Nazwa

Endolingwonimy:

Łemkowie swój język nazywają лемкiвскiй язык (Fontański i Chomiak 2000).

Egzolingwonimy:

• w języku polskim: język łemkowski, język Łemków lub mowa Łemków ( Rieger 1995: 9);
• w języku angielskim: Lemko (http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=rue);
• w języku ukraińskim często лемківські говірки – w liczbie mnogiej (Łesiw 1997: 9);
• w języku rosyjskim niegdyś рѣчь лемкив (Połowinkin 1896: 521), dziś – лемковский язык.

Endoetnonimy:

Podobnie jak pozostałe grupy rusińskie [1], w przeszłości grupa do samookreślenia używała nazw Руснаки, Русини, czy люди руськой вiры [2] (Magocsi 2004: 18). W XX w. przyjęła się nazwa Лемко, która powstała na pograniczu łemkowsko-bojkowskim [3] od występującego w języku Łemków słowa лем 'tylko' i stanowiła z początku przezwisko (Werchratski 1902: 1). Po raz pierwszy sformułowanie Лімки pojawia się w literaturze naukowej u Lewickiego (1834: V).

Egzoetnonimy:

• w języku polskim do teraz jeszcze spotyka się określenie Rusini, choć częściej spotykana nazwa to Łemkowie (Rieger 1995: 9). W przeszłości znane były także określenia Czuchońcy oraz Kurtaki, pochodzące od czuhy – charakterystycznego płaszcza, będącego elementem stroju Łemków (http://www.krynica.pl/Nazwa-%C5%81emko-c165.html);
• w języku angielskim najczęściej spotykana nazwa grupy to Lemkos (Duć-Fajfer: http://www.rusyn.org/ethlemkos.html);
• w języku rosyjskim poza nazwą лемки, znane były także określenia полпщуки, куртаки, чугонци (Połowinkin 1896: 521);
• w języku ukraińskim używane jest określenie лемки, w literaturze spotkać można także лемчаки (Werchratski 1902: 1), куртаки, чугaнцi.

Historia i geopolityka

Lokalizacja i zasięg

Do 1947 r. Łemkowszczyzna (łemk. Лемковина) obejmowała obszar o kształcie równoleżnikowego klina, o długości około 150 km i szerokości przy podstawie około 60 km, znajdujący się pomiędzy obszarem osadnictwa polskiego na północy i słowackiego na południu.


Mapa Łemkowszczyzny (red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: Stieber 1982).

Wschodnią granicę Łemkowszczyzny wyznaczały zlewiska rzek Osławy (w Polsce) oraz Laborca (w Słowacji). Zachodnią granicę Łemkowszczyzny wyznaczało położenie wsi Osturňa (łemk. Остурня) na Zamagurzu (w Słowacji) oraz Biała Woda (Біла Вода), Czarna Woda (Чорна Вода), Jaworki (Явіркы) i Szlachtowa (Шляхтова) na terenie Rusi Szlachtowskiej (Шляхтовська Русь, w Polsce).


Wieś Osturňa, fot. T. Wicherkiewicz.


Mapka Rusi Szlachtowskiej (http://www.jaworki.skpb.lodz.pl/okol_rus.html).

Dość jednoznacznie granicę między ludnością polską i rusińską opisał już D. Zubrzycki (1837: 19-20):

Przeszedłszy strumień Wisłok za granice niegdyś między Polską i czerwoną Rusią przyjęty, i zwróciwszy się ku zachodowi, na przestrzeni mniey więcey 50 mil kwa. zaymuiącey, po pod granicę węgierską w górach karpackich w długiey, lecz w miarę iak góry się zwężaią lub rozszerzaią wąskiej linij, w cyrkułach sanockim, iasielskim i sandeckim, mieszka lud plemienia ruskiego obrządek gr. katolickij wyznaiący, w 170 wsiach, z ludnością przeszło 83000 dusz, posiadaiąc dotych czas ieszcze 129 cerkwi. – Linia ta ciągnie się nie tylko do rzeki Poprad, lecz ieszcze i za nią w pobliskości Dunayaca po prawey stronie tegoż, w nayodleglejszym zakątku, obok źródeł uzdrawiaiących szczawnickich, znayduią się ruskie wsie, Szlachtowa, Jaworki, Czarnawoda i (…) Biała woda – Czytelnik zwracający baczność na ten przedmiot, niech sobie oznaczy na mappie Galicyi Lesganika, następuiące ostatnie przez Rusinów zamieszkałe wsie ku północy, w równinach, to iest na podgórzu za Wisłokiem leżące iako to: Wróblik królewski, szlachecki, Ładzin, daley ku Dukli idąc Wułke, Zawadke, Trzciane nad strumieniem Jasiel, Chyrowe, Myscowe, Konty nad Wisłoką, Skalnik, Brzezowe, Pielgrzymke, Kłopotnice, Folusz, Wole Cieklińską, Bednarke, Menciny, Rychwald, Bielanke, Łosie, Klimkowke, Laskowe, Florynke, Binczarowe, Królową ruske, Begusze, Macieiowe, Baranowice, Wierzchomle, i Zubrzyk nad Popradem, a będzie miał granice Rusi zawisłockiey, od plemienia polskiego w równinach osiadłego ią oddzielaiącą. – Wszystkie zatem po lewey ręce tey linij ku granicy węgierskiey leżące włości, są przez Rusinów osiadłe, którży od Rusinów s tey strony Wisłoka w eparohij przemyskiey w górach mieszkających, niczem się bynaymniey nie różnią, a ostatnia ruska wieś ku północy, to jest tak zwana „Królowa Ruska”, o mile zaledwie od Sącza, a o 13 mil od Krakowa jest odległa.

Południowy zasięg ludności łemkowskiej obejmuje: „Niskie Beskidy, Lubowniańską Werchowinę w okolicy Starej Lubowni, Szaryską Werchowinę wzdłuż zachodniego brzegu rzeki Torysy i częściowo Spiską Magurę na południe od Pienin” (Czajkowski 1999: 5). Warto zwrócić również uwagę, że granice Łemkowszczyzny wyznaczone przez językoznawców nie pokrywały się do końca z obszarami, które zamieszkiwała ludność nazywana przez sąsiadów Łemkami. Podstawą dla używania nazwy Łemko przez lokalną ludność był sam fakt występowania zwrotu łem w gwarze używanej przez mieszkańców danej wsi. Tymczasem obszar występowania tego zwrotu nie pokrywał się z pozostałymi wyznacznikami charakterystycznymi dla grupy etnolingwistycznej określonej jako Łemkowie, jak na przykład stały, polski akcent na przedostatniej sylabie (Stieber 1982: 6-7). Fakt, że granica przebiegająca pomiędzy osadnictwem polskim a ruskim na przestrzeni wieków nie ulegała znaczącym zmianom, oznacza również, że linia podziału pomiędzy tymi dwoma grupami była ostra i stabilna (Reinfuss 1961: 63; Duć-Fajfer 2001: 7-8). Inaczej przedstawiała się natomiast sytuacja na granicy południowej, gdzie zasięg występowania języka rusińskiego nie pokrywał się z zasięgiem „wiary ruskiej” (Reinfuss 1961: 63; Duć-Fajfer 2001: 8). Obszar Łemkowszczyzny zamieszkany był przez rdzenną ludność do 1947 r. Tuż po zakończeniu II wojny światowej nastąpiło masowe przesiedlenie Łemków na teren Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, a następnie, w ramach Akcji „Wisła”, na pozostałe tereny polskie, w szczególności na teren Dolnego Śląska (Stegherr http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Rusinisch.pdf: 406; http://oboz.w.of.pl/ofiary.html). Od tego momentu Łemkowie żyją w rozproszeniu, a na miejsca pochodzenia zdołała powrócić jedynie niewielka część grupy. W okresie przed 1947 r. liczba Łemków na terenie polskiej Łemkowszczyzny wynosiła około 150 000 osób. Zgodnie z informacjami zawartymi w zestawieniu Głównego Urzędu Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej z 1938 r. obszar ten zamieszkiwało łącznie 130 121 osób wyznania grekokatolickiego i prawosławnego (GUS RP 1938: 32-45; GUS RP 1938a: 26-35). Tamtejsi Łemkowie zasiedlali przede wszystkim tereny wiejskie, natomiast większe ośrodki miejskie położone na obszarze Łemkowszczyzny miały zdecydowanie polski charakter etniczny (Duć-Fajfer 2001: 8). Na początku XXI w. szacunki dotyczące liczby Łemków można uznać za mocno zróżnicowane. Magocsi (2004: 16) pisze o około 90 000 Łemków na terenie Ukrainy oraz 60 000 Rusinów (z których większość stanowią Łemkowie) na terenie Polski, przy czym, jak to często ma miejsce w przypadku mniejszości pozbawionych własnej organizacji państwowej, nie wszyscy przyznają się chętnie do swojej narodowości. Oficjalne dane zebrane podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań w 2002 r. podają liczbę 5863 osób deklarujących narodowość łemkowską oraz 5627 osób używających języka łemkowskiego w kontaktach domowych (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/nsp2002_tabl9.xls), w tym dla 1444 osób był to jedyny język używany w kontaktach domowych (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/nsp2002_tabl7.xls). Zgodnie z danymi zebranymi podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań w 2011 r.  na terenie Polski mieszka około 10 000 osób uważających się za Łemków (Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011: 18). Zgodnie z tezą Paula Magocsiego, również niektórzy przedstawiciele polskiej administracji krajowej przyznają, że rzeczywista liczba osób, które uważają się za Łemków, jest przynajmniej dwa razy wyższa (http://komentatoreuropa.pl/page107.html).

Historia i geneza

Łemkowie stanowią część makrogrupy etnicznej – Rusinów karpackich – do której zaliczyć można jeszcze Krajniaków [4] (znanych także pod nazwą Rusnaków lub Spiszaków), Dolinian [5], Bojków (Rusnaków lub Wierchowińców) i Hucułów [6] (Magocsi 2004: 18).


Mapa obszarów zamieszkanych przez Łemków oraz sąsiadujące z nimi grupy etniczne (red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: Reinfuss 1990: 14).

Istnieją dwie przeciwstawne teorie wyjaśniające pochodzenie Łemków oraz sposób, w jaki znaleźli się oni na terenie Łemkowszczyzny: teoria autochtonizmu oraz teoria migracyjna. Zgodnie z teorią autochtoniczną, Łemkowie są bezpośrednimi potomkami plemienia Białych Chorwatów, o których pisał cesarz bizantyński Konstantyn VII Porfirogeneta oraz którzy wspomnieni zostali w spisanej w XII w. na terenie Rusi Kijowskiej kronice Powieść minionych lat. Biali Chorwaci mieli zamieszkiwać tereny doliny Dunaju już około VI w. i tworzyć podległą Węgrom tzw. Marchię Rusinów (Marchia Ruthenorum - Magocsi 2004: 23). Według innej wersji tej teorii Rusini wchodzić mieli w skład Rusi Kijowskiej, a po jej upadku, w związku z naporem ludności polskiej, wycofali się na tereny trudno dostępne (Duć-Fajfer 2001: 8).


Mapa – tereny zamieszkane przez plemię Białych Chorwatów zgodnie z teorią migracyjną (red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: Rybakow 1983).

Zgodnie z teorią migracyjną (Reinfuss 1961: 63) Łemkowie wywodzą się od ludności, która na tereny dziś przez nich zamieszkałe dotarła w XV w. w wyniku migracji Wołochów - wędrownych pasterzy, pochodzących z terenów Półwyspu Bałkańskiego. Brak jest znanych źródeł historycznych, które umożliwiłyby jednoznaczne określenie pochodzenia Łemków (Duć-Fajfer 2001: 8).
Jak pisze Magocsi (2004: 26), Łemkowie trafili pod panowanie polskie w połowie XIV w. Trwało ono do 1772 r., kiedy to Łemkowszczyzna znalazła się pod rządami austriackimi. Wcześniej, w XVI w. utracili oni początkowe przywileje społeczne oraz ekonomiczne i zostali w prawach sprowadzeni do roli chłopstwa, włącznie z przywiązaniem do ziemi (Magocsi 2004: 26-27). Przez cały ten czas jednym z głównych czynników, który umożliwił im zachowanie poczucia odrębności, było wyznanie prawosławne. Wydarzeniem, które miało w znacznym stopniu wpłynąć na historię Łemków, było zatem zawarcie unii brzeskiej w 1596 r., zgodnie z postanowieniami której część duchowych prawosławnych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów uznała zwierzchnictwo papieża oraz w wyniku której powołano Kościół unicki (grekokatolicki). W XVIII w., po przystąpieniu biskupów prawosławnych z Przemyśla do Kościoła unickiego wyznanie to zostało narzucone całej społeczności łemkowskiej (Nowakowski 1992: 314).
Uwłaszczenie chłopstwa w Austrii, które miało miejsce w 1848 r, spowodowało w II połowie XIX w. znaczne rozdrobnienie wsi i wzrost bezrobocia na terenie Galicji oraz na Łemkowszczyźnie. Wywołało to emigrację zarobkową do obu Ameryk (Nowakowski 1992: 314). Zjawisko można uznać za masowe – jeszcze przed rozpoczęciem I wojny światowej do Stanów Zjednoczonych wyemigrowało około 225 000 Rusinów (Magocsi 1999a: 98).
Druga połowa XIX w. to także okres budzenia się narodowej świadomości Łemków i Ukraińców oraz okres rywalizacji pomiędzy orientacją proukraińską, którą reprezentowało m.in. towarzystwo Proswita, a starorusińską (Towarzystwo im. Michaiła Kaczkowskiego), z której następnie wykształciło się również ugrupowanie prorosyjskie (por. Moklak 1997: 19-27; Nowakowski 1992: 314-316; Duć-Fajfer 2001: 17-31). Poszczególne orientacje narodowe omówione zostały dalej.
Również badania dotyczące charakterystyki etnograficznej, rozpoczęte w XIX w., potwierdzają ciągłość zmian tożsamości narodowej. Od początku problem dla badaczy stanowiło wyznaczenie granicy pomiędzy ludnością rusińską a pozostałymi grupami ludności wschodniosłowiańskiej. O ile jednak przez cały  XX w. rosła wśród osób zamieszkujących północną część Galicji liczba deklarujących przynależność do narodu ukraińskiego, a pod koniec XX w. praktycznie cała ludność zamieszkująca Galicję Wschodnią i Bukowinę Północną uważała się za Ukraińców (Magocsi 2004: 17), o tyle Łemkowie w pierwszych dwóch dekadach XX w. sprzyjali ruchowi prorosyjskiemu (Moklak 1997: 25-27), a w okresie późniejszym w znacznej części przyjęli tożsamość odrębną (Duć-Fajfer 2002: 26).

Położenie Galicji Wschodniej na mapie współczesnej Ukrainy (http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Ukraine-Halychyna.png&filetimestamp=20090407203404).


Główne grupy etniczne na terenie Bukowiny (red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: http://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Bucovethn.png).

Podczas I wojny światowej na Łemków, oskarżonych o nastawienie prorosyjskie, spadły represje austriackie. W obozie Talerhof (łemk. Талергоф) w pobliżu miasta Graz (w Austrii) osadzono łącznie od dwóch (Duć-Fajfer 2001: 24) do pięciu (Reinfuss 1990: 122) tysięcy osób pochodzenia łemkowskiego, w tym przede wszystkim chłopów, a także przedstawicieli inteligencji - nauczycieli, urzędników oraz księży (Duć-Fajfer 2001: 23-24; Nowakowski 1992: 315). Z ówczesnymi prześladowaniami Łemków związana jest też osoba łemkowskiego świętego – Maksyma Gorlickiego (właśc. Maksyma Sandowycza – łem. Максим Сандович), który został w dniu 6 września 1914 r. bez wydania wyroku sądowego czy przeprowadzenia dochodzenia rozstrzelany na mocy decyzji austriackiego oficera w związku z podejrzeniami o sympatie prorosyjskie (http://www.pravoslavie.ru/orthodoxchurches/40006.htm).


Tzw. Krzyż talerhofski w Lesznie w powiecie przemyskim.

 Pod koniec 1918 r., wykorzystując okazję powstałą w wyniku rozpadu Monarchii Austro-Węgierskiej, Łemkowie rozpoczęli działania polityczne mające na celu stworzenie odrębnego organizmu państwowego. Powstały wówczas dwie republiki łemkowskie. Proukraińska Republika Komańczańska istniała od 5 listopada 1918 r. do 27 stycznia 1919 r. z siedzibą w Komańczy; na czele republiki stanął jako prezydent Andrij Kyr. Zgłosiła ona akces do Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, do końca 1918 r. obejmując ponad 35 wsi powiatu sanockiego; przestała istnieć w dniu 27 stycznia 1919 r., po interwencji oddziałów polskich (Nowakowski 1992: 316-318).
W czasie powstawania Republiki Komańczańskiej, w związku z uzyskaniem gwarancji otrzymania autonomii przez Rusinów w granicach Czechosłowacji (Magocsi 2004: 31), Łemkowie z powiatów gorlickiego, jasielskiego i krośnieńskiego w dniu 5 grudnia 1918 r. proklamowali powstanie niezależnej Rusińskiej Ludowej Republiki Łemków ze stolicą we Florynce (łemk. Флоринка). Istniała ona do końca marca 1920 r., kiedy to na teren Republiki wkroczyły wojska polskie (Nowakowski 1992: 318-321).
Lata 1920-te to okres wzmożonej emigracji Łemków do Kanady i Stanów Zjednoczonych (Nowakowski 1992: 326). W tym czasie bardzo intensywnie rozwijała się również łemkowska publicystyka. Nowakowski (1992: 327) wymienia następujące tytuły: Diło, Hołos, Hołos Ukraiński, Hołos Narodu, Nedila, Prawda, Selrob, Beskid, Seło, Łemko (wydawany na terenie Stanów Zjednoczonych), Ziemia i Wola, Narodna Wola.
W latach 1930-tych język łemkowski wprowadzono do szkół, zezwolono też na działanie organizacji łemkowskich (Magocsi 2004: 33). Ponadto w następstwie tzw. wojny religijnej (konwersji znacznej części ludności łemkowskiej na prawosławie) utworzona została Apostolska Administracja Łemkowszczyzny, w związku z czym Łemkowie wyjęci zostali spod kontroli proukraińskiej grekokatolickiej eparchii (diecezji) w Przemyślu (Nowakowski 1992: 339-340).
Po wybuchu II wojny światowej tereny zamieszkane przez Łemków włączone zostały w większości do Generalnego Gubernatorstwa III Rzeszy. W okresie tym pogłębił się wśród Łemków podział postaw narodowych – mino narzucenia Łemkowszczyźnie administracji ukraińskiej, m.in. w zakresie szkolnictwa, część lokalnej ludności jeszcze intensywniej opierała się przymusowej ukrainizacji (Duć-Fajfer 2001: 26).
Po zakończeniu wojny około dwie trzecie Łemków przesiedliła się (początkowo dobrowolnie, w okresie późniejszym przesiedlenia nabrały znamion przymusu ze strony władz) na teren Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Później, począwszy od 1947 r., w ramach Akcji „Wisła”, pozostała ludność łemkowska przesiedlona została niemal w całości na teren tzw. Ziem Odzyskanych, przede wszystkim na teren Dolnego Śląska. Ponadto w wyniku przeprowadzenia Akcji „Wisła” i wprowadzeniu zakazu przemieszczania się ludności oraz księży unickich uniemożliwiono działalność duszpasterską Kościoła grekokatolickiego (Orłowska 2012: 110-112), a Łemkowie uznani zostali za mniejszość ukraińską. Części z nich udało się wrócić na Łemkowszczyznę – do lat 1980-tych na terenach rodzimych znalazło się ponownie ok. 10 000 Łemków (Magocsi 2004: 35). Powracający Łemkowie nie mogli liczyć na żadną formę pomocy ze strony państwa, musieli zazwyczaj odkupywać lub odbudowywać swoje gospodarstwa. Chomiak (1995: 93-100) w swojej autobiograficznej relacji zamieszcza m.in. korespondencję z organami polskiej administracji państwowej z lat 1960 – 1988. W odpowiedziach, powołując się na obowiązujące prawo, poszczególne instytucje odmawiały wszczęcia postępowania mającego na celu zwrot wywłaszczonego gospodarstwa Chomiaka znajdującego się na Łemkowszczyźnie.
Ponadto po 1945 r., język łemkowski podobnie jak większość odmian rusińskich w pozostałych krajach bloku komunistycznego (a więc w ZSRR, Czechosłowacji, Węgrzech), uznany został za dialekt języka ukraińskiego. Mimo ciągłego użycia w codziennych sytuacjach komunikacyjnych język Łemków nie był nauczany w szkołach, a wszelkie publikacje tworzone po łemkowsku musiały być ukrainizowane (Magocsi 2004: 9). Wprowadzano zatem zmiany w pisowni, tak aby bardziej przypominała ona ukraińską (np. usuwano literę < ы>, wprowadzano literę <ї>), usuwano słowo Rusin, a w jego miejsce wstawiano Ukrainiec (Michna 1995: 50-51). Dodatkowo w 1952 r. Łemkowie objęci zostali systemem szkolnictwa mniejszościowego dla mniejszości ukraińskiej, dość niechętnie uczestniczyli jednak w zajęciach. Jak pisze Pudło (1987: 123-126): „Sytuacja ukraińskiego szkolnictwa na Dolnym Śląsku była (...) trudniejsza niż na przykład w Olsztyńskim czy Szczecińskim (...) przede wszystkim z uwagi na brak większego zainteresowania nauką języka ukraińskiego ze strony przeważającej tutaj ludności łemkowskiej. (…) W niektórych szkołach byłych powiatów górowskiego, lubińskiego, oleśnickiego i wołowskiego młodzież za namową rodziców odmawiała uczęszczania na zajęcia z języka ukraińskiego (...) twierdząc, że nie są Ukraińcami, lecz Łemkami”.
Sytuacja Łemków poprawiła się w latach 1980-tych. W 1983 r. po raz pierwszy zorganizowano we wsi Czarne (ros. Чорне) Watrę – festiwal kulturowo-folklorystyczny, odbywający się na terenie Łemkowszczyzny (Magocsi 2004: 36). W 1989 r. (http://www.stowarzyszenielemkow.pl/new/modules/publisher/item.php?itemid=19) powstało Stowarzyszenie Łemków, mające na celu rozwój kultury łemkowskiej oraz budowanie świadomości odrębności etnicznej grupy, które wkrótce rozpoczęło m.in. wydawanie czasopisma Бесіда (Besida). W tym samym czasie powstało także Zjednoczenie Łemków jako organizacja o orientacji proukraińskiej (Magocsi 2004: 36). Obecnie Łemkowie posiadają w Rzeczypospolitej Polskiej status mniejszości etnicznej (Dz.U. 2005 Nr 17, poz. 141, z późn. zm.).
W 1991 r. odbył się w Medzilaborcach (rusiń. Меджильабірці, Słowacja) Światowy Kongres Rusinów, którego jednym z inicjatorów było Stowarzyszenie Łemków (http://www.stowarzyszenielemkow.pl/new/modules/ publisher/item.php?itemid=296). W 1992 r. w miejscowości Bardejovské Kúpele (rusiń. Бардеёвскы Купелї/Bardejów-Zdrój) w Słowacji miał miejsce I Kongres Języka Rusińskiego, na którym postanowiono stworzyć wspólny język literacki Rusinów. Przyjęto na nim tzw. zasadę retoromańską, zgodnie z którą w każdym kraju, gdzie używane są odmiany języka rusińskiego (Polska, Słowacja, Ukraina, była Jugosławia), opracowana miała zostać lokalna norma literacka, a następnie na jej podstawie stworzony miał zostać jeden język literacki (Magocsi 2004: 9). W lipcu 2011 r. odbył się w Budapeszcie XI Światowy Kongres Rusinów (www.stowarzyszenielemkow.pl/new/modules/publisher/item.php?itemid=297).

Pokrewieństwo i tożsamość

Rodzina językowa

Język łemkowski w The Ethnologue 2009 (http://www.ethnologue.com/ show_language.asp?code=rue) wspomniany jest (jako Lemko) dwukrotnie: w wykazie języków używanych w Słowacji przedstawiony został jako dialekt języka rusińskiego (http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=SK), z kolei w wykazie dotyczącym obszaru Białorusi Lemko oraz Lemkovschina wymienione są jako nazwy alternatywne tegoż języka, co można jednak uznać za błąd. Klasyfikacja języka lub dialektu łemkowskiego według The Ethnologue wygląda w sposób następujący:

języki indoeuropejskie → słowiańskie → wschodniosłowiańskie →  język rusiński - kod RUE → dialekt łemkowski
 
Observatoire linguistique (http://www.linguasphere.info/lcontao/tl_files/pdf/master/ OL-SITE%201999-2000%20MASTER%20ONE%20Sectors%205-Zones%2050-54.pdf) nie wspomina o dialekcie łemkowskim; jako dialekt języka rusińskiego na terenie Polski wymienia jednak rusyn-N (północny rusiński), występujący na terenie byłych województw krośnieńskiego i nowosądeckiego, zatem pojęcia te najprawdopodobniej można ze sobą utożsamiać. W zestawieniu zawarto uwagę, iż w okolicach Sanoka rusyn-N nabiera cech dialektu przechodniego rusińsko-polskiego.

Język czy grupa dialektów

W Polsce język łemkowski został w 2005 r. prawnie uznany za odrębny język mniejszości etnicznej (Dz.U. 2005 Nr 17, poz. 141, z późn. zm.). Jednocześnie wśród badaczy trwa debata, czy gwary łemkowskie stanowią:

• całkowicie odrębny system językowy (Fontański i Chomiak 2000: 12),
• lokalną odmianę języka rusińskiego (Magocsi 2004: 106),
• gwarę języka ukraińskiego (Łesiw 1997, Rieger 1995:10).

Z punktu widzenia językoznawstwa narzecze Łemków należy do zespołu dialektów rusińskich, które z kolei większość lingwistów klasyfikuje jako część języka ukraińskiego (Stieber 1982: 6-7; Magocsi 1999a: 88).
Wśród elementów wskazujących na to, że narzecze Łemków stanowi dialekt języka ukraińskiego, wymienić można m.in.:

• występowanie tzw. pełnogłosu, czyli połączenia -ere-, -oro- jak w  wyrazie sołoma 'słoma',
• występowanie początkowego o- odpowiadającego polskiemu je- (Rieger 1995: 12);
• znaczący zasób słownictwa wspólny z językiem ukraińskim – grupę słów pochodzenia (ogólno)ukraińskiego w języku łemkowskim uważa się za zdecydowanie większą niż grupy wyrazów zapożyczonych z innych języków (Rieger 1995: 16).

Jak pisze Rieger (1995: 9): „przynależność dialektu łemkowskiego do obszaru języka ukraińskiego jest faktem od dawna wiadomym w nauce” (1995: 10). Łesiw (1997: 48) klasyfikuje narzecze Łemków jako należące do południowo-zachodnich gwar ukraińskich, jednocześnie uznając wszelkie cechy odróżniające narzecze Łemków od standardowego języka ukraińskiego za mało znaczące (Łesiw 2009: 15-29).
Przeciwstawne podejście prezentują głównie badacze pochodzenia rusińskiego. Zgodnie z podejściem reprezentowanym przez ruch podkreślający odrębność Łemków od narodu ukraińskiego, zespół dialektów rusińskich, które, choć zbliżone są do języka ukraińskiego, uznać należy za odrębny system językowy. Podstawę do tego twierdzenia stanowi stopniowa kodyfikacja dialektów rusińskich, ich znaczący dorobek literacki i rosnący prestiż (Magocsi 1999a: 110-111) oraz odrębna świadomość narodowa Rusinów (Magocsi 1999a: 88). Zgodnie z takim poglądem główne odmiany występującego dziś języka rusińskiego to:

• język łemkowski w Polsce,
• język rusiński używany w Słowacji, głównie na terenie kraju preszowskiego (rusiń. Пряшівскый край/słow. Prešovský kraj),
• język rusiński używany na terenie Zakarpacia (rusiń. Закарпаття, ukr. Підкарпатя) w Ukrainie,
• język ruski używany na terenie Serbii i Chorwacji.

Za cechy odróżniające język Łemków od języka ukraińskiego uznać należy między innymi (Dulichenko 2006: 112-115) (poniższe cechy bardziej szczegółowo omówione zostały dalej):

• występowanie głoski [ы], nie ma jej w języku ukraińskim,
• w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego używana jest końcówka -oм,
• korzystanie z czasownika мати 'mieć', w przeciwieństwie do ukraińskiej konstrukcji у мене,
• brak zaimków osobowych w konstrukcjach z czasownikami,
• zapożyczenia leksykalne z języka polskiego, słowackiego, węgierskiego oraz rumuńskiego, niewystępujące w języku ukraińskim.

Jednocześnie w dyskusji dotyczącej kwestii językowej, jako związanej z poczuciem tożsamości narodowej Łemków oraz Rusinów, często używane są argumenty niemające charakteru czysto językoznawczego. Kwestia określenia miejsca języka łemkowskiego wśród innych języków słowiańskich wydaje się często zależeć w dużym stopniu od przekonań osobistych poszczególnych badaczy.

Co się tyczy wewnętrznego zróżnicowania języka używanego przez Łemków, podkreślano różnice fonetyczne, np. zmianę brzmienia głoski [i] (na zachodzie Łemkowszczyzny) na pośrednią między [i] a [y] oraz na bliską [y] na wschodzie lub zmianę brzmienia [sk] przed [i] na [ść] na zachodzie oraz [sk’] na wschodzie Łemkowszczyzny. Podobnie różniła się zależnie od części Łemkowszczyzny wymowa [ł]: jak [ł] ukraińskie (ciemne, wschodnie lub aktorskie), jak twarde [l] lub jak tzw. [u] niezgłoskotwórcze – jak w polskim wyrazie auto (Rieger 1995: 13-14). Podobnie było z końcówkami fleksyjnymi niektórych czasowników, np. maty, znaty, które w 1 os. l.poj. przyjmowały na zachodzie formę mam, znam, natomiast na wschodzie maw, znaw. Zróżnicowanie występowało także w zakresie leksyki, np. ziemniaki w różnych częściach Łemkowszczyzny nazywano gruli, kompery lub bandurkы (Rieger 1995: 15).


Mapa zasięgu zapożyczeń na terenie Łemkowszczyzny (red.mapy: Jacek Cieślewicz, na podstawie: Rieger 1995: 250).

Tożsamość – cechy określające grupę

Łemkowie w sposób znaczący odróżniali się od sąsiadujących z nimi ludów pod względem etnograficznym. Charakterystyczny był chociażby sposób zabudowy wsi i wygląd zagrody, architektura łemkowskich cerkwi, strój Łemków, a także ich wierzenia, w których zachowały się liczne ślady dawnego kultu przyrody (Duć-Fajfer 2001: 11-13).
Znaczącą cechą odróżniającą Łemków od zachodniosłowiańskich sąsiadów, poza różnicami językowymi, było odrębne wyznanie. Po przyjęciu chrześcijaństwa Łemkowie byli wyznania prawosławnego, natomiast do XVIII w. przyjęli narzucone im odgórnie wyznanie unickie. Również w okresie, w którym większość Łemków była wyznania unickiego, spotykali się oni z prześladowaniami ze strony rzymskokatolickiej polskiej większości. Z początkiem XX w. miała miejsce rosnąca liczba konwersji na prawosławie. Związane było to z kilkoma czynnikami, w tym z sympatią Łemków do tego wyznania oraz oporem przeciw prowadzonej przez niektórych duchownych agitacji ukrainofilskiej na terenie greckokatolickiej eparchii przemyskiej. W obliczu prób ukrainizacji Kościoła greckokatolickiego, konwersja na prawosławie oznaczała dla Łemków zachowanie tożsamości dzięki zbliżeniu do Rosji. Pierwsze przypadki przejścia na wyznanie ortodoksyjne miały miejsce jeszcze przed rozpoczęciem I wojny światowej, m. in. w 1911 r. w Grabie (łemk. Граб)  i 1912 r. w Świątkowej (Святкова). Nasilenie procesu miało miejsce podczas tzw. wojny religijnej w latach 1926-1928, po czym zaczął on słabnąć i w końcu ustał po powołaniu Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny, podległej bezpośrednio papieżowi w 1934 r. Łącznie na prawosławie przeszło około 20 000 Łemków. W efekcie doszło do podziału wśród Łemków, z których większość pozostała przy wyznaniu unickim, natomiast spora część zmieniła wyznanie (Duć-Fajfer 2001: 16-17).
Ważnym dla rozwoju tożsamości Łemków był okres bezpośrednio po przesiedleniach na teren Ukrainy oraz po przeprowadzeniu Akcji „Wisła”. Doprowadziły one do przejściowej dezintegracji grupy, której wkrótce udało się jednak zorganizować ponownie. Ostatecznie, mimo częściowej asymilacji Łemków z ludnością polską (rzeczywisty zakres asymilacji jest nieznany, gdyż nie przeprowadzono na ten temat dokładnych badań - por. Michna 1995: 51), w wyniku przesiedleń miał miejsce znaczący wzrost świadomości narodowej grupy. Było to spowodowane między innymi niechętnym przyjęciem przez ludność miejscową, to wpłynęło na wykształcenie mocniejszego poczucia odrębności w stosunku do Polaków. Wytworzył się również negatywny stereotyp Ukraińca przedstawiany przez władze, co zachęcało członków grupy do określania się nieobciążoną w ten sposób nazwą Łemko. Ponadto wpływ ukraiński osłabiony został przez działania polskich władz, które dążyły do likwidacji Kościoła grekokatolickiego (Michna 1995: 51-52).
Na nowych terenach przesiedleni Łemkowie spotykali się z narodową kategoryzacją świata. W ten sposób zmuszeni do samookreślenia się w nowej rzeczywistości, w której niewystarczające było podejście odpowiednie w tradycyjnych, wiejskich warunkach, Łemkowie – zwłaszcza młoda inteligencja – poszukiwali odpowiedniego etosu, w ramach którego grupa mogłaby wykształcić pełną tożsamość narodową. Część Łemków uważa się zatem za czwarty – oprócz Rosjan, Białorusinów i Ukraińców – naród wschodniosłowiański. Pozostali Łemkowie natomiast uważają się za część narodu ukraińskiego (Michna 1995: 52). Ze strony badaczy ukraińskich (Myszanycz 1997; Kuzio 2005) padały twierdzenia, zgodnie z którymi próby tworzenia narodu ruskiego są równoznaczne z narzucaniem tej świadomości etnicznej ludności uważającej się za Ukraińców.
Po dzień dzisiejszy zauważalny jest powstały na tym tle rozłam wewnątrz grupy (Rieger 1995: 7, Michna 1995: 7), tym bardziej że nabrał on intensywności w warunkach demokratycznych po upadku komunizmu w Polsce (Michna 1995: 52).

Charakterystyka typologiczna

Fonetyka

W języku Łemków występuje sześć samogłosek: [a, e, i, ы, o] oraz [у], przy czym głoska [i] może być wymawiana jak [i] lub [и], co nie wpływa na znaczenie wyrazu (Fontański 2004: 212).

Najważniejsze cechy fonologiczne:

Łesiw (2009), charakteryzując gwary łemkowskie, zwraca uwagę, iż niektóre ich cechy odróżniają je od literackiego języka ukraińskiego. Wśród cech tych wymienia m.in. brak pełnogłosu w niektórych wyrazach, w których powinien on występować (Łesiw 2009: 17-18). Wspomina także o archaicznej cesze niewystępującej już w języku ukraińskim, polegającej na rozróżnianiu głosek [и] oraz [ы] (Łesiw 2009: 16). Zaznacza jednocześnie, iż cechy te nie wpływają na ukraiński charakter narzecza Łemków (Łesiw 2009: 18). Pozostałe cechy odróżniające dialekty łemkowskie od języka ukraińskiego:

• stały akcent na przedostatniej sylabie jak w języku polskim (Stieber 1982: 6-7, Fontański 2004: 222),
• wymowa [ł] jak [u] niezgłoskotwórczego (podobnie jak w języku polskim, np. w wyrazie auto), w przeciwieństwie do języka ukraińskiego (Rieger 1995: 12),
• zachowanie różnicy między dawnym [y] a [i], w odróżnieniu od gwar ukraińskich, np. быти 'być', бити 'bić' (Rieger 1995: 12),
• wymowa miękkich [s, c, z] jak w języku polskim [ś, ć, ź] (Rieger 1995: 13).

Cechy wspólne z językiem ukraińskim:

• występowanie pełnogłosu, tj. grupy oło, oro, ele, odpowiadające polskiemu ło, ro, le, np. sołoma – słoma, (Rieger 1995: 12),
• wymowa typu osa, otec na początku wyrazu, zamiast wosa, wotec jak w języku ukraińskim (Rieger 1995: 12),
• [o-] odpowiadające polskiemu [je-] na początku wyrazu, np. osin 'jesień' (Rieger 1995: 12),
• samogłoski [a] i [u] odpowiadające polskiemu [ę] i [ą], np. pjat – pięć (Rieger 1995: 12),
• spółgłoski [dż] i [cz] odpowiadające polskiemu [dz] i [c], np. medża – miedza (Rieger 1995: 12),
• samogłoska [i] występująca w miejscu polskiego wymiennego [a] i [e], np. biłyj – polskie 'biały' wymienne na biel (Rieger 1995: 12).

Leksyka

Podstawę leksyki łemkowskiej stanowi słownictwo ukraińskie, np. siny 'sień', hornec 'garnek', kołeso 'koło', hrabli 'grabie', wereteno 'wrzeciono', zapaska 'fartuch', czerewikы 'buty', maty 'matka', newista 'zamężna kobieta' lub 'synowa', hołowa 'głowa', żmenia 'garść', pryhorszczy 'dwie garście' i wiele innych. Widać wiele wpływów polskich, słowackich, węgierskich oraz niemieckich, można znaleźć słowa pochodzenia rumuńskiego, które przynieśli ze sobą osadnicy wołoscy (Rieger 1995: 15-22). Jak podkreśla Rieger (1995: 16), liczba pozostałych zapożyczeń jest wielokrotnie mniejsza od ukraińskiej podstawy leksykalnej.
Przykładowe zapożyczenia z języka polskiego (które np. w próbie Łesiwa (1997: 70) stanowiły około 18% leksyki łemkowskiej) to np. człowek 'człowiek', ksiondz 'ksiądz' czy figli 'żarty' (Rieger 1995: 17). Polonizmy łatwo spotkać m.in. w leksyce z zakresu ekonomii, administracji czy polityki, np. право ізды 'prawo jazdy', повітовий уряд 'urząd powiatowy', податковий уряд 'urząd podatkowy', безпосередній податок 'podatek bezpośredni', фінансовий потентат 'potentat finansowy', особовий/ товаровий/поспішний потяг 'pociąg osobowy/towarowy/pospieszny' (Wańko 2004: 77). Zapożyczenia polskie obejmują przede wszystkim obszar dawnej północnej Łemkowszczyzny (Rieger 1995: 16).
W przypadku wielu zapożyczeń trudno jest ustalić, czy trafiły do języka Łemków z polskiego czy ze słowackiego ze względu na ich podobną formę w obu językach, np.: pec 'piec', kowadło 'kowadło', łachы 'ubranie', jidło 'jedzenie', bujak 'buhaj', jelen 'jeleń', płaca 'zapłata', mыdło 'mydło' (Rieger 1995: 16). Przykładowe zapożyczenia występujące na obszarze całej dawnej Łemkowszczyzny, które można z pewnością uznać za słowackie, podaje Rieger (1995: 17): kłanyci 'luśnie przy wozie drabiniastym', hacza i haczur 'źrebię', hardыj 'ładny, piękny', płanыj 'lichy, marny', turnij 'tani', hej! 'tak!' oraz łem 'tylko'.
Zapożyczenia z języka rumuńskiego w znacznym stopniu dotyczą terminologii pasterskiej: kołyba 'szałas', koszar 'przenośne ogrodzenie dla owiec', strunga 'przejście w płocie', maczuga 'laska pasterska', kurastra 'siara – pierwsza wydzielina gruczołów mlecznych po rozwiązaniu', klag 'podpuszczka', bryndzia 'kawałek sera'. Liczne są też zapożyczenia rumuńskie, określające teren: grun 'góra, pagórek', grapa 'urwista góra', młaka 'podmokła łąka' (Rieger 1995: 19-20). Za pośrednictwem języka rumuńskiego trafiło do łemkowskiego także pochodzące z języków irańskich słowo watra 'ogień' (Rieger 1995: 18).
Większość zapożyczeń z języka węgierskiego trafiła na Łemkowszczyznę za pośrednictwem języka słowackiego. Słownictwo węgierskie było też bardziej rozpowszechnione na południu Łemkowszczyzny (Rieger 1995: 20), np. sereńcza 'szczęście', eszpan 'ekonom', łangosz 'rodzaj naleśnika', sałasz 'zabudowania pasterskie na hali', jak również słowa: bacza, juhas, gazda (Rieger 1995: 21-22).
Pojedyncze zapożyczenia niemieckie trafiały do języka łemkowskiego z gwar niemieckich Spisza i Siedmiogrodu, większość z nich docierała tam jednak głównie za pośrednictwem języków polskiego i słowackiego. Wyrazy pochodzenia niemieckiego występowały nieraz w różnych częściach Łemkowszczyzny w dwóch różnych wersjach, zależnie od tego, za pośrednictwem którego języka trafiły do łemkowskiego, np. odpowiednik słowa 'szwagier' w północnej części brzmiał szwagier, a w południowej – szwogor.

Morfologia i składnia

W zakresie gramatyki język Łemków posiada dość liczne cechy odróżniające go od języka ukraińskiego. Na fakt ten zwrócili uwagę m.in. Arkuszyn (2009: 71) i Pancio (2009: 76). Wśród głównych cech języka łemkowskiego, odróżniających go od ukraińskiego, wymienić należy:

• występują zdania z podmiotem domyślnym: Робил єм там цалый день (Wańko 2004: 78),
• używanie zaimka zwrotnego сi do wyrażania wzajemności, np. помагати сi, w przeciwieństwie do ukraińskiego один одному (Wańko 2004: 78),
• siedem przypadków gramatycznych (Fontański 2004: 227),
• istnienie form analitycznych czasu przyszłego w dwóch wariantach:

1. forma przyszła czasownika być + bezokolicznik, np. буду ходити 'będę chodzić',
2. forma przyszła czasownika być + imiesłów przeszły (postać -л) odmienianego czasownika, np. буду ходил 'będę chodził' (Wańko 2004: 74),

• forma mam, znam, trymam w odmianie czasownika, zamiast maju, znaju, trymaju (Rieger 1995: 13),
• w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego używana jest końcówka -oм, np над ріком 'nad rzeką', ukr. над рікою (Rieger 1995: 13);
• w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasowników w czasie teraźniejszym używana jest końcówka -т, np. ходит 'chodzi', робит 'robi', сидит 'siedzi', крутит 'kręci', zamiast ходить, робить, сидить, крутить jak w języku ukraińskim (Wańko 2004: 73);
• końcówka –л w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasownika w czasie przeszłym, np. ходил 'chodził', робил 'robił', спал 'spał', zamiast ходив, робив, спав jak w języku ukraińskim (Wańko 2004: 74);
• końcówka narzędnika żeńskich rzeczowników, przymiotników i zaimków –oм, np. с том добром сусидом 'z tą dobrą sąsiadką', zamiast с тов добров сусидов (Wańko 2004: 74);
• identyczne formy narzędnika, miejscownika liczby pojedynczej rodzaju męskiego i nijakiego rzeczownika oraz zaimka, podobnie jak w języku polskim, np. о тым добрым (хлопови) – с тым добрым (хлопом) 'o tym dobrym' – 'z tym dobrym' (Wańko 2004: 74);
• wykorzystywanie końcówki -isko, zamiast ukraińskiego –iszcze, np. paswysko (Rieger 1995: 13).

Pisownia

Język łemkowski używa uwspółcześnionej wersji cyrylicy – grażdanki. Alfabet używany w językowej normie łemkowskiej składa się z 34 liter (Fontański 2004: 222-223). Ważnym elementem, odróżniającym alfabet łemkowski od ukraińskiego, jest obecność w nim litery <ы> oraz brak litery <ï>. Istotną cechą wyróżniającą alfabet łemkowski spośród pozostałych alfabetów rusińskich (preszowskiego, zakarpackiego oraz wojwodińskiego) jest brak litery <ё>. Ponadto alfabet ten jako jedyny posiada twardy znak <ъ> (Stegherr http://wwwg.uni-klu.ac.at/eeo/Rusinisch.pdf: 400). Poniżej litery alfabetu łemkowskiego (za: Fontański i Chomiak 2000: 37):

А а	Є є	К к	С с	Ш ш
Б б	Ж ж	Л л	Т т	Щ щ
В в	З з	М м	У у	Ю ю
Г г	І і	Н н	Ф ф	Я я
Ґ ґ	И и	О о	Х х	Ь ь
Д д	Ы ы	П п	Ц ц	Ъ ъ
Е е	Й й	Р р	Ч ч

Standaryzacja

Trwające od początku lat 1990-tych systematyczne próby standaryzacji języka łemkowskiego przebiegają w kontekście standaryzacji poszczególnych odmian języka rusińskiego, które rozpoczęły się pod koniec lat 1980-tych na terenie Polski, Słowacji oraz Ukrainy. Dość wcześnie z ruchem tym nawiązali współpracę przedstawiciele grup rusińskich z terenów Węgier i Rumunii, a także zamieszkujących Wojwodinę i Srem (ówczesna Jugosławia, dziś Serbia i Chorwacja). Działania te w znacznym stopniu wspierała zamieszkująca na stałe na terenie USA i Kanady ludność karpato-rusińska, pochodząca od emigrantów rusińskich. Jednym z czołowych działaczy karpato-rusińskich jest Paul Magocsi, który w okresie późniejszym pełnił również m.in. funkcję przewodniczącego Światowej Rady Rusinów (http://www.stowarzyszenielemkow.pl/new/modules/publisher/item.php?itemid=35).
W 1992 r. w miejscowości Bardejovské Kúpele (rusiń. Бардеёвскы Купелї/Bardejów-Zdrój) w Słowacji odbył się I Kongres Języka Rusińskiego. Zgodnie z systemem przyjętym na Kongresie w celu stworzenia wspólnego języka literackiego Rusinów na Ukrainie, Słowacji oraz w Polsce opracowana miała zostać lokalna norma literacka. Następnie na podstawie nowo powstałych standardów, wraz z opracowaną w 1923 r. normą dla języka ruskiego używanego na terenie Serbii i Chorwacji, stworzony miał zostać wspólny dla wszystkich Rusinów język literacki (Magocsi 2004: 9-11). Zasada ta, nazwana zasadą retoromańską, wykorzystana została uprzednio w Szwajcarii i posłużyła do stworzenia języka romansz.
Pierwszymi efektami było stworzenie standardu w wersji słowackiej w 1995 r. oraz w wersji polskiej w 2000 r. Do dnia dzisiejszego nie powstała natomiast ogólnie przyjęta norma dla języka rusińskiego dla Ukrainy, brak jest też ogólnego opracowania dla rusińskiej wyspy językowej na terenie Rumunii.
Próbą podsumowania prac nad standaryzacją języka Łemków oraz pozostałych odmian rusińskich był zbiór prac zatytułowany Русиньскый язык, wydany w 2004 r. w Opolu w ramach serii Najnowsze dzieje języków słowiańskich (Magocsi 2004, Wańko 2004). W zbiorze opublikowane zostały także wyniki prac standaryzacyjnych na terenie Węgier (Benedek 2004).
W 2007 r. w Krakowie odbył się III Kongres Języka Rusińskiego. Wśród jego postanowień znalazła się deklaracja przyspieszenia prac nad tworzeniem wspólnego standardu dla wszystkich odmian rusińskich (Plišková 2008: 233-5).

Standaryzacja na terenie Polski

Pierwsze podręczniki szkolne do nauki języka łemkowskiego zostały wprowadzone w I połowie lat 1930-tych (Magocsi 2004: 98), wydawano także kilka tytułów czasopism w języku Łemków. Pierwszy opis gramatyki współczesnego języka łemkowskiego opublikowany został jednak dopiero w 1992 r., jego autorką była Mirosława Chomiak. Kolejną znaczącą publikacją był Pierwszy słownik łemkowsko-polski Jarosława Horszczaka (1993). Autor powyższej publikacji nie był z wykształcenia językoznawcą, a słownik zawiera pewne nieścisłości (np. podaje definicje niektórych wyrazów łemkowskich zamiast ich tłumaczeń), ale do dziś pozostaje jedynym tego typu wydawnictwem o tak dużym zakresie słownictwa.


Okładka Słownika łemkowsko-polskiego J. Horoszczaka.

W 2000 r. wydana została pierwsza pełna gramatyka języka łemkowskego autorstwa Henryka Fontańskiego i Mirosławy Chomiak, w 2004 r. ukazało się kolejne wydanie z nieco zmienioną ortografią. We wstępie do swojego opracowania gramatyki Fontański i Chomiak (2000: 12-13) nie wspominają o szerszym kontekście kodyfikacji języka rusińskiego, piszą natomiast o kodyfikacji dokonanej przez Łemków południowych (czyli Rusinów preszowskich) w 1995 r.


Okładka wydania Gramatyki języka łemkowskiego.

Standaryzacja na terenie Słowacji

Prace nad standardem preszowskim, używanym przez Rusinów na terenie Słowacji, zwieńczone zostały w 1994 r. publikacją wydaną przez stowarzyszenie Rusínska Obroda (Jabur 1994). W okresie późniejszym ukazała się także nowsza wersja standardu zawierająca m.in. zmienione zasady ortograficzne (Jabur 2005).
W dniu 27 stycznia 1995 r. w Bratysławie ogłoszona została treść oficjalnego aktu kodyfikacji języka rusińskiego na terenie Słowacji. Od tego czasu skodyfikowany język rusiński zyskał już szeroki wachlarz zastosowań, m.in. w sferze społecznej, teatralnej, medialnej, literackiej, religijnej i szkolnej (Plišková 2008a). Za przykład wzrostu prestiżu skodyfikowanego języka rusińskiego na terenie Słowacji może posłużyć zmiana nazwy Ukraińskiego Teatru Narodowego w Preszowie (rusiń. Пряшів/słow. Prešov)  na Teatr imienia Aleksandra Duchnowicza (rusiń. Tеатр Александра Духновича), na cześć pochodzącego z okolic Preszowa rusińskiego działacza, poety i literata. Jednocześnie rozpoczęto wystawianie sztuk w lokalnym języku rusińskim (Plišková 2008a: 97).

Standaryzacja na terenie Ukrainy

Jak wspomniano, postanowienia Kongresu z 2007 r.wśród aktualnych problemów w zakresie kodyfikacji poszczególnych wariantów rusińskich zawierają postanowienie dotyczące zakończenia prac związanych z językiem Rusinów zamieszkujących ukraiński obwód zakarpacki (ukr. Закарпатська область, łem. Закарпатьска область) (Plišková 2008a: 233). Jedną z propozycji jest opracowanie Igora Kerčy, opublikowane m.in. w 2004 r. w zbiorze Русиньскый язык (Kerča 2004: 117)

Standaryzacja na terenie Serbii i Chorwacji

Język ruski używany przez Rusinów zamieszkujących obszar dawnej Jugosławii skodyfikowany został przez Gabriela Kostelnika (1923), następnie zaś standard został dopracowany przez Mikołę Kočiša (1971) i Julijana Ramača (2002). Język używany przez Rusinów zamieszkujących Wojwodinę dość mocno różni się od pozostałych dialektów rusińskich z uwagi na fakt, że zawiera liczne elementy z języków zachodniosłowiańskich oraz południowosłowiańskich.

Tożsamość wyobrażona

Kształtowanie się świadomości etniczno-kulturowej Łemków przebiegało różnorako w zależności od obszaru oraz kultur dominujących, w opozycji do których Łemkowie określali swoje pochodzenie. Łemkowie wykształcili bardzo silną świadomość etniczną, która pozwoliła im zachować pewną ciągłość kulturową. Żyli oni w otoczeniu narodów zachodniosłowiańskich, co mogło wiązać się z szybką asymilacją, jednak Łemkowszczyzna jako trudnodostępny obszar górski sprzyjała rozwojowi izolacjonizmu grupowego (Duć-Fajfer 2001: 18) oraz wykształceniu silnego poczucia własnej odrębności, szczególnie wobec sąsiadów (Duć-Fajfer 2001: 19). Jak potwierdza analiza twórczości literackiej Łemków z XIX w. (Duć-Fajfer 1998: 137-157), w świadomości Rusinów była zarysowana bardzo wyraźna opozycja własnych cech kulturowo-etnicznych w stosunku do kultury polskiej i Polaków. Pojęcie odrębności kulturowej Łemkowie budowali przede wszystkim na „ Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} wierze ruskiej ” Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} , języku ruskim, nazwie Rusnak oraz przywiązaniu do ojczystej ziemi (Duć-Fajfer 2001: 19). Elementy kultury rusińskiej były powodem do dumy, a dziedzictwo i tradycję traktowano bardzo poważnie, co przyczyniło się do powstania przysłowiowego łemkowskiego konserwatyzmu, uwielbienia dla rodzinnych stron, ogromnego poczucia solidarności i przynależności grupowej oraz idealizowania historii narodu.
Osobną kwestią było powstanie świadomości Łemków w opozycji do narodów ruskich (patrz przypis 1). Łemkowie wprawdzie posługiwali się pewnym szerokim i niesprecyzowanym pojęciem „ruskości”, jednakże termin ów służył raczej podkreśleniu odrębności w stosunku do „polskości” i przynależności do pewnego kręgu kulturowego, utożsamianego z zasięgiem wschodniego chrześcijaństwa niż związku z jakąś konkretną strukturą państwową, frakcją polityczną czy narodem (Duć-Fajfer 2001: 19). Ogólne poczucie „ruskości” było wystarczającym wyznacznikiem własnej tożsamości etnicznej i religijnej do momentu wysunięcia żądań politycznych przez grupy narodowe żyjące na terenie monarchii Habsburgów w okresie Wiosny Ludów. Kiedy na fali przemian w Galicji wschodniej pojęcie „ruskości” zostało zdefiniowane, również Łemkowie musieli podjąć zadanie narodowego samookreślenia się.
Druga połowa XIX w. w Galicji Wschodniej była czasem ścierania się i walki o wpływy trzech orientacji narodowych ogniskujących Rusinów: staroruskiej, rusofilskiej i ukrainofilskiej. Najstarsza orientacja staroruska zaznaczała swoją odrębność na tle innych narodów Rusi, nie precyzowano jednak kogo termin Rusin obejmuje: „Jesteśmy na bożym świecie Rusinami – i jako Rusini mamy swój odrębny ród, obyczaje, język i wiarę” (Duć-Fajfer 2001: 20). Termin Rusin wysuwany przez obóz staroruski zmieniał swoje znaczenie i w późniejszym etapie kojarzony był przede wszystkim z wyznaniem greckokatolickim, przynależnością do monarchii Habsburgów oraz własnym językiem literackim, różniącym się od rosyjskiego i ukraińskiego. Druga orientacja narodowa Łemków – rusofilska, podkreślała wagę istnienia jednej, spójnej, ogólnoruskiej narodowości, która dzieliła się na trzy grupy – Wielkorus(in)ów, Białorus(in)ów i Małorus(in)ów (Ukraińców). Mimo uznania różnic pomiędzy poszczególnymi grupami, rusofile postulowali posługiwanie się językiem rosyjskim jako wspólnym językiem literackim oraz upowszechnienie rosyjskiego poczucia narodowego (Kedryn 1937: 155-156). Sympatyzowanie z narodem ukraińskim pojmowali jako zdradę i polską lub austriacką intrygę. Orientacja ukrainofilska stała w opozycji do obydwu pozostałych i uznawała Rosjan, Białorusinów oraz Małorusinów za trzy całkowicie odrębne narody. Ukrainofile propagowali używanie języka ludowego i popularyzowali koncepcję ukraińskości jako zespołu cech charakteryzujących mieszkańców Bukowiny, Zakarpacia, Galicji Wschodniej oraz ludności zamieszkującej południowo-zachodnią część Imperium Rosyjskiego. Ostatecznie zamieszkująca obszar Galicji Wschodniej ludność ruska w większości znalazła się pod wpływem ruchu ukrainofilskiego (Duć-Fajfer 2001: 21).
Inny przebieg miały procesy kształtowania się świadomości etnicznej na Łemkowszczyźnie. Aż do I wojny światowej zdecydowaną przewagę nad innymi koncepcjami miała tu orientacja staroruska. Dopiero w związku z działaniami narodowców ukraińskich (m.in. zakładanie czytelni przez proukraińskie towarzystwo Proswita), Kościoła grekokatolickiego i ukrainizującego się stopniowo kleru, również orientacja proukraińska zyskiwała tu zwolenników. Proces ten jednakże wielokrotnie spotykał się z brakiem przychylności, a nawet czynnym oporem ze strony prorosyjskiej ludności rusińskiej. W czasie I wojny światowej w związku z masowymi prześladowaniami, torturami i mordami dokonywanymi przez Austriaków na rusofilach w obozie koncentracyjnym w Talerhof orientacja prorosyjska zyskała w oczach znacznej części ludności aspekt męczeński (Duć-Fajfer 2001: 23). Wydarzenia te jeszcze bardziej zaogniły konflikt z działaczami ukraińskimi oskarżanymi o współpracę z Austriakami, a nawet o działalność denuncjacyjną (Duć-Fajfer 2001: 24).
Lata okresu międzywojennego przyniosły kolejne ścieranie się i ostrą rywalizację pomiędzy ruskim i ukraińskim kierunkiem narodowym. W latach 1930-tych zostały utworzone zarówno proukraińskie, jak i prorosyjskie struktury, mające na celu sprawniejsze i skuteczniejsze propagowanie wśród Łemków ukraińskiej lub rosyjskiej orientacji narodowej. W 1932 r. proukraińskie towarzystwo Proswita powołało we Lwowie Komisję Łemkowską (Moklak 1997a: 4), w 1933 r. rusofilska Ruska Organizacja Włościańska powołała Komitet Łemkowski (Duć-Fajfer 2001: 24).
W tym samym czasie na tle walki o wpływy prowadzonej przez dwa silne kierunki narodowe powstał lokalny ruch rusińsko-łemkowski, bazujący na tradycyjnych ruskich wartościach i opozycji do koncepcji ukrainofilskiej. W 1933 r.  powstało stowarzyszenie Łemko-Sojuz. W 1934 r. w wyniku starań Łemko-Sojuza oraz prorosyjskiego Komitetu Łemkowskiego w szkołach zaczęto nauczać języka łemkowskiego. Reaktywowano także wydawany przed wojną tygodnik Łemko, wydawany w języku łemkowskim, oraz stworzono niezależną od przemyskiej łemkowską diecezję grekokatolicką.
Podczas okupacji niemieckiej edukacja wraz z innymi kluczowymi aspektami życia społecznego zostały w całości oddane pod ukraińską kontrolę, co przyczyniło się do dalszego wzmocnienia postaw antyukraińskich.
Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczął się proces wysiedleń, do dziś uważany za największy wstrząs w historii Łemków, związany z rozproszeniem grupy, oderwaniem od ziemi rodzinnej i zniszczeniem struktur społecznych. Pierwszy etap wysiedleń objął zdecydowaną większość ludności – ok. 65 %, zesłaną w latach 1944 – 1946 na Ukrainę, pozostałych Łemków wywieziono rok później w ramach Akcji „Wisła” na zachodnie oraz północne terytoria Polski (Duć-Fajfer 2001: 26).
W nowo zaistniałej sytuacji  powstały nowe kryteria świadomości etnicznej Łemków, a ich ewolucja przebiegała oddzielnie w przypadku wysiedleńców na Ukrainę oraz w przypadku Łemków zesłanych na ziemie poniemieckie.
Łemkowie wysiedleni pod przymusem na zachodnie i północne tereny Polski (Mazurowska 2009: 248) nie zaakceptowali nowych realiów, żyjąc w poczuciu krzywdy, z nadzieją na szybki powrót do rodzinnych stron. Dokonywali prób integracji grupy, starano się formować struktury reprezentujące interesy polityczne Łemków, co władze PRL w znaczny sposób utrudniały, m.in. klasyfikując Łemków jako część mniejszości ukraińskiej. W związku z oficjalnie przyjętą przynależnością Łemków do grupy ukraińskiej, aktywność Łemków została w zasadzie ograniczona do działania w ramach Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego (Duć-Fajfer 2001: 27). Po 1956 r. władze zezwoliły na powrót Łemków w rodzinne strony, co było obwarowane bardzo skomplikowanymi procedurami i tylko niewielka część ludności (ok. 10% wysiedlonych) zdecydowała się na powrót. Poprzez umożliwienie wysiedleńcom powrotu wytworzyły się jednak dwa ośrodki Łemków w Polsce, na zachodzie i na etnicznym obszarze Łemkowszczyzny.
Odwilż polityczna oraz procesy demokratyzacji w latach 1980-tych stworzyły dla Łemków możliwość tworzenia wolnych i niezależnych stowarzyszeń oraz związków, jak np. powstałe w 1989 r. Stowarzyszenie Łemków czy założone w 1990 r. Zjednoczenie Łemków. Swobodne wyrażanie poglądów i wolność słowa ukazały również zasadnicze zróżnicowanie środowiska łemkowskiego pod względem poczucia tożsamości etnicznej oraz dążeń kulturowych (Duć-Fajfer 2001: 28). Zasadniczo dostrzegamy tu podział na dwa główne nurty, reprezentowane przez dwie największe organizacje zrzeszające Łemków. Nurt prezentowany przez Zjednoczenie Łemków postrzega kulturę łemkowską jako integralną część kultury ukraińskiej, a za jedyną możliwość przetrwania rodzimej tradycji postuluje dążenie do osiągnięcia ukraińskiej świadomości narodowej (Duć-Fajfer 2001: 29). Druga opcja reprezentowana przez Stowarzyszenie Łemków oznacza postrzeganie Łemków i ich kultury jako odrębnego oraz samodzielnego bytu, niezwiązanego z żadną inną kulturą narodową. Podział na te dwie orientacje stanowi wyraz aktualnego stanu świadomości narodowej Łemków. Łatwo dostrzegalne są tu pozostałości po istniejących jeszcze przed I wojną światową podziałów na Łemków-Rusinów, różnicujących się jeszcze w tej grupie na Starorusinów, Rusinów-rusofili i Rusinów-Łemków oraz na Łemków-Ukraińców. Jednakże od czasów II wojny światowej sympatie prorosyjskie i tradycyjna koncepcja staroruska zostały w znacznym stopniu zarzucone na rzecz krystalizującego się nurtu lokalnego, autonomicznego, bazującego na określeniu Łemko, które wyparło dawniej używane określenie Rusin.


Tablica na górze Jawor w Beskidzie Niskim, fot. T. Wicherkiewicz.   

Nie wszyscy Łemkowie, którzy trafili na Ukrainę w latach 1944-46, zostali przesiedleni przymusowo. Część ludności łemkowskiej, która zgodziła się na wyjazd na teren Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, kierowała się wiarą w sprawiedliwą Rosję (utożsamianą ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich), motywami ekonomicznymi (wyniszczenia wojenne na terenie Łemkowszczyzny) czy brakiem poczucia bezpieczeństwa (działania band i oddziałów powstańczych). Większość Łemków (ponad 80%) została jednak wysiedlona przymusowo na dalekie tereny Ukrainy stepowej (Duć-Fajfer 2001: 29-30), natrafiając na miejscu na bardzo trudne warunki bytowe. W związku z wywołaną przez suszę klęską głodu w 1946 r. (Chomiak 1995: 30-31), Łemkowie uciekali z obszarów, na których zostali osiedleni, do przygranicznych miejscowości zachodnich, zajmując nierzadko domy opuszczone przez polskich repatriantów. Wielu Łemków osiedliło się w okolicach Lwowa (ukr. Львів), Iwano-Frankowska (ukr. Івано-Франківск, Stanisławów) oraz w okręgu tarnopolskim, gdzie do tej pory odnaleźć można duże ich skupiska.
Polityka prowadzona przez Związek Radziecki w stosunku do mniejszości narodowych nie sprzyjała kultywowaniu rodzimych tradycji na terenie dzisiejszej Ukrainy: utrudniano podtrzymywanie własnej tożsamości, podejmowano próby unifikacji kulturowej. Łemkowie na Ukrainie zachowali jednak pewne formy tradycyjnej kultury i tożsamości, jak np. folklor muzyczny reprezentowany np. przez zespół Łemkowyna. W 1988 r. we Lwowie rozpoczęło działalność Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Лемківщина (Duć-Fajfer 2001: 30).
Wartościami nadal łączącymi Łemków zamieszkujących teren dzisiejszej Ukrainy i Polski jest umiłowanie ojczystego terytorium, tradycji i wewnętrzne poczucie odpowiedzialności za przetrwanie kultury. W związku z powyższymi cechami Łemkowie zachowują swoją tożsamość oraz pozostają grupą aktywną na polu kultury, publicystyki i sztuki.


Lemko Tower w Strzelcach Krajeńskich (województwo lubuskie) – siedziba m.in. zespołu muzycznego o tej samej nazwie, fot. T. Wicherkiewicz.

3 - dość zagrożony

Obecność w życiu publicznym

Jak wspomniano, zgodnie z ustawą z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, Łemkowie są w Polsce uznawani za mniejszość etniczną. Na mocy przepisów wykonawczych ustawy w 2008 r. pierwsza Łemkowska wieś – Bielanka – otrzymała drugą nazwę w języku łemkowskim – Білянкa (http://pl2011.eu/en/about_poland/life/ethnic_groups). Obecnie na terenie Polski znajduje się dziewięć miejscowości posiadających nazwę zarówno w języku polskim, jak i łemkowskim.


Dwujęzyczna tablica na wjeździe do wsi Regietów, fot. H. Duć-Fajfer.


Dwujęzyczna tablica na wjeździe do wsi Nowica fot. H. Duć-Fajfer.

Media

Na terenie Polski do 1983 r. łemkowska publicystyka ograniczona była w zasadzie wyłącznie do tzw. Łemkowskiej Stroniczki (Лемкивська Сторiнка) w ukraińskim tygodniku Наше Cлово (Nasze Słowo). Język używany w Łemkowskiej Stroniczce podlegał jednak ukrainizacji ze strony redakcji tygodnika (Michna 1995: 50-51).
W 1984 r. wydana została pierwsza jednodniówka Głos Watry (Голос Ватры), która wydawana była do 1991 r.
W 1989 r. Stowarzyszenie Łemków rozpoczęło wydawanie dwumiesięcznika Besida (Бесiда), ukazującego się do dziś. Czasopismo zawiera reportaże i referaty, artykuły historyczne, drukowane są fragmenty poezji i prozy łemkowskiej (głównie najnowszej), opisywane są nowości wydawnicze, gazeta posiada także dział z humorem. Besida korzysta ze standardu języka łemkowskiego, choć część artykułów publikowana jest w języku polskim.


Okładka dwumiesięcznika Besida, nr 4(128) /2012.


Okładka pisma Lemkiwśki Ricznyk, 2009 r.

Od 1992 r. Zjednoczenie Łemków wydaje kwartalnik Watra (Ватра). Wariant języka łemkowskiego w którym pisane są artykuły zamieszczane w Watrze dostosowany jest do zasad ortografii i gramatyki ukraińskiej (Duć-Fajfer 2004: 355-6).
Od 1993 r. publikowany był Biuletyn RDKL Hospodar (łemk. Бюлетин РДКЛ Господар) oraz Lemkiwśki Kalendar, od 2011 r. pod zmienioną nazwą Lemkiwśki Ricznyk (Лемкивськi Календар/ Лемкивськi Рiчник). Od 1994 r. Muzeum w Zyndranowej wydaje kwartalnik Zahoroda (Загорода) (Duć-Fajfer 2004: 352-353).
Od czerwca 2011 r. działa łemkowskie radio internetowe лem.fm (www.lem.fm), uruchomione przez Stowarzyszenie Ruska Bursa. Radio nadaje programy informacyjne i edukacyjne, dotyczące między innymi języka i kultury łemkowskiej (http://gorlice.naszemiasto.pl/artykul/914323,powstanie-lemkowskie-radio-internetowe,id,t.html).

Edukacja

Po raz pierwszy język łemkowski wprowadzony został w ramach programu szkolnego jako przedmiot nadobowiązkowy w 1991 r. w Szkole Podstawowej w Uściu Gorlickim (łemk. Устє). W roku szkolnym 1992/1993, zgodnie z uchwałą o nauczaniu języków mniejszościowych jako ojczystych, wydaną przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, naukę języka łemkowskiego rozpoczęto w szkołach w Krynicy (Криниця) i Rozdzielu (Розділє). Język łemkowski wprowadzano następnie do kolejnych szkół (Duć-Fajfer 2006: 63). Obecnie nauczanie języka łemkowskiego odbywa się na podstawie zatwierdzonego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej programu nauczania DKW-4014-133/99 (por. np. http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=289&Itemid=1). Autorką lub współautorką większości dostępnych na rynku podręczników jest Mirosława Chomiak (por. Fontański i Chomiak 2000; Chomiak 2003, 2004, 2004a, 2005).
Zajęcia z języka łemkowskiego prowadzą zwykle znający biegle język łemkowski nauczyciele innych przedmiotów lub księża. W 2000 r. dzięki staraniom Stowarzyszenia Łemków Ministerstwo Edukacji Narodowej umożliwiło grupie 36 osób posiadających kwalifikacje nauczycielskie uzyskanie świadectwa edukacyjnego dokumentującego ich kwalifikacje do nauczania języka łemkowskiego.
W roku akademickim 2001/2002 w Instytucie Filologii Rosyjskiej Akademii Pedagogicznej w Krakowie uruchomiona została filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim. Tym samym rozpoczęto nauczanie języka łemkowskiego na poziomie szkolnictwa wyższego (Duć-Fajfer 2006: 65).
Mimo niewątpliwych osiągnięć, z nauczaniem języka łemkowskiego w Polsce wiąże się wiele komplikacji. Jak pisze Duć-Fajfer (2006: 65), „wynikają one z dużego rozproszenia społeczności łemkowskiej, znacznego stopnia asymilacji tej społeczności oraz braku użyteczności języka w osiąganiu awansu społecznego. Wszystko to przyczynia się do małej liczebności grup uczniowskich i konieczności tworzenia zespołów międzyklasowych czy międzyszkolnych”.
Najwyższą w historii liczbę (łącznie 339) uczniów uczęszczających na zajęcia z języka łemkowskiego odnotowano w roku szkolnym 2006/2007 (Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011: 151-152). Obecnie, zgodnie z informacjami Głównego Urzędu Statystycznego, w roku szkolnym 2010/2011 nauczanie języka łemkowskiego jako języka ojczystego prowadziło 20 szkół podstawowych i zespołów międzyszkolnych oraz 10 gimnazjów i zespołów międzyszkolnych na poziomie gimnazjalnym. Łącznie w zajęciach brało udział 188 uczniów (Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011: 151-152). Widoczna tendencja spadkowa idzie jednak w parze ze zmniejszeniem ogólnej liczby uczniów szkół podstawowych i gimnazjów w Polsce (por. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012).
Dodać należy, że w kilku szkołach na Łemkowszczyźnie oraz na obszarze województw dolnośląskiego oraz lubuskiego prowadzone jest wśród Łemków nauczanie języka ukraińskiego z elementami gwary łemkowskiej (Duć-Fajfer 2006: 66).
Kolejnym obszarem, w którym funkcjonuje standard łemkowski, jest sfera akademicka, głównie w zakresie badań językoznawczych. Wśród publikacji stworzonych w całości lub w części po łemkowsku wymienić można zbiór Русиньскый язык (Magocsi 2004) czy prace opublikowane po zakończeniu III Kongresu Języka Rusińskiego (Plišková 2008). Język łemkowski wykorzystany został także w wypowiedzi wygłoszonej podczas Czwartego Światowego Kongresu Studiów Sowieckich i Wschodniosłowiańskich w Harrogate (Wielka Brytania) w 1990 r. (Fourth World Congress for Soviet and Eastern European Studies), w opublikowanej później rozprawie w ramach serii East European Monographs w USA (Duć-Fajfer 1993) oraz innych artykułach i pracach naukowych (Duć-Fajfer 1998, Horbal 1997).

Religia

Wykorzystanie języka łemkowskiego w kontekście kościelnym wiąże się przede wszystkim z wyznaniem prawosławnym, gdzie liturgia prowadzona jest w języku starocerkiewnosłowiańskim, ale dopuszcza także pomocniczo lokalne języki narodowe. Łemkowski stosowany bywa zatem jako język, w którym wygłaszane są kazania, prowadzona jest katecheza, spowiedź oraz inne elementy. Odczytywana bywa w języku Łemków także Ewangelia oraz Dzieje Apostolskie, które przetłumaczone zostały przez duchowieństwo grekokatolickie w Medzilaborcach (rusiń. Меджильабірці, Słowacja). Ponadto w języku łemkowskim publikowane są fragmenty niektórych wydawnictw religijnych, jak np. Антифон (Antifon). Napotkać można też napisy fundacyjne i dedykacyjne na ścianach cerkwi, kapliczkach i krzyżach (Duć-Fajfer 2004: 356-357) oraz napisy na płytach nagrobnych.


Fotografia płyty nagrobnej z cmentarza łemkowskiego w Radocynie (łemk. Радоцина) (za Dubec 2007: 278).

Prestiż

Do ważniejszych pisarzy i publicystów okresu XIX i początku XX w., związanych z tematyką łemkowską Duć-Fajfer (2001) zalicza między innymi: Kławdiję Ałeksowycz, Matwija Astriaba, Władymira Chylaka, Wasyla Czerneckiego, Hryhoryja Hanulaka, Modesta Humeckiego, Teofila Kaczmarczyka, Mychaiła Krynyckiego, Ioanna Łytyńskiego, Mykołaja Małyniaka, Josyfa Mencyńskiego, Tyta Myszkowskiego, Mychaiła Nesteraka, Juliana Pełesza, Henryka, Olimpija i Petrę Polańskich, Josyfa Sembratowycza, Sylwestra Sembratowycza, Władymira Szczawyńskiego i Aleksija Torońskiego. Z kolei wśród autorów tworzących po II wojnie światowej wymienić można: Iwana Rusenkę, Jakowa Durdę, Mikołaja Burjaka, Nestora Żylicza, Iwana Goroszaka, Melanię Sobyn, Semana Madzeliana, Iwana Żelema, Iwana Gołowczaka, Pawła Stefanowskiego, Wasyla Chomika, Petrę Muriankę, Stefanię Trochanowską, Władysława Grabana, Nestora Repelę, Michajłę Dzindzio, Teodora Kuźniaka, Jarosława Zwolińskiego, Michała Sandowicza, Jana Chowańca, Pawła Korobczaka, Pawła Ksenina oraz Andrija Kopczę.
Przykładem współczesnej poezji łemkowskiej jest twórczość Władysława Grabana, który pisze zarówno w języku łemkowskim,  jak i polskim. Poeta w swych utworach opisuje walory przyrody, stawia uniwersalne pytania egzystencjalne, zajmuje się również zagadnieniem tożsamości kulturowej swojego narodu i ojczyzny, czule nazywanej Łemkowyną.

Poezja

Родовід (Володислав Грабан)

(є. Масьорови)
На старій карті Прегыба
Віками подій дымит
І Чертежы хырбет схылений
Підносит
До Магур сігат долоньом
Угрин
В потічку обмыват ногы
Ближнім
Хоц недалеко перун
Зловорожбно позерат
Спопелений божок
На тварях рисує
Жджар и Чершлю
Переліскы и Поміркы
Гарняків верх
И Лабів сідлиска
Ото родовід мій
В ялицьовім бламі
Пожовклий як карта
Значена верхами
Они горды и вічны
Як вічний володар
В скалы замінений
Я вам жытя повірю
И молитвы найду
На горі Перуна

Тепер на Лемковині (Iван Русенко)

А тепер смутно там в Карпатах,
Нигде не дзвонит в церквах дзвон,
Не видно там нашого брата
-- ані в Высовій,
-- ані в Лабовій,
Вшыткы вон!
Лемківской не чути бесіды,
Затихли пісні серед гір,
Лем духы дідів, пра-прадідів
блукают сами
медже горами
З бору в бір.
Гей, нашы Лемкы в Кошаліні,
В Зеленій Горі плечы гнут,
А в рідній нашій Лемковині
репатриянты
і окупанты
Всяди сут.
Гей, бідны Лемквы выселены ,
Од Одры – Нисы по Дон-Бас,
А села, поля залишены
опустошали,
позарастали
Терньом зас.

Лем небо над намі наше (Стефанія Трохановска)

Лем небо над намі наше
што нам го предкы
в спадку лишыли
забрала нам вода потічкы
лісы нам вышуміли
лем небо над намі наше
а мы ци направду люде
іщы ся кус подільме
і неба над намі не биде

Sentencja Iwana Rusenki

Нам бесіда наша міла,
Хоц і кус неграматична
Родна мати нас навчила –
Отжеж своя, не пожична

Proza

Юж сам не пю і вам не раджу (Іван Желем)

Юж не пю! Жебы сте знали, же юж ні. Верабоже, юж ани не позерам на тоту палюнку. Пийте сой сами, бо я зарюк ся єй і більше не скоштую той гіркоты. Мам єй дост! Хоц бы сте мя до нєй як просили, то мя не скусите більше.
Скорше мі на долони волоса выросне, нич я возму на язык хоц краплю оковіты. Не возму і квіта! Най інчы пропивают свій розум і газдівкы, а я такым бортаком більше не буду. Не буду, бо юж не пю.
А тота надпочата фляшка коло мене, то юж інча справа. То так, якбы моє лікарство. Бо мам в собі таку болячку, же на то неє ниякой рады, лем тота оковітка. То часом ся ньом закроплю, як болячка барз докучыт. Бо як бы-м ся од ньой не заворожыл, то бы-м так гынул, як товды на запусты.
А на тоты запусты то-м выпил, як ся належыт порядному чловекови, зо дві кватеркы, а може дакус і веце той згорілкы, бо, як сами знате, сподівал ся зас скоштувати єй як Бог приказал, аж деси на мясниці.
Но то чекам тых мясниц. Чекам ден і нич. Чекам другій – нич. Юж тыжден проходит і свята неділенька настала, але – нич. Аж, як єм в неділю гвечер люг спати, то-м почул, же штоси ся зо мном зле діє. Чекам далше—йой, та, псякров, зле. „Але то што ішы за фрас?» -- гадам сой. А дальше юж добрі чую, же в жылах начысто густне мі кров. Стинат ся, псяюха, і юж гыну.
На смерт, люде, гыну!
Схопил єм ся з припецка, але чую, же в ногах штоси дає шпрунга і розходят ся чеперакы на бокы, як тота наша багниста дорога за селом. Хочу сперти ся на рукы, але юж і рукы ходят як стары кланиці.
„Ой, Гарасимцю, то юж, видно, тобі криска», -- подумал єм сой і зас єм впал на лежах. Та ба, тепер юж і в горлі штоси шпрунгує –стиснула мя якаси колера як обручом і не дає дыхнути, лем зіпам, як дыхавичний кін. „То напевно мі так злы людиска наврочыли, не інакше», --міркую.–„Треба бы покликати знахорку, жебы мі зняла тоты врокы, бо марно зыйду зо світа».
З того перестраху я іщы більше вывалил очы і виджу, же до мене шкірит своі два дуплявы, як моя стара верба над ріком, зибиска якаси чарівниця.
Я іщы раз зіпнул і не вірю своім очам, бо надо мном стоіт юж не чарівниця, а сама, най ся преч гварит, кострубата смерт – така высока і костиста, акурат як моя стара – і зо заду тримат на мя косу. „Но худаку, тепер юж документні тобі амін», --страхам ся і голосно кричу –„ой». Але нихто нич. Я ищы раз – „ой-йой, бабо, гыну!» Але смерт дальше стоіт надо мном і терпеливо чигат на мою душу.
І ту раптом чую, як споза ньой одзыват ся перепуджений голос мойой дівкы Параскы.
--Мамо, та юж робте дашто, бо видите, же нянью чысто гмерают.
--Е, нич хоробі не буде. То ся му напевно з пиятыкы даякы чортиска приснили і так сой до них больмоче, --озвала ся нараз голосм мойой старой моя смерт, -- Зараз му зготую деякого зіля і дам попити свяченой воды, то му вшытко перейде.
--А я, мамо, знам, яка вода нашому няньови найліпше поможе. То недалеко, я зараз принесу, --повіло дівчатище і тріснуло дверями до сіни.
За якісий час Параска вернула ся од шынкаря Лейбы з фляшком оковиткы і вляла мі єден шкалик ло гамбы. За другым кєлішком смерт юж одступила од мене, а кров в жылах розогріла ся і зас почала приємно по мні ходити. Товди дівка, най єй Панбіг даст доброго хлопа, пішла собі далшье спати, а мі зробило ся так файні, же-м до рана іщы кілька разів заворожувал ся з той фляшкы од передчасной смерти.
Од того часу так єм выпрактыкувал, же як лем дашто всередині почынат мя муляти, то прудко зажывам того ліку і болячка одразу проходит.
А більше палюнкы, верабоже, юж не пю. Зарюк єм ся і квіта. Сам не пю і вам не раджу!
Але, йой, бо юж ся зачынат. Так сте мя забесідували, же зас ся мі штоси слабо робит. Но-ле, налійте мі з той фляшкы іщы єден шкалік. Ага, можете тот більший. І доливайте до самого верху, о так. Но то, жебы сте мі здоровы были…
Мали Лемкы тверды головы (Теодор Кузяк, 342-343)
Было то давно, хыбаль за цисаря Франца Йозефа. В єден осінний вечер в корчмі Абрама сідили собі при столі дває кумове – Гаварил і Данько. Сідили собі, попивали палінку і нарікали на тяжкы часы.
--Знате што,куме? -- гварит Данько – неє на тым світі справедливости. Вшытко што хлоп купує, єст барз дорогое, а што продає – барз тунє.
--Так, так, правду гварите, куме – признал Гаврило.
--Но, лем си подумайте – тяднул дале Данько – мам на продай теля. Быцьок. юж му три тыжні минуло. Но, крас теля, тлусте. Моя стара яйца му до молока била, жебы было красше, а гнес пришол Лейба – но, тот гандляр, і знате кельо мі давал? Три риньскы! Та то пілдармо, та то злодійство в білій ден. І не дал єм! Повіл єм му, же най ту здохне, а не дам за глупство.
--Є, та добрі сте зробили, куме, бо аж гріх так туньо дати- потвердил Гаврило і скричал до корчмаря:
-- Ноле, Абрам – налій іщы по пілкватеркы!
--Юж даю – одрюк гречні корчмар і поставил перед кимами нову фляшку.
Выпили і задумали ся.
--Знате што?-- перервал молчанку Гаврило.– Я вам дам два риньскы, а теля заріжеме на спілку. Што вы на то?
--Добрі сте подумали, куме. Дате мі лем пілтора риньского, бо мі іщы скора остане.
-Гей, Абрам – кельо даш за скору?
-Но, залежит яка скора? -- Я можу юж вам дати кварту горілкы - лем жебы не была порізана при скоруваню – застерюг Абрам.
--Не буде порізана, лем доложыш іщы пачку бакуну- потвердил Данько.
Абрам доложил, а кумове взяли палінку, бакун і вышли з корчмы.
На дворі гет стемніло, а они юж мали добрі в чубах По дорозі урадили, же підут зараз до Данька і теля заріжут, бо неє што так доброго інтересу одкладати. Коли підышли під кучу, Данько рюк:
--Вы, Гаврил, вытягнийте теля з кучы, притримайте за хвіст, а я го дачым насамперед оглушу.
Взял Данько буковий толчок, што ним пацятім компері ся толкло, а Гавріло юж тримал теля за хвіст, але оно - як то теля - скакало, хотіло му втечы.
--Но, бийте куме!-- кричал знетерпливений Гаврило.
Данько замахнул ся на осліп, бо было темно, вдарил раз – теля скаче, вдарил другій, а Гаварило як заверещыт:
--До холеры, куме! -- як іщы раз мя вдарите по голові, то верабоже – пущу теля!

Dotychczasowy stan wiedzy dokumentacji odmian językowych

O języku Łemków pisał m. in. Iwan Werchratski, który, poza obszernym opisem jego cech i charakterystyką samych Łemków, zebrał pokaźny materiał złożony z opowiadań, zagadek, przysłów i piosenek ludowych oraz stworzył mały słownik łemkowsko–niemiecki (Werchratski 1902). Niemniej był on krytykowany za niedokładność w pisowni, brak systematyczności, nieuwzględnienie wpływu języków sąsiednich (polskiego i słowackiego) oraz inne błędy (Stieber 1982: 7).
Iwan Ziłyński (1934) opisuje gwarę wsi Jaworki koło Szczawnicy oraz przytacza transkrypcję wypowiedzi dotyczącej wsi, a w publikacji późniejszej (1938) przedstawia obszerną literaturę przedmiotu, dokładnie opisuje obszar występowania gwary łemkowskiej oraz załącza mapę ich występowania.
Obszerny materiał na temat lokalnych wariantów gwar łemkowskich z okresu poprzedzającego Akcję „Wisła” zgromadził i ukazał w formie atlasu językowego Zdzisław Stieber (1959). Ten sam autor przedstawił także w sposób dogłębny zagadnienia związane z fonetyką i fonologią Łemków (Stieber 1982) – publikacja zawiera również mapę występowania dialektów łemkowskich.
Dokładne opracowanie słownictwa i nazewnictwa dialektów łemkowskich opublikował także Janusz Rieger (1995). Praca, oprócz syntezy cech gramatycznych dialektów oraz słowniczków wyrazów, nazw miejscowych i terenowych oraz nazwisk, zawiera mapy występowania dialektów łemkowskich wraz z ich wewnętrznym zróżnicowaniem (Rieger 1995: 249-253).
Dialekty łemkowskie – jako dialekty języka ukraińskiego – opisuje także Mychajło Łesiw (1997). Oprócz rozdziałów poświęconych opisowi grupy oraz stanu badań, zamieścił on w swojej publikacji część poświęconą fonetyce oraz leksyce gwar łemkowskich.
Mapę przedstawiającą zasięg występowania Łemków w okresie przedwojennym znaleźć można w pracy Romana Reinfussa (1990: 14). Mapę miejscowości łemkowskich zawarł w swojej pracy także Jarosław Moklak (1997), natomiast mapy historyczne obszaru zamieszcza m.in. Jerzy Czajkowski (1999). W kontekście ogólnorusińskim obszar zamieszkania Łemków z lat 1900-1920 przedstawiony został w zbiorze Русиньскый язык (Magocsi 2004: 465-468).
Wyczerpujący zbiór zabytków literackich, wraz z sylwetkami ważniejszych pisarzy łemkowskich na przestrzeni ostatnich dwustu lat, stanowią publikacje Heleny Duć-Fajfer (2001, 2002).
Ponadto wśród publikacji opisujących współczesny język łemkowski wymienić należy opracowania dotyczące jego gramatyki (Chomiak 1992; Horszczak 1993; Fontański i Chomiak 2000; Magocsi 2004; Fontański 2004; Wańko 2004).

Nagrania przykładowych wypowiedzi w dialektach łemkowskich

http://www.youtube.com/user/LEMKOTOWER1 - zbiór zarejestrowanych utworów muzycznych, wykonywanych przez zespół Lemko Tower ze Strzelec Krajeńskich.

http://www.youtube.com/watch?v=EryM7fGgYMg – dokument Łemko o sobie samym – wypowiedzi Łemków zamieszkujących powiat krośnieński i jasielski, z tłumaczeniem na język polski. Materiał zebrany w okresie styczeń – maj 2011 r. Realizacja: Piotr Czyżowicz.

http://www.youtube.com/watch?v=JXSxAoZiOOk&feature=g-upl – Wypowiedź księdza Artura Grabana na temat ludności zamieszkującej tereny parafii w Brzozie i w Ługach oraz członków zespołu Lemko Tower, z tłumaczeniem na język angielski. Materiał zarejestrowany przez M. Hornsby’ego w Strzelcach Krajeńskich we wrześniu 2012 r.

Bibliografia

Аркушин, Григорій 2009 [Arkuszyn]. „Назви осіб із суфіксом -іст-а у лемківських говірках”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methodlica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 71-74.
Benedek, Gergely 2004. „Мадярьско”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 263-276.
Chomiak, Mirosława 1992. Ґраматыка лемківского языка. Legnica.
Chomiak, Mirosława 2003. Język łemkowski. Podręcznik dla rozpoczynających naukę w gimnazjum, liceum, technikum i zasadniczej szkole zawodowej. Część 1. Warszawa: Rutenika.
Chomiak, Mirosława 2004. Uczymy się i bawimy. Warszawa: Rutenika.
Chomiak, Mirosława 2004a. Mówimy po łemkowsku. Część 1.Warszawa: Rutenika.
Chomiak, Mirosława 2005. Mówimy po łemkowsku: Część 2. Warszawa: Rutenika.
Chomiak, Roman 1995. Nasz łemkowski los. Nowy Sącz: Sądecka Oficyna Wydawnicza Wojewódzkiego Ośrodka Kultury.
Czajkowski, Jerzy 1999. Studia nad Łemkowszczyzną. Sanok: Muzeum Budownictwa Ludowego.
Dubec, Roman i Adam Janczy 2007. Inwentaryzacja cmentarzy łemkowskich w nieistniejących wsiach na terenie gmin Sękowa i Uście Gorlickie. Gorlice: Diecezjalny Ośrodek Kultury Prawosławnej ELPIS.
Duć-Fajfer, Helena: http://www.rusyn.org/ethlemkos.html.
Duć-Fajfer, Helena 1993. „The Lemkos in Poland”, w Paul Magocsi (red.) The Persistence of Regional Cultures: Rusyns and Ukrainians in their Carpathian Homeland and Abroad. New York: East European Monographs.
Duć-Fajfer, Helena 1998. „Mniejszościowa wizja miejsca swej grupy w społeczeństwie polskim na podstawie twórczości literackiej Łemków”, Przegląd Polonijny III: 137-157.
Duć-Fajfer, Helena 2001. Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Polska Akademia Umieje̜tności.
Duć-Fajfer, Helena 2002. Czy to tęsknota czy nadzieja? Antologia powysiedleńczej literatury łemkowskiej w Polsce. Legnica: Stowarzyszenie Łemków.
Duć-Fajfer, Helena 2004. „Лемковина”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 347-362.
Duć-Fajfer, Helena 2006. „Szkolnictwo i edukacja na Łemkowszczyźnie”, w: Helena Duć-Fajfer (red.) Rocznik Ruskiej Bursy VI. Gorlice: Stowarzyszenie Ruska Bursa w Gorlicach, s. 63-66.
Dulichenko, Aleksandr D. 2006. “The Language of Carpathian Rus’: Genetic Aspects.”, w: Bogdan Horbal & Patricia A. Krafcik & Elaine Rusinko (red.) Carpatho-Rusyns and Their Neighbors: Essays in Honor of Paul Robert Magocsi. Fairfax: Eastern Christian Publications, s. 107-121.
Ethnologue, the. http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=rue.
Fontański, Henryk. 2004. „Лемковына”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 211-262.
Fontański, Henryk & Mirosława Chomiak 2000. Gramatyka języka łemkowskiego. Katowice: Śląsk.
Horbal, Bogdan 1997. Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie 1918-1921. Wrocław: Arboretum.
Horszczak, Jarosław 1993. Перший лемківско-польскій словник. Warszawa: Rutenika.
Ябур, Василь & Ю. Панько [Jabur & Panko] 1994. Правила русиньского правопису. Пряшів: Русиньска оброда.
Ябур, Василь & Анна Плїшкова [Jabur & Plišková] 2005. Русиньскый язык у зеркалї новых прави про основны і середнї школы з навчанём русиньского языка. Пряшів: Русин і Народны Новинкы.
Kedryn, Iwan 1937. „Triumf i katastrofa marzeń oraz zmartwychwstanie nadziei moskalofilów galicyjskich”, w: Włodzimierz Bączkowski (red.) Biuletyn Polsko-Ukraiński XIV. Warszawa: Stowarzyszenie Polsko-Ukraińskie, s. 155-156.
Керча, Иґорь [Kerča] 2004. „Пудкарпатьска Русь”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 115-146.
Кочиш, Микола [Kočiš] 1971. Правопис руского язика.
Костельник, Ґабор [Kostelnik] 1923. Граматика бачваньско-рускей бешеди. Срем: Руске Народне Просвитне Дружтво Руски Керестур.
Kuzio, T. 2005. „The Rusyn question in Ukraine: Sorting out fact from fiction”, Canadian Review of Studies in Nationalism XXXII: 17-29.
Lewicki, Joseph 1834. Grammatik der ruthenischen oder kleinrussischen Sprache in Galizien. Przemyśl: Griech. Kath. Bischöflichen Buchdruckerey.
Лесів, Михайло 1997 [Łesiw]. Українскі говірки у Польщі. Warszawa: Archiwum Ukraińskie.
Лесів, Михайло 2009 [Łesiw]. „Основні характерні особливості системи лемківських говірок”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methodologica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 15-29.
Magocsi, Paul 1999. Encyclopedia of Canada’s peoples. Toronto: University of Toronto Press.
Magocsi, Paul 1999a. „The Rusyn Language Question Revisited (1995)”, w: Paul Magocsi (red.) Of the Making of Nationalities I. New York: Columbia University Press/East European Monographs, s. 86-111.
Magocsi, Paul 2004. „Етно-ґеоґрафічный і історічный перегляд”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 9-35.
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.
Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.
Mazurowska, Agnieszka 2009. „Ślady przeszłości zachowane w imionach na epitafiach nagrobkowych cmentarza w Baniach Mazurskich”, Linguistica Copernicana 2: 247-259. [http://www.linguistica.umk.pl/teksty/02_mazurowska.pdf]
Michna, Ewa 1995. Łemkowie: Grupa etniczna czy naród?  Kraków: Nomos.
Moklak, Jarosław 1997. Łemkowszczyzna w II Rzeczypospolitej. Zagadnienia polityczne i wyznaniowe. Kraków: Historia Jagiellonica.
Moklak, Jarosław 1997a. „Ukraiński ruch narodowy na Łemkowszczyźnie w II Rzeczypospolitej. Organizacje kulturalno-oświatowe i gospodarcze”, Ватра 3: 4-6.
Мишанич, Олекса [Myszanycz] 1997. „Political Ruthenienism – A Ukrainian Problem”,The Ukrainian Quarterly LIII/3: 234-243.
Nowakowski, Krzysztof 1992. „Sytuacja polityczna na Łemkowszczyźnie w latach 1918-1939”, w: J. Czajkowski (red.) Łemkowie w historii i kulturze Karpat. Cz. I. Rzeszów: Editions Spotkania, s. 313-350.
Orłowska, Beata 2012. „Sytuacja wyznaniowa wśród Łemków na ziemiach zachodnich w latach 1947-1956”, w: Bogusław Drożdż (red.) Perspectiva: Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne XI/20: 106-118.
Панцьо, Стефанія 2009 [Pancio]. „ Префіксальне та префіксально-суфіксальне творення прикметників у лемківському говорі”, w: Олег Лещак (red.) Studia Methodologica XXVII: Лемківський діалект у загальноукраїнському контексті. Tarnopol: Редакційно-видавничий відділ ТНПУ ім.В. Гнатюка, s. 75-82.
Plišková, Anna 2008a. „Practical Spheres of the Rusyn Language in Slovakia”, Studia Slavica LIII/1: 95-117.
Плїшкова, Анна [Plišková] (red.) 2008. Русиньскый язык меджі двома конґресами: Зборник рефератів з III Меджінародного конґресу русиньского языка. Пряшів: Світовый конґрес Русинів.
Половинкинъ, Ир. П. [Połowinkin] 1896. „Лемки”, w: К. К. Арсеньев и Ф. Ф. Петрушевский (red.) Энциклопедическiй словарь XVIIА. С. Петербург: Типо-Литографiя И.А. Ефрона.
Pudło, Kazimierz 1987. Łemkowie: Proces wrastania w środowisko Dolnego Śląska 1947-1985. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Рамач, Юлиян [Ramač] 2002. Ґраматика руского язика. Беоґрад: Завод за учебнїки и наставни средства.
Statut Zjednoczenia Łemków (http://www.lemkounion.republika.pl/dokumenty%20organizacji/statut.pdf).
Kalendarium Historyczne Stowarzyszenia Łemków (http://www.stowarzyszenielemkow.pl/new/modules/publisher/item.php?itemid=19).
Reinfuss, Roman 1948. „Łemkowie jako grupa etnograficzna”, Prace i materiały etnograficzne VII. Lublin: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Reinfuss, Roman 1961. „Stan i problematyka badań nad kulturą ludową Łemkowszczyzny” w: Witold Dynowski (red.) Etnografia Polska V. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, s. 63-70.
Reinfuss, Roman 1990. Śladami Łemków. Warszawa: PTTK „Kraj”.
Rieger, Janusz 1995. Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa: Semper.
Rybakow, Borys 1983. Pierwsze wieki historii Rusi. Warszawa: PIW.
Statystyka Polski, z. 68/1938. Warszawa: GUS RP.
Statystyka Polski, z. 88/1938a. Warszawa: GUS RP.
Stieber, Zdzisław 1959. Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.
Stieber, Zdzisław 1982. Dialekt Łemków: Fonetyka i Fonologia. Wrocław: Polska Akademia Nauk.
„The Story of Talerhof - We Should Not Forget” 1994,  Karpatska Rus’ LXVII. New York: Yonkers.
Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. 2005 Nr 17, poz. 141, z późn. zm.).
Ванько, Юрай [Wańko] 2004. „Класiфкацiя i головны знакы карпатскых русинскых дiалектiв”, w: Paul Magocsi (red.) Najnowsze dzieje języków słowiańskich: Русыньскый язык. Opole: Uniwersytet Opolski, s. 67-84.
Верхратський, Іван [Werchratski] 1902. Про говор галицких лемків. Lwów: Наукове товариство імені Шевченка.
Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011. Podstawowe informacje o sytuacji demograficzno-społecznej ludności Polski oraz zasobach mieszkaniowych. Główny Urząd Statystyczny.
Зілинський, Іван [Ziłyński] 1934. „Лемківська говірка села Явірок”, w: Kazimierz Nitsch & Kazimierz Moszyński (red.) Lud Słowiański: Pismo poświęcone dialektologji i etnografji Słowian III. Kraków: Gebethner i Wolff, s. 178-212.
Зілинський, Іван [Ziłyński] 1938. „Питання про Лемкивсько-Бойковську мовну границю”, w: Kazimierz Nitsch & Kazimierz Moszyński (red.) Lud Słowiański: Pismo poświęcone dialektologji i etnografji Słowian IV. Kraków: Gebethner i Wolff, s. 75-101.
Zubrzycki, Dyonizy 1837. Rys do historyi narodu ruskiego w Galicyi i hierarchji cerkiewney w temże krolestwie. Od zaprowadzenia Chrześciaństwa na Rusi aż do opanowania Rusi czerwoney przez Kazimierza Wielkiego od roku 988 do roku 1340 I. Lwów.


Autor: Robert Piechocki