercy, potomkowie staroobrzędowców, którzy przyłączyli się do Cerkwi prawosławnej głównego nurtu, zachowując jednak własną obrzędowość (Zielińska 1996: 30). Jednowierców władze rosyjskie osiedliły również na Suwalszczyźnie, licząc na przyłączenie Staroobrzędowców pod wpływem ich obecności do oficjalnego prawosławia. Jednowiercom nadano w 1842 r. folwark Karolin (gdzie założono wieś Pokrowsk) i obręb leśny Cieszkinie (Sosna i Troc-Sosna 2002: 139). Jeszcze w 1921 r. w powiecie sejneńskim jednowiercy przeważali liczebnie nad staroobrzędowcami i innymi prawosławnymi (Sosna i Troc-Sosna 2002: 142). Po II wojnie światowej prawie cała ludność rosyjska przeniosła się do ZSRR – w 1970 r. pozostawało jedynie kilkanaście rodzin Staroobrzędowców (Sosna i Troc-Sosna 2002: 142-143).

O Rosjanach-staroobrzędowcach jako jednej z mniejszości religijnych w Polsce pisze wszechstronnie Rykała 2011.

Centrum wsi Wodziłki, fot. T. Wicherkiewicz.

Molenna cmentarna w Suwałkach, fot. A. Jorroch.

Przegląd lingwistyczny

Podobnie jak język polski i standardowy język rosyjski, przedstawione tu odmiany należą do języków fleksyjnych, w których występuje odmiana np. czasownika m.in. przez czas, osobę; rzeczownika m.in. przez liczbę, przypadek.
Dialekt wyniesiony przez polskich Staroobrzędowców z ziemi pskowskiej miał wiele cech wspólnych z gwarami białoruskimi. Również na ziemiach polskich użytkownicy tego dialektu pozostawali w kontakcie z ludnością białoruską, co wpływało na ich język (Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 114).
Gwara Staroobrzędowców posiada 5 fonemów samogłoskowych w pozycji akcentowanej: /a, o, e, i(y), u/;
w pozycjach nieakcentowanych zaś:

bezpośrednio przed akcentem po spółgłoskach twardych występuje: [a, y, u], natomiast po miękkich: [i, a, e(ẹ)] (kropka pod oznaczeniem głoski oznacza podwyższone miejsce artykulacji). Odmianę tę charakteryzuje akanie (tj. realizacja staroruskiego [o] jako [a]), np. garoχ 'groch' oraz jakanie (tj. realizacja staroruskiego [je] jako jako [ja]), np. v ľasu 'w lesie'. To ostatnie nie zawsze jednak występuje, w związku z wpływem standardowego języka rosyjskiego,
na drugim miejscu przed akcentem po spółgłoskach twardych występuje: [ɘ(a), y, u], np. kɘmary 'komary', budavaľi 'budowali', natomiast po miękkich [i(ẹ)], np. rʼidavoi̯ 'szeregowy', vʼẹčarkom 'wieczorem',
po akcencie po spółgłoskach twardych występuje: [ɘ(a), y, u], np. dva synɘ 'dwóch synów', natomiast po miękkich: [i(ẹ), ạ], np. rʼemnim 'paskiem', pytałsʼạ 'usiłował'.

Występuje ponadto zjawisko drugiego pełnogłosu, np. mɘłanʼja 'błyskawica', a także samogłoski protetyczne (tj. nieuzasadnione etymologicznie) [a], [i], np. aχlʼef 'chlew', ir'ža 'rdza', ił'gatʼ 'łgać'.
W porównaniu ze standardowym językiem rosyjskim, dialekt Staroobrzędowców zawiera więcej spółgłosek. Występuje w nim niepalatalne (twarde) [č], np. čyvo 'czego', palatalne [cʼ], np. sʼcʼeškɘ 'ścieżka' oraz [u̯], np. bʼeu̯yi̯ 'biały', pašou̯ 'poszedł' (Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 114-115).
Większość rzeczowników męskich i nijakich ma końcówkę mianownika liczby mnogiej -y/-i, np. głazy 'oczy', vʼosły 'wioska', dɘχtarʼi 'lekarze'. Rzeczowniki żeńskie dawnej deklinacji spółgłoskowej częściej niż w standardowym języku rosyjskim zasymilowane są do deklinacji na -a , np. dočɘ 'córka', matkɘ 'matka'.
Obecne i często stosowane, zapewne pod wpływem języka polskiego, są czasowniki mʼetʼ 'mieć', musʼitʼ 'musieć', jisʼtʼ 'być'.
Imiesłowy czynnego czasu przeszłego stosowane są w roli orzeczenia (cecha ta występuje także w innych odmianach językowych Podlasia), np. kot najefszy kak boczka 'kot najadł się jak beczka'.
Zachował się reliktowo czas zaprzeszły, np. adno ucha safsiem tam gniľ jeśť był benbenak zgnił 'w jednym uchu jest ropa, bębenek zgnił (był)' (Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 115-116).

Standaryzacja

Nie podejmowano próby stworzenia oddzielnego standardu na podstawie odmian językowych używanych przez Staroobrzędowców w Polsce. Niemniej niektórzy z polskich Staroobrzędowców obok gwary posługują się również standardowym językiem rosyjskim.

Rosyjska księga liturgiczna Staroobrzedowców z Wojnowa, fot. T. Wicherkiewicz.

Głównym ośrodkiem kształtowania się standardowego języka rosyjskiego były ziemie Rusi Zaleskiej (obszar w międzyrzeczu Oki i Wołgi), szczególnie zaś Moskwa. W okresie wczesnorosyjskim (XIV-XVII w.) teksty religijne pisane nadal były po cerkiewnosłowiańsku, w tekstach świeckich widoczny jest wpływ potocznego języka rosyjskiego. Elementy gwary pskowskiej pojawiły się w Prologu pskowskim z końca XIV w. (Witkowski 2011: 114-115).

Półustaw - krój pisma cyrylicznego dominujący przed reformami Piotra Wielkiego (za: Kisin 2012).

Dopiero panowanie Piotra I przyniosło istotne zmiany zmierzające ku standaryzacji. W 1710 r. wprowadzono zmodyfikowany alfabet cyrylicki, zwany grażdanką. W XVIII w. największy wpływ miała praca Michaiła Łomonosowa, który zaproponował standard zawierający struktury języka mówionego z dodatkiem znanych wykształconym mówcom elementów fonetyki, morfologii i leksyki cerkiewnosłowiańskiej. Badacz zaadaptował dla języka rosyjskiego teorię trzech stylów (wysokiego, średniego, niskiego), które miały się różnić m. in. zawartością pierwiastków cerkiewnosłowiańskich i gwarowych. Łomonosow krytykował obce zapożyczenia, ale sam w swoich tekstach od nich nie stronił.

Wczesny tekst cyryliczny wydrukowany grażdanką – krojem pisma wprowadzonym przez Piotra Wielkiego (za: Ledieniewa i Wojłowa [?]).

W 1918 r. przeprowadzono reformę ortograficzną, upraszczając pisownię poprzez dostosowanie jej do wymowy moskiewskiej i likwidując niektóre pozostałości cerkiewnosłowiańskie. Rozpowszechnienie oświaty i likwidacja analfabetyzmu w ZSRR spopularyzowały standard.

Statystyka/Cechy mówców

Statystyka

Językiem rosyjskim w jego różnych odmianach jako pierwszym posługuje się na świecie 145 milionów ludzi. Ogólna liczba mówców (wliczając użytkowników rosyjskiego jako języka drugiego lub obcego) wynosi do 300 milionów (Witkowski 2011: 111).

Molenna w Gabowych Grądach, fot. T. Wicherkiewicz.

Według danych polskiego Głównego Urzędu Statystycznego na 2008 r. liczba osób wyznania staroobrzędowego wynosi 480, ale dane dotyczą tylko parafii w Gabowych Grądach (Gudaszewski i Chmielewski 2010: 51). Według Rocznika Statystycznego na 1993 r. liczba ta wynosiła 2560 osób – w późniejszych latach w danych GUS następuje nagły przeskok, co pokazuje ilustracja.

Liczba osób wyznania staroobrzędowego wg danych GUS (Gudaszewski i Chmielewski 2010: 51).

Według obliczeń Z. Jaroszewicz-Pieresławcew opublikowych w 1995 r.ogólna liczba ludności staroobrzędowej wynosi 952 (Zielińska 1996: 28).
Należy podkreślić, że ze statystyk dotyczących wyznania nie wynika wprost, ile osób posługuje się omawianymi tu odmianami językowymi.
Według wykazu staroobrzędowych gmin wyznaniowych, przygotowanego na II Sobór Ogólnopolski w 1988 r., do parafii Suwałki należały wówczas 854 osoby, do parafii Wodziłki – 138, do parafii Gabowe Grądy – 1207, do parafii Wojnowo – 428 (Zielińska 1997: 159).
Według spisu ludności Imperium Rosyjskiego z 1897 r. liczba osób wyznania staroobrzędowego w powiatach augustowskim, suwalskim i sejneńskim wynosiła 5450. Według polskiego spisu ludności z 1921 r. ich liczba wynosiła 2800. Po II wojnie światowej liczba Staroobrzędowców na Białostocczyźnie wynosiła około 1500 osób (Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 114).

Tradycyjny strój Starowierki z Rosji, fot. T. Wicherkiewicz.

Inne języki, którymi posługują się mówcy

Podobnie jak ich otoczenie mówcy rosyjskich dialektów Staroobrzędowców posługują się językiem polskim. Jak pisała Zielińska w 1996 r., podówczas wśród starszego pokolenia była to polszczyzna bliska odmianie gwarowej (w ośrodku sejneńsko-suwalskim i augustowskim suwalskie gwary mazurzące i sejneńsko-suwalskie gwary niemazurzące, a w ośrodku mazurskim gwara mazurska). Natomiast polszczyzna młodszego pokolenia bliższa jest standardowej. Język polski używany przez tę społeczność pozostaje pod wpływem rosyjskim, a w ośrodku mazurskim – także niemieckim. Warto zresztą zwrócić uwagę, że polszczyzna była znana Staroobrzędowcom w momencie ich przybycia do Prus (na Mazury) w 1830 r., z czasem poznali także język niemiecki, ale po I wojnie światowej nastąpił zupełny zwrot kulturowy w stronę niemiecką wraz z wyparciem języka polskiego (Zielińska 1996: 43-45).
Gwara polska używana przez Staroobrzędowców pozostaje pod wpływem gwary rosyjskiej. Należy wyróżnić m.in. takie zjawiska jak: asynchroniczna realizacja głosek nosowych nawet przed spółgłoskami szczelinowymi (np. monš 'mąż', genśi 'gęsi'), a także denasalizacja (tj. utrata wymowy nosowej) w wygłosie (np. našo v́are 'naszą wiarę', źimovo poro 'zimową porą') albo brak wymiany głoskowej [k : c] (np. w celowniku liczby pojedynczej: matk'e 'matce', vnučk'e 'wnuczce' albo w mianowniku liczby mnogiej: Polak'i 'Polacy', robotńik'i 'robotnicy') (Zielińska 1997: 64).
Staroobrzędowcy z ośrodków mazurskich jeszcze w latach 1950-tych posługiwali się standardowym językiem niemieckim z domieszką elementu gwarowego, a na Mazurach wschodnich także dialektem dolnoniemieckim. W tym okresie starsi informatorzy słabo znali język niemiecki, natomiast młodsi słabo znali gwarę polską – posługiwali się standardowym językiem niemieckim albo standardową polszczyzną (Siatkowski 1983: 104).
W liturgii staroobrzędowej wykorzystywany jest język cerkiewnosłowiański. Ponadto w gwarze osadzane są zdania cerkiewnosłowiańskie zapożyczone z Biblii albo liturgii.
W warunkach miejskich językiem liturgicznym pozostaje cerkiewnosłowiański, ale w życiu religijnym używa się zarówno dialektu Staroobrzędowców, języka polskiego, a nawet standardowego język rosyjskiego (Głuszkowski 2011: 139-142).
Wychowując dzieci, rodziny Staroobrzędowców podejmują różne strategie. Język polski postrzegany jest jako dający możliwość awansu społecznego i ekonomicznego, natomiast rosyjski dialekt pozostaje ważny w życiu religijnym. Stosowane są takie taktyki, jak mówienie w domu po polsku, a u dziadów po rosyjsku albo przyjmowanie przez jedno z rodziców roli mówcy polskiego, a drugie rosyjskiego.

Wiejska bania (łaźnia) Staroobrzędowców w Wodziłkach na Suwalszczyźnie, fot. T. Wicherkiewicz.

3 - dość zagrożony

Obecność w życiu publicznym

Status w Polsce

Ratyfikowana przez Polskę Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych uwzględnia język rosyjski (List of declarations 2012).
W ministerialnym wykazie gmin w Polsce, w których ponad 20% mieszkańców posługuje się językiem mniejszości, co umożliwia wprowadzenie danego języka jako pomocniczego, nie znalazła się żadna gmina z językiem rosyjskim (http://www2.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=947).

Współczesny nagrobek Staroobrzędowców na cmentarzu w Wodziłkach na Suwalszczyźnie - cyryliczna inskrypcja na nagrobku stylizowana na archaiczną, uwagę zwracają zaznaczenia skrótów w postaci tyld (tytło[1]) (fot. T. Wicherkiewicz).

Język rosyjski na świecie

Język rosyjski posiada status państwowego w Rosji oraz jednego z państwowych na Białorusi, w Kazachstanie, Kirgistanie oraz w kilku terytoriach spornych na obszarze postsowieckim (jak np. Naddniestrze czy Osetia Południowa). Ponadto jest językiem urzędowym w Terytorium Autonomicznym Gagauzja (Mołdawia).
Język rosyjski ma też znaczenie jako język międzynarodowy, będąc jednym z pięciu języków oficjalnych oraz jednym z sześciu języków konferencyjnych ONZ (Witkowski 2011: 111).

Media

Brak mediów, które wydawane byłyby w odmianie językowej Staroobrzędowców albo koncentrowały się wyłącznie na tematyce starowierczej. Informacje o Staroobrzędowcach pojawiają się w audycji regionalnej białostockiego ośrodka Telewizji Polskiej Rosyjski Ekspres.

Edukacja religijna

Gwara Staroobrzędowców wykorzystywana jest w celach katechetycznych, podczas gdy językiem liturgii pozostaje język cerkiewnosłowiański.

Księga liturgiczna i modlitewne czotki, fot. T. Wicherkiewicz.

Przykładowe teksty

● tekst gwarowy z Augustowa (woj. podlaskie)

Pasyłajut swatof, nu pasłof gawariat. Snaczała pasyłali pasłof, ili ja pajdu za niawo za jawo ili niet. Rańsze dagawariacsa samy, a patom uże znaczyt swatof pasyłajut. Idut uże priama, pariń idiot f swaty. A innyj ta tak jiszczo nié dagawaricsa, ni znajit pajdiot jana ili ni pajdio za jawo, to i pasłof pasyłajit, ili ja pajdu. A patom uże idiot samyj maładoj sa swatam, nu swatajit. Swatajut i dagawariwajucsa, kagda swad'ba f kakoj dień. Nu jiszczo pri tom szto kag żanich pabagacze, to on znajiti, kag eta gawaricsa, honar imiejit, nu niczawo nie triebywajit. A drugoj wot triebywatjit tam u̯o dajti tam, ili daże na swad'bu, na wisieljé, tak stolka tam dienik ili czawo. Da drugiji dienik triebywajut. Nu to dagawariwajucsa patom raditiéli eta użo. Nie małodyj, nié maładoj, a uże swat s raditiélim. Uże maładucha tam f staranie. Ana tam niczawo nié znajit. K maładomu uże nié chodziut, tolka k maładoj fsiégda. Nu widisz tak jeśť, sztoby tagda nié honar. Chto takoj tawar kuplajit, tot k tamu idiot. Nu, maładucha ni kuplajit jawo, tolka on kupcom, nu da. Tag gawariat, szto diefka kuplajicsa a pariéń nie kuplajicsa, nu.

(za: Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 117-118)

● tekst gwarowy z Boru (powiat augustowski, woj. podlaskie)

A wy f kawo zajechaczy? A raiditiéli waszy żywut? Pri was może? Zamużem ci nie? W was Palak musz? Wy znajétié za Palaka ta nié jeśť gamba. I w nas, i w swajej diérewni stoka za Palakam. A Palaki jészczo łuczszyjé ludi kak naszy, ba naszy to... Kak na kakowa, i Palaki raznyjé jeśtiá. A szto jeta wychodzit i to, i drugojé to nié gamba. Tak wot i ja jészczo imieju syna. Ja ta toże gawariu jamu: żaniś ditaionak, bo ja i starajá jeśť. A wałnujujusiá znajitié, kak maładyjé pajdut i zagulajut, i zdiełajut.

(za: Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 122)

● tekst gwarowy z Gabowych Grądów (powiat augustowski, woj. podlaskie)

Ja sama prywykszy. Pytamu szta jej tak stałaś. U majoj niéwiestki starszaj toże żałudak silna apustifszy. Tubachu muszu siedia wymyť. Ana skapidonnaja. Szut was prinios tut mnie na zradu. Oj kak miłyji maji, kak ni prywykszy k ribiatam.

(za: Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 120)

● tekst gwarowy z Wodziłek (powiat suwalski, woj. podlaskie)

A w Warszawy szczo jagat niet? A kłubnika? Pa czom w was kłubnika? U nas rańcze doraga. Tapier kak raz widieli pa u̯simnacat. Uże w was diészawiej. A tak była darożej dwacať – pidisiat aszczo. Tapieŕ gladi ty tolki dwacat́ czatyrié. A tapier uże wasimnacat́ fczara byli. Budut diészawiej szczo. My kak rańcze żyli ot tamyka, to w minia byli kłubniki. To i charaszo to była, dla sibia mieli. Pradawat́ to nie, tolka dla sibia. I nawariła i jészczo dała etaj... karzinku. Patom etaj swajej doczki dała kazinku i dla sibia i na jadu.

(za: Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 124-125)

● tekst gwarowy ze Żłobina (powiat sejneński, woj. podlaskie)

Bajnia jeśť. Stajit niébalszajá tam. Niemnoga prikopczena, alé pamycca charaszo. Poł wnizu, patom wysze jeśt́. I jeśt́ takajá boczka, griejét wadu. I charoszyjá wieszcz. Jeta katorajá wadu girejit, to pajpa. Toże pa polsku nawierna pajpa nawierna budit, nawierna nie. Jeta pajpa nié budit. Ja wam nié skażu charaszo. No to tapiér nazywajém pajpa, a ja tam nié nzaju kak pa ruśki nazywali. Jészcze wienik z biériozy ili z dubu takoj. My at jészczo nié diełali, a sijczas nużna diełat́ jich, siczas at. Eta i w garadach toże jeśt́. W garackich baniách toże jeśt́. Ja at był tam f seseru siczas i skoka raz, tak toże myłsiá.

(za: Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1972: 129)

Dotychczasowy stan wiedzy

Słownik

W 1980 r. opublikowano Słownik gwary starowierców mieszkających w Polsce autorstwa Irydy Grek-Pabisowej i Iryny Maryniakowej (por. Grek-Pabisowa i Maryniakowa 1980).

Okładka słownika gwary polskich Staroobrzędowców.

W 2008 r. ukazał się w Estonii przeznaczony do użytku szkolnego słownik gwary tamtejszych Staroobrzędowców, którą autorki uznały za odmianę należącą do grupy pskowskiej (por. Palikowa i Rownowa 2008).

Okładka Słownika dialektu Staroobrzędowców Estonii – podczas prezentacji, fot. T. Wicherkiewicz.

Tekst modlitwy Ojcze nasz, używanej przez Staroobrzędowców z Mazur. Jest to ta sama redacja, oparta na Biblii Elżbietańskiej (1751 r.), jaką wykorzystuje Kościół prawosławny głównego nurtu (za: Tetzner 1902: 248).

Zaplecze organizacyjne

Reprezentantem społeczności wyznaniowej polskich Staroobrzędowców jest Naczelna Rada Staroprawosławnej Pomorskiej Cerkwi z siedzibą w Suwałkach, utworzona w 1983 r. Status prawny Kościoła staroobrzędowego reguluje Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego nieposiadającego hierarchji duchownej (z późniejszymi zmianami).
Od 1988 r. w Gabowych Grądach działa zespół muzyki ludowej Riabina. Zespół wydał m.in. płytę W styrawierskyj dziariewni. Nagrania zespołu znalazły się w kompilacji Mniejszości narodowe i etniczne (cz.II).

Tablica umieszczona na siedzibie Naczelnej Rady Staroobrzędowców (za: Abramow i Abramowa 2009b).

Bibliografia

Абрамов, Владимир & Екатерина Абрамова [Abramow & Abramowa] 2009a. „У староверов Польши. Габовые Гронды. Фотозарисовка”, Самарское староверие. [http://samstar.ucoz.ru/news/2009-08-18-2463][dostęp 29.06.2013]
Абрамов, Владимир & Екатерина Абрамова [Abramow & Abramowa] 2009b. „У староверов Польши. Сувалки. Фотозарисовка”, Самарское староверие. [http://samstar.ucoz.ru/news/2009-08-24-2514] [dostęp 29.06.2013]
Crummey, Robert O. 1998. „The Cultural Worlds of Andrei Borisov”, Forschungen zur osteuropäischen Geschichte 54: 57-81.
Głuszkowski, Michał 2011. „Język religii i jego znaczenie dla zachowania tożsamości przez polskich staroobrzędowców”, w: Ewa Golachowska & Anna Zielińska (red.) Konstrukcje i destrukcje tożsamości. Wokół religii i jej języka. T. 1. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Grek-Pabisowa Iryda & Irena Maryniakowa 1972. „Teksty gwarowe rosyjskie”, w: Antonina Obrębska-Jabłońska (red.) Teksty gwarowe z Białostocczyzny z komentarzem językowym. Warszawa: PWN, s. 113-131.
Grek-Pabisowa Iryda & Irena Maryniakowa 1980. Słownik gwary starowierców mieszkających w Polsce. Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich.
Grek-Pabisowa, Iryda 1997. „Staroobrzędowcy-Rosjanie i ich gwara w opisie naukowym i perspektywy badawcze”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 147-157.
Gudaszewski Grzegorz & Chmielewski Mariusz (red.) 2010. Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2006-2008. Warszawa: ZWS. [http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_wyzn_rel_stow_nar_i_etn_w_pol_2006-2008.pdf] [dostęp 29.06.2013]
Кисин, Б.М. [Kisin] 2012. „ШРИФТ. 1. Развитие шрифта. Развитие русского типографского шрифта”, Posix.ru. [http://posix.ru/?p=155] [dostęp 29.06.2013]
Леденева, Валентина В. & Клавдия А. Войлова [Ledieniewa i Wojłowa] 2012. „Русский язык петровской эпохи”, Кириллица [http://cyrillitsa.ru/posts/925-petrovskie-preobrazovaniya-russkogo-yazyka.html] [dostęp 29.06.2013]
List of declarations 2012. „List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages. Status as of: 3/11/2012”. Council of Europe. [http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=8&DF=23/01/05&CL=ENG&VL=1] [dostęp 29.06.2013]
Паликова, Оксана Н. & Ровнова Ольга Г. [Palikowa & Rownowa] 2008. Словарь говора староверов Эстонии. Тарту: Общество культуры и развития староверов Эстонии.
Paśko-Konieczniak, Dorota 2010. „Leksykalne i syntaktyczne elementy rosyjskiej gwary w polszczyźnie staroobrzędowców z Gabowych Grądów i Boru”, Acta Baltico Slavica 34: 147-155.
Рукописные памятки древней Руси. http://gramoty.ru/ [dostęp 29.06.2013]
Rykała, Andrzej 2011. Mniejszości religijne w Polsce - geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Siatkowski, Janusz 1983. „Interferencje językowe na Warmii i Mazurach”, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej XXI: 103-115.
Sosna, Grzegorz & Antonina Troc-Sosna 2002. Zapomniane dziedzictwo. Białystok: Orthdruk.
Tetzner, Franz 1902. Die Slawen in Deutschland. Braunschweig: Vieweg. [http://archive.org/details/dieslawenindeut00tetzgoog] [dostęp 29.06.2013]
Wicherkiewicz, Tomasz 2000. „Tożsamość mniejszości językowych w Rzeczypospolitej Polskiej”, w: Teresa Kostyrko & Tadeusz Zgółka (red.) Kultura wobec kręgów tożsamości. Poznań–Wrocław: Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne & DTSK Silesia, s. 181-190.
Witkowski, Wiesław 2011. „Język rosyjski”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 111-126.
Зализняк, А. А. [Zalizniak] 2004. Древненовгородский диалект. Москва: Языки славянской культуры.
Zielińska, Anna 1996. Wielojęzyczność staroobrzędowców mieszkających w Polsce. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Zielińska, Anna 1997. „Elementy gwary rosyjskiej w polszczyźnie staroobrzędowców”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 159-167.
Zielińska, Anna 1999. „Staroobrzędowcy w Hamburgu. Studium złożonej tożsamości”, Etnografia Polska 1/2: 101-120.

Autor: Wojciech Gutkiewicz

Sources

Texts

No texts available.