Nazwa języka

pol. gwara spiska, gwary spisko-magurskie
słow. spišske nárečie
czes. spišské náreči
ang. Spiš dialects
niem. Mundarten der Region Zips/Zipser Mundarten

Mieszkaniec Spisza (spis. Spis) to Spiszak (spis. Spisok).

Do II wojny światowej w języku polskim funkcjonowały dwie nazwy regionu: Spisz oraz Spiż. Sama etymologia nazwy jest niejasna. Źródła historyczne podają formę łacińską Saepus, Saepusia, zapisywane później przez Słowian Zypus lub Czypis – stąd niemieckie Zips, węgierskie Szepes czy słowackie Spis. Różne koncepcje na temat możliwej etymologii przytacza Bubak (1986: 233; Czambel 1906: 11).

Gwary spiskie określa się często mianem gwar spisko-magurskich, od nazwy pasma górskiego – Magury Spiskiej (słow. Spišská Magura), wchodzącej w skład Pogórza Spiskiego.

Lokalizacja – dzisiaj i wcześniej w RP

Spisz jest regionem położonym w Karpatach Zachodnich. Geograficzną granicę Polskiego Spisza wyznacza od zachodu – rzeka Białka Tatrzańska, od południowego wschodu i południa – granica państwowa ze Słowacją, od wschodu i północnego wschodu – rzeka Dunajec , od północy – południowe stoki Gorców, podczas gdy Spisz jako kraina historyczno-kulturowa nie przekracza tu Dunajca. Przyjmuje się, że Polski Spisz to obszar położony między Białką Tatrzańską (na wschód od tej rzeki) i Dunajcem oraz granicą państwową ze Słowacją. Od strony geomorfologicznej zaś kraina ta stanowi wschodnią część Podhala.
Polski Spisz zajmuje północny fragment Zamagurza Spiskiego – obszaru rozciągającego się na północ od pasma Magury Spiskiej. Zarówno to pasmo, jak i większość Zamagurza Spiskiego znajduje po słowackiej stronie granicy. Spisz jako całość obejmuje następujące tereny: południowo-wschodnią część Podhala, kotlinę górnego Popradu i Góry Lewockie, kotlinę górnego Hornadu oraz Rudawy Spiskie.
Obszar całego Spisza wynosi ok. 3700 km2, z czego 3500 km2 należy do Słowacji (245 000 ludności), a zaledwie 195,5 km2 do Polski (z liczbą 12 000 mieszkańców w 1970 r. i 11 500 w 1978 r.) (Biały 1986: 7ff; Górka i Biały 1986: 145).


Mapa Spisza.
(red. mapy Jacek Cieślewicz, na podstawie: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Slovakia_Spis.gif)


Mapa ogólnogeograficzna polskiego Spisza autorstwa Zygmunta Górki i Zbigniewa Białego (Górka i Biały 1986: 147).


Mapa zabytków polskiego Spisza autorstwa Zygmunta Górki i Zbigniewa Białego (Górka i Biały 1986: 180).

Polski Spisz nie stanowi samodzielnej jednostki administracyjnej – składa się z trzech gmin, w skład których wchodzi łącznie 14 wsi:

• gmina Bukowina Tatrzańska (powiat tatrzański):
• Czarna Góra (słow. Čierna Hora),
• Jurgów (Jurgov),
• Rzepiska (Repiská),
• gmina Łapsze Niżne (powiat nowotarski, jedyna w całości leżąca na Polskim Spiszu):
• Falsztyn (Falštín),
• Frydman (Fridman),
• Kacwin (Kacvín)
• Łapszanka (Lapšanka),
• Łapsze Niżne (Nižné Lapše),
• Łapsze Wyżne (Vyšné Lapše),
• Niedzica (Nedeca),
• Trybsz (Tribš),
• gmina Nowy Targ (powiat nowotarski):
• Dursztyn (Durštín),
• Krempachy (Krempachy),
• Nowa Biała (Nová Belá).

Polski Spisz. (źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Polski_Spisz_1.svg)


Podział administracyjny polskiego Spisza autorstwa Zygmunta Górki (Górka i Biały 1986: 146).



Spisz w Polsce i na Słowacji (red.mapy Jacek Cieślewicz, na podstawie: Sobierajski 1963: 320, Atlas polskich gwar spiskich na terenie Polski i Czechosłowacji. T. I, Poznań 1966, s. 4) [1]

Lokalizacja – poza Rzeczpospolitą

Słowacka część Spisza cechuje się stosunkowo dużą liczbą miast i miasteczek (najważniejszymi miejscowości są: Poprad, Spiska Nowa Wieś i Kieżmark), natomiast w polskiej części Spisza nie ma ani jednego ośrodka miejskiego. Miastem spiskim położonym najbliżej granicy Polskiego Spisza (od północnego wschodu) jest Spiska Stara Wieś, znajduje się w pobliżu Dunajca (naprzeciw Sromowców Wyżnych); ze wsi Polskiego Spisza najbliżej tego miasta położona jest (w sensie dostępności komunikacyjnej) Niedzica, którą dzieli od niego kilka kilometrów okrężnej drogi (biegnącej przeważnie wzdłuż Dunajca, po obecnej słowackiej stronie tej rzeki).
Słowacki Spisz jest częścią dawnego kraju wschodniosłowackiego, a obecnie stanowi zachodnią część kraju preszowskiego – jednej z 8 jednostek administracyjnych, na które podzielona jest Słowacja (obok: zachodniosłowackiego i środkowosłowackiego) (Biały 1986: 9).
Same polskie gwary spiskie przekraczają polsko-słowacką granicę polityczną i sięgają daleko w głąb kraju – ich zwarty zasięg przekracza pasmo Magury Spiskiej, a wyspowo występują w okolicy Starego Lubowia i Kieżmarku. Na Słowackim Spiszu znajdują się 34 miejscowości, których mieszkańcy posługują się niemal wyłącznie językiem polskim (w powiatach: Spiska Stara Wieś, Stara Łubowna, Kieżmark i w powiecie Wysokie Tatry) (Biały 1986: 9).


Południowy zasięg języka polskiego (zwarty obszar i enklawy) - red.mapy Jacek Cieślewicz.

Historia

Obszary dzisiejszego Polskiego Spisza do XI lub XII w. prawdopodobnie należały do Polski, od momentu gdy Mieszko I zwrócił się przeciwko Czechom i wcielił ziemie Wiślan oraz Śląsk do swego państwa. W ten sposób Karpaty, stanowiące wcześniej granicę Czech i Węgier, zaczęły wyznaczać granicę polsko-węgierską (Sobczyński 1986).
Następnie tereny te przeszły pod władanie Królestwa Węgier. Zasiedlone zostały przez rodzinę Berzeviczych z Lomnicy, która w 1209 r. otrzymała tereny od rzeki Poprad aż po Tatry (nazywane wówczas: Górami Śnieżnymi). Ośrodkiem władzy na Zamagurzu stał się zamek w Niedzicy, wzniesiony około 1320 r. przez ten ród, który władał zachodnim Zamagurzem do początku XVI w.
W czasach anarchii na Węgrzech wywołanej klęską w bitwie z Imperium Osmańskim pod Mohaczem oraz wojną domową pomiędzy pretendentem do tronu Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zapolyą tereny Spisza przechodziły z rąk do rąk. W drugiej połowie XVI w. władali tymi obszarami także polscy magnaci – Hieronim Łaski, a po nim jego syn Olbracht Łaski, występując zawsze jako poddani króla Węgier. Ten ostatni sprzedał swoje prawa do Zamagurza Jerzemu Horvathowi z Palocsy i to jego rodzina rządziła regionem przez kolejne stulecie. Pod koniec XVII w., w wyniku wojen religijnych i powstań antyhabsburskich na Węgrzech, Zamagurze przeszło pod władzę rodu Giovanellich. Dopiero w 1776 r., po definitywnym objęciu władzy na Węgrzech przez Habsburgów, Zamagurze wróciło w ręce Horvathów. Od połowy XIX w., po likwidacji stosunków feudalnych, majątki szlacheckie na Zamagurzu stały się własnością węgierskiego rodu Salamonów (w Niedzicy) i niemieckiego rodu Jungenfeldów (w Falsztynie i Łapszach Niżnych), którzy pozostali na tych terenach aż do II wojny światowej.
Do czasu I wojny światowej Spisz (tak samo jak Orawa) należał w całości do Królestwa Węgier. W 1920 r. dokonano podziału tej krainy (wraz z Orawą) pomiędzy Polskę i Czechosłowację wzdłuż linii w przybliżeniu odpowiadającej współczesnej polsko-słowackiej granicy państwowej (Biały 1986: 7ff).


Terytorium Galicji przed I wojną światową.
Różowa linia oddziela część polską od słowackiej. Nazwy polskie (i ukraińskie).
Brak informacji o prawach autorskich. http://donhoward.net/genpoland/gal.htm

Dla polskiej części Spisza w okresie międzywojennym głównym miastem był (i w dużej mierze nadal jest) Nowy Targ. Do wybuchu I wojny światowej, gdy Spisz znajdował się w granicach Węgier, miasto to było często odwiedzane przez mieszkańców obecnego Polskiego Spisza (granica pomiędzy Królestwem Węgierskim a Królestwem Galicji i Lodomerii miała charakter przede wszystkim celny i administracyjny). W Nowym Targu bowiem odbywały się istotne dla okolicznej ludności jarmarki, w których uczestniczenie wrosło też w gospodarczą i w ogóle kulturową tradycję Polskiego Spisza; jednocześnie mieszkańcy tego obszaru udawali się na jarmarki do miast Górnego Spisza.
W dwudziestoleciu międzywojennym i po wojnie, aż do momentu zlikwidowania w Polsce powiatów (1975 r.), miasto to było dla Polskiego Spisza ośrodkiem administracji średniego (powiatowego) szczebla, na krótki okres zostając gminą (Biały 1986: 8f). Obecnie Nowy Targ jest stolicą powiatu nowotarskiego.


Mapa polskiego Spisza z 1938 r. (źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Spisz_1938.jpg)

Zwarte, autochtoniczne osadnictwo polskie na obszarze północnego i środkowego Spisza datowane jest odpowiednio na XIII–XV w. Ludność polską na obszarze Orawy i Spisza cechuje dynamika demograficzna wyższa niż średnia dla Słowacji, co do pewnego stopnia rekompensuje procesy asymilacyjne, jakim podlegają Polacy (Skawiński 2009).

Pokrewieństwo i tożsamość

Rodzina językowa

Typologia genetyczna języka

W zależności od tego, czy traktować gwarę spiską jako dialekt języka polskiego czy słowackiego, typologia genetycznie będzie wyglądała następująco:

rodzina indoeuropejska → bałtosłowiańska → słowiańska → zachodniosłowiańska → lechicka → język polski → gwary góralskie/gwary Podtatrza → gwara spiska

rodzina indoeuropejska → bałtosłowiańska → słowiańska → zachodniosłowiańska → czesko-słowacka → język słowacki → gwara spiska

Podobieństwo językowe

Polskie gwary spiskie są najbliżej spokrewnione ze słowackimi gwarami spiskimi, z którymi wciąż wzajemnie na siebie oddziałują, jednak obecnie w bardzo niewielkim stopniu – ogranicza się to przede wszystkim do szkół, w których uczy się młodzież słowackiego pochodzenia, nabożeństw w kościele oraz do czytelników organu prasowego Towarzystwa Słowaków w Polsce Život. Wpływy słowackiego języka literackiego są jeszcze mniejsze.

Współcześnie najsilniejszy wpływ na polskie gwary spiskie ma odmiana standardowa języka polskiego, propagowana przede wszystkim przez środki masowego przekazu. Zgodne z językiem literackim są m.in. przymiotniki: ćy̨sḱi, dłuǵi, głuṕi, móndry, ^xoi̯ny, radosny, spokoi̯ny, v́eĺǵi itd. Jednak występuje szereg przymiotników odbiegających od polszczyzny literackiej, które można zakwalifikować do trzech grup:

1. leksykalnej,
2. fonetycznej,
3. słowotwórczej.

W pierwszej grupie znajdują się przymiotniki nieobecne we współczesnym języku polskim, ale znane w okresach dawniejszych i zbudowane na podstawach stosowanych w odmianie literackiej, np.: bratóf ‘braci’, śosṭř̦in ‘sióstr’, fřiśy//v́artḱi ‘szybki’, dómaśny ‘domowy, swojski’, ḱisły ‘kwaśny’, ĺatuśńi ‘letni’, źimuśni//ž́imuśny ‘zimowy’, łacny ‘głodny, tani’, ḿescḱi ‘miejski, miastowy’, opaterny ‘ostrożny’, śkamravy ‘mający kaprawe oczy; szemrający z niezadowolenia’, vałuśny ‘zdolny, sposobny do czego’. Często różnice te wynikają z czynników fonetycznych, będące przejawem wspólnoty leksykalnej z obszarem wschodniosłowackim, np. redetelny ‘rzetelny’. Końcówki –any zamiat -owy; -aty zamiast -asty; -owy zamiast -sḱi; -ński/-nski zamiast -ski. Poza tym występują derywaty językowi polskiemu kompletnie obce, np.: byrci ‘owczy’, hyrny ‘sławny’, pukĺaty ‘garbaty’ (puḱeĺ ‘garb’), krawaty ‘pstry’, pazravy//paźravy ‘chciwy, łakomy’ itd. Zdarzają się też spiskie przymiotniki obcego pochodzenia, np.: fai̯ny, ńeṕiĺi ‘obcy’, śumny ‘zgrabny, piękny’ itd.
Drugą grupę stanowią przymiotniki identyczne z formami literackimi pod względem struktury, etymologii i znaczenia, ale posiadające różną postać fonetyczną, np.: ałamuńii̯ovy ‘aluminiowy’, gĺei̯duvany ‘emaliowany’, i̯edbovny ‘jedwabny’, i̯aŋgv́yntovy ‘adwentowy’, besowy ‘bezowy’, xłódny ‘chłodny’, ṕykny ‘piękny’, ułymny ‘ułomny’ itd. Można też wyróżnić produktywne formanty spiskie: -aćaty – krapćaty; -aty – murcaty; -ejszy – rańyi̯si; -ański – grub́ii̯ański; -ny – obyrtny//obrotny; -owy – i̯aśyńovy. Produktywność poszczególnych formantów jest zróżnicowana: podczas gdy do żywych należą -aty, -awy, -ny, do martwych zalicza się -ły, -ański, -y.
Trzecia, najliczniejsza grupa przymiotników spiskich jest tożsama z występującymi w języku literackim.
Od strony leksykalnej język góralski zawiera wiele uproszeń, czy też skrótów leksykalno-myślowych – jak pisze Budz (2011):

Dla przykładu słowo grzyb oznacza przede wszystkim „prawdziwka”, ryba to szczególnie pstrąg, a „god” to zwłaszcza żmija. Odpowiednio słowo „drzewo” to synonim pospolitego smereka (smerek), bo inne rodzaje drzew wymienia się z nazwy; wiyrzba, skorusa (skorusina), olsina, brzezina, lipa, jasiyń, jawór, jabłónka, śliwcorka, torka itd. Podobnie jak słowo „goj-goje” oznacza wszelkiego rodzaju krzaki. Tu trzeba jednak powiedzieć, że gwara górali spiskich nie jest jednolita, ma przy tym odmienności indywidualnie występujące w jednej wsi, odrębności wspólne dla kilku wsi oraz cechy wyróżniające od innych polskich gwar.

Powyższy cytat nie oddaje jednak wiernie całego obrazu zjawisk leksykalnych występujących w gwarach spiskich; należy też pamiętać, że między poszczególnymi miejscowościami elementy leksykonu mieszkańców mogą się znacząco różnić. Nie zmienia to jednak faktu, iż formy skrócone są częste – warto tutaj odnotować spiskie liczebniki: dwanáś, piytnáś, ośmináś, dwaść itd. Oprócz form skrótowych lub obocznych dla liczebników z odmiany standardowej gwary spiskie i orawskie cechują się także m.in. odrębnym systemem stosowania liczebników zbiorowych;  ponadto często, zgodnie z zasadą archaizmu peryferycznego [2], zachowują archaiczne formy liczebników podstawowych, np.: siedm, ośm, piyńci, seści, siedmi, a nawet trze, śtyrze (Sikora 2006: 51ff). Archaizm ten polega przede wszystkim na braku tzw. epentetycznego (inaczej: znikającego) [e] (por. siedm : siedem, ale: siedmiu) oraz nieskróconej końcówce wyrazowej (por. seści : sześć; siedmi : siedem).

Język czy dialekt?

Gwara spiska jest dialektem (kwestią dyskusyjną, czy języka polskiego czy słowackiego), stanowi jednak fundament spiskiej wspólnoty kulturalno-językowej; brak bezpośrednich i jednoznacznych danych o stosunku Spiszaków do problemu „język czy gwara”.

Tożsamość narodowa

Na Spiszu, choć nieco inaczej niż w zachodniej i środkowej Słowacji, rozwijał się narodowy ruch słowacki. Próby działań na rzecz rozbudzenia świadomości narodowej Polacy podjęli dopiero po 1895 r.
Na Polskim Spiszu struktura narodowościowa jest stosunkowo jednolita. W ostatnim spisie powszechnym 90% mieszkańców zadeklarowało się Polakami, a ok. 10% Słowakami, z których większość deklarujących tę narodowość należy etniczne do tzw. górali spiskich, a ich kultura i język bliższa jest mieszkańcom polskich gór. Około 3,5% to Romowie, którzy w większości deklarowali narodowość polską.
Na Spiszu słowackim aż 91,5% mieszkańców (326 tys.) w 2001 r. zadeklarowało narodowość słowacką, jednak według szacunków etniczni Słowacy to maksymalnie 60% z tej liczby. Narodowość polską zadeklarowało 314 osób – przede wszystkim z małżeństw mieszanych – jednak od strony kulturowej, językowej i etnicznej za Polaków można uznać znacznie więcej (nawet 40–48 tys.) mieszkańców, którzy nie czują się powiązani z narodowością polską. Elementy polskiej kultury dominują w rejonach Jaworzyny Tatrzańskiej, Lendaku i Małego Sławkowa, a także w Kieżmarku (uciekinierzy z Zamagurza, które po roku 1945 r. wróciło do Polski), na Górnym Spiszu czy w Bukowince na Dolnym Spiszu (potomkowie osadników z XIX w.).
Wspólnocie językowej górali Polskiego Spisza towarzyszy jedność kulturowa i etnograficzna, z pewnym wewnętrznym zróżnicowaniem. Często odmienność własnej tradycji i dziedzictwa kulturowego miesza się tam z kulturą przyległych obszarów geograficznych; dominują jednak elementy ludowo-chłopskie. Ta jedność kulturowa Polskiego Spisza urzeczywistnia się i manifestuje w wielu różnorodnych dziedzinach, m.in. światopoglądzie, wyznaniu religijnym, budowie świata. Dostarcza on rdzennym mieszkańcom tego regionu określonego rozumienia czasu i przestrzeni, zawiera podzielane przez nich wierzenia, koncepcję „honorności” i gościnności. Można przy tym podstawie sądzić, że opór przeciwko madziaryzacji jednoczył tamtejszą ludność słowiańską, przyczyniając się do włączenia ludności polskojęzycznej w kształtującą się  świadomość narodową Słowaków. Poza tym niewątpliwy wpływ na odrębność regionu i jego wewnętrzną spójność ma historyczne odcięcie Spisza od Polski oraz czynnik ekonomiczny – dojazd do pracy po stronie słowackiej (Biały 1986: 10f).
Romowie spiscy posługują się dialektami romskimi między sobą, natomiast przechodzą na gwary spiskie w kontaktach z góralami i język polski w rozmowie z Polakami.

Krótka charakterystyka typologiczna

Wg dialektologii polskiej gwara spiska należy do dialektu małopolskiego języka polskiego, do grupy gwar góralskich.
Polskie gwary na Spiszu dają się, według Sobierajskiego, wyodrębnić w trzy podstawowe grupy:

1. Grupa północno-zachodnia – między rzeką Białką i Dunajcem w powiecie nowotarskim po polskiej stronie granicy państwowej;
2. Grupa środkowa (pienińsko-magurska)– w powiecie starowiejskim po stronie słowackiej;
3. Grupa południowo-wschodnia (nadpopradzka) – w powiatach kieżmarskim i starolubowelskim po stronie słowackiej. W obrębie tej grupy można jeszcze wyróżnić trzy podgrupy:

1. podgrupa tatrzańsko-magurska – do której zaliczamy trzy wsie, o wyraźnych wpływach podhalańskich (Żdiar, Jaworzyna, Lendak),
2. podgrupa pograniczna północno-wschodnia (Pilchów, Kacze),
3. podgrupa centralna kieżmarsko-lubowelska. (Bubak 1986: 234f)

Wg dialektologii słowackiej gwary spiskie należą do grupy dialektów wschodnich języka słowackiego.


Szablon pobrany ze strony o dialektach słowackich: http://slovake.eu/en/intro/language/dialects

Mapa dialektów słowackich – gwary spiskie (23), kolejno w: a) Lucvinie, b) Spiszu zachodnim, c) Hnilcu, d) Spiszu środkowym [3]


Przerysowane przez Joe Armata z: Atlas slovenskeho jazyka - Stolc, Jozef (red.) 1968. Bratislava: Slovak Academy of Sciences (źródło: http://www.pitt.edu/~armata/dialects.htm).

Najbardziej wyróżniającą, fonetyczną cechą spiską jest zamiana końcowego [-ch] na [-f], stąd: w nogaf 'nogach', daf  'dach', grof 'groch' czy chodziyłef po wysokif goraf 'chodziłem po wysokich górach'. Od strony morfologicznej wyróżnia się końcówka -my, -me dla pierwszej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego, którą można zaobserwować w Niedzicy: idyme, jadyme 'idziemy, jedziemy', ale już nie w sąsiednim Kacwinie.
Gwary spiskie podlegały wpływom głównie słowackim, ukraińsko-słowackim, ukraińskim i niemieckim (Sobierajski 1966: 84–88; Bubak 1986: 242ff).
Wyrazy pochodzące z języka słowackiego to na przykład: cisło ‘numer’, topanki ‘obuwie, sandały’, naozoj ‘naprawdę’, cudok ‘dziwak’ (zapożyczone w drugiej połowie XIX w.  i na początku XX w.). Niektóre słowakizmy już zanikły – choćby: popka ‘lalka’, bicygiel  ‘rower’, sierblik ‘nocnik’,  pularysek ‘portfel’, kociar ‘wózek dziecięcy’.
Z madziaryzmów można wymienić: lawor ‘miednica’ (węg. láwor), galer ‘kołnierz’ (węg. galler), kiefa ‘szczotka do podłogi’ (węg. kefe ‘szczotka’).
Gwara spiska posiada też bardzo liczne germanizmy: hantlagier ‘pomocnik murarza’ (niem. der Handlanger), waserwoga ‘poziomica budowlana’ (niem. die Wasserwaage), śtok ‘dom piętrowy, piętro’ (niem. der Stock), biglajz ‘żelazko’ (niem. das Bügeleisen), śtikieraj ‘ozdobna, bawełniana koronka’ (niem. die Stickerei), śtof ‘cienka wełenka na ubrania’ (niem. der Stoff),  śnuptylka ‘chusteczka do nosa’ (niem. das Schnupftuch), holstuf ‘szalik’ (niem. das Halstuch) [4].
Poszczególne gwary spiskie różnią się od siebie przede wszystkim pod kątem leksykalnym, ale także fonologicznym czy morfologicznym. Przykładowe różnice między trzema grupami gwar kontrastuje Sobierajski (1966: 80f):





Przykładowa mapka pokazująca dystrybucję zróżnicowania ostatniej (siedemnastej) cechy w poszczególnych odmianach gwary spiskiej (formy męskoosobowej i żeńsko-rzeczowej czasu przeszłego) (Sobierajski 1963: 329):

System piśmienny

Do zapisu gwary spiskiej stosuje się rozszerzony alfabet łaciński, przeważnie zapisywany fonetycznie wg reguł polskich lub słowackich.

Standaryzacja

Standaryzacja gwary spiskiej przejawia się poprzez stopniowe upodabnianie się do odmian literackich języka polskiego i słowackiego.

Statystyka / Cechy mówców

Przez wiele lat szacowano, że na terenie polskiego Spisza i Orawy Polsce mieszka ok. 10–20 tys. Słowaków  posługujących się miejscowymi gwarami (Moskal 2004: 11).

Według oficjalnych spisów węgierskich z przełomu XIX i XX w., w których ludność polską zaliczano do słowackiej, skład narodowościowy na Spiszu wyglądał następująco:

Narodowość	1869 r.	1900 r.	1910 r.
Słowacy	50,4%	58,2%	58,0%
Niemcy	35,0%	25,0%	25,0%
Rusini	13,8%	8,4%	8,0%
Węgrzy	0,7%	6,0%	6,0%

Inne spisy ludności z tego okresu przyporządkowywały narodowość na podstawie języka ojczystego ludności [5].
Wedle czechosłowackiego spisu ludności z 1921 r., ogłoszonego sześć lat później, czyli w 1927 r., na obszarze Spisza było 24 000 ludności językowo polskiej, 18 650 – niemieckiej, 12 300 – ruskiej i wreszcie 3 400 – słowackiej. Wg Małeckiego (1938) 70% ludności posługiwało się tam językiem polskim w II połowie dwudziestolecia międzywojennego.
Górale Polskiego Spisza mówią przede wszystkim polskimi gwarami spiskimi, jednak w kontaktach z „niegóralskimi” przybyszami coraz częściej posługują się oni polskim językiem ogólnym (potocznym), a przynajmniej używają pewnych wyrażeń i zwrotów przejętych z ogólnego języka.

Liczba mówców

Mieszkańcy Spisza posługują się gwarą spiską jako rodzimą – dotyczy to także osób słowackiego pochodzenia (Moskal 2004: 2).
Większość mówców posługuje się gwarą spiską na co dzień od urodzenia i w wielu przypadkach wyparła ona polski i słowacki (Moskal 2004: 7).
Brak informacji o jednojęzycznych mieszkańcach regionu; przyjmuje się, że wszyscy użytkownicy gwar spiskich posługują się także językiem polskim lub słowackim.

Inne języki?

Spiszacy posługują się językami polskim i słowackim (po obu stronach granicy), a także czeskim i cygańskim romani (użytkownicy tego ostatniego stanowią odrębną grupę). Starsi mieszkańcy regionu posługiwali się również w pewnym zakresie językiem węgierskim.

3 - dość zagrożony

Status oficjalny

Gwara nie posiada statusu oficjalnego na poziomie państwowym ani w Polsce, ani na Słowacji.

Media (prasa, radio, TV)

Obecnie wydawane są czasopisma podejmujące tematykę regionu, ale tylko w językach polskim (np. Na Spiszu) i słowackim (przede wszystkim Život, czasopismo Towarzystwa Słowaków w Polsce, wydawane częściowo w języku polskim i w przeszłości w czeskim).

Szkoły

Jeszcze w latach 1980-tych (brak danych współczesnych) w kilku szkołach podstawowych na Polskim Spiszu wykładany był język słowacki jako dodatkowy przez odpowiednio przygotowanych do tego nauczycieli. W niektórych wsiach tego regionu, w pewnych instytucjach publicznych i placówkach użyteczności publicznej (jak sklepy) widnieją napisy dwujęzyczne, polskie i słowackie. W wielu domach na Polskim Spiszu można też spotkać zarówno polskie, jak i słowackie publikacje (Biały 1986: 16).

Życie religijne

Religia katolicka jest bardzo ważna na Podtatrzu. Charakteryzuje się własnymi, ludycznymi mitami o powstaniu świata, przeświadczeniem o istnieniu demonów, mitami czy przeświadczeniem o pochodzeniu i charakterze Boga, bóstw i demonów, o powstaniu i budowie świata (wszechświata).
Nie licząc pierwotnej obecności duchowieństwa polskiego w niektórych miejscowościach Górnego Spisza, do I wojny światowej posługę kapłańską pełnili tam tylko księża słowaccy, a wierni korzystali z czeskich i słowackich książeczek do nabożeństwa. Słowaccy księża byli też istotnymi promotorami budzącej się słowackiej świadomości narodowej, a od 1868 r. tamtejszy Kościół Katolicki stał się głównym ośrodkiem sprzeciwu przeciwko szeroko prowadzonej w tym okresie akcji madziaryzacyjnej. Obecnie liturgia odprawiana jest w językach polskim lub łacińskim (z nabożeństwem i modlitwami w języku słowackim) (Biały 1986: 15f).

Prestiż

Gwara ta, chociaż stanowi element kluczowy dla spiskiej odrębności kulturowej, jest wypierana przez języki literackie (polski i słowacki) i stopniowo traci swój prestiż wśród młodego pokolenia. Dodatkowo czynnikiem osłabiającym status gwary spiskiej (i nie tylko) może być stanowisko polskiego Kościoła Rzymskokatolickiego [6] odnośnie języka mszy świętych.

Bibliografia

Biały, Zbigniew 1986. „Polski Spisz. Historyczne uwarunkowania kultury ludowej tego regiony i sposoby jej badania po II wojnie światowej”, w: Zbigniew Biały (red.) Polski Spisz. Jedność kultury ludowej i jej historyczne uwarunkowania. Środowisko naturalne – warunki gospodarowania. Antropologia. Gwary. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego DCCCXI, Prace Etnograficzne, Zeszyt 22, Studia Spiskie nr 1. Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bigos, Józef (red.) 1986. Zagadnienia z kultury Podhala Spisza i Orawy. Nowy Targ–Zakopane.
Bubak, Józef 1986. „Polskie gwary spiskie”, w: Zbigniew Biały (red.) Polski Spisz. Jedność kultury ludowej i jej historyczne uwarunkowania. Środowisko naturalne – warunki gospodarowania. Antropologia. Gwary. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego DCCCXI, Prace Etnograficzne, Zeszyt 22, Studia Spiskie nr 1. Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Budz, Jan 2011. Gwara spiska. Jynzik gibki jak pryńć. URL: http://serwis21.blogspot.com/2011/01/gwara-spiska-jynzik-gibki-jak-prync.html [dostęp: 06.10.2012 r.]
Górka, Zygmunt & Zbigniew Biały 1986. „Zarys problematyki ekonomiczno-geograficznej polskiego Spisza”, w: Zbigniew Biały (red.) Polski Spisz. Jedność kultury ludowej i jej historyczne uwarunkowania. Środowisko naturalne – warunki gospodarowania. Antropologia. Gwary. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego DCCCXI, Prace Etnograficzne, Zeszyt 22, Studia Spiskie nr 1. Kraków: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kamocki, Janusz & Skawiński, Marek 2003. „Problemy etniczności a narodowości na przykładzie Spiszu”, w: R. Gładkiewicz & M. Homza (red.) Terra Scepusiensis. Stan badań nad dziejami Spiszu. Wrocław.
Kroh, Antoni (red.) 2000. Spisz. Wielokulturowe dziedzictwo. Sejny: Pogranicze.
Kwiek, Julian 2002. Z dziejów mniejszości słowackiej na Spiszu i Orawie w latach 1945–1957. Kraków: Towarzystwo Słowaków w Polsce.
Małecki, Mieczysław 1938. Język polski na południe od Karpat (Spisz, Orawa, Czadeckie, Wyspy językowe). Zakopane: Geberthner i Wolff. URL: http://mbc.malopolska.pl/dlibra/docmetadata?id=57719 [dostęp: 06.10.2012 r.]
Moskal, Marta 2004. Policy on Minority and Regional Languages in Poland. Uniwersytet Jagielloński. URL:
http://www.aber.ac.uk/mercator/images/Martapaper.pdf [dostęp: 25.09.2012 r.]
Sikora, Kazimierz 2006. „Liczebniki w gwarach Podtatrza (Podhale, Spisz, Orawa)”, LingVaria 2: 49–64. URL: http://www2.polonistyka.uj.edu.pl/LingVaria/archiwa/LV_2_2006_pdf/04_Sikora.pdf [dostęp: 06.10.2012 r.]
Skawiński, Marek 2009. Polacy na Słowacji. URL: http://www.polskiekresy.info/index.php?option=com_content&view=article&id=161:polacy-na-slowacji2&catid=109:etnografia&Itemid=509 [dostęp:26.09.2012 r.]
Sobczyński, Marek 1986. Kształtowanie się karpackich granic Polski (w X–XX w.). Łódź: Zarząd Wojewódzki PTTK – Regionalna Pracownia Krajoznawcza. URL: http://geopol.geo.uni.lodz.pl/wp-content/uploads/2010/12/granice_karpackie.pdf [dostęp: 10.10.2012 r.]
Sobierajski, Zenon 1963. „Z morfologicznych wpływów słowackich na polskie gwary spiskie”, w: Z polskich studiów slawistycznych. Warszawa: PWN.
Sobierajski, Zenon 1966. Atlas polskich gwar spiskich. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Sowa, Franciszek 2002. „Uwagi o słowotwórstwie przymiotnika w polskich gwarach spiskich”, Joanna Okoniowa & Bogusław Dunaj (red.) Studia dialektologiczne. Tom II. Kraków: IJP PAN.

Linki

http://www.polskispisz.republika.pl/ – Strona poświęcona Polskiemu Spiszowi,
http://www.spisz.org/ – Stowarzyszenie Rozwoju Spisza i Okolicy,
http://www.podhalanka.pl/index.php?cat_id=368 – Publikacje związane z Orawą i Spiszem,
www.lapszenizne.pl/upload/pliki/kultura/slownik%20gotowiec.doc – Słownik Spiskich Wyrazów Gwarowych pod kierunkiem Moniki Milaniak i Edyty Widy,
http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=401&Itemid=18 – Opis gwary spiskiej na stronie Gwary Polskie,
http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-malopolski&l3=spisz&l4=spisz-literatura – Spis literatury uzupełniającej (obok wymienionej poniżej – strona Gwary Polskie),

http://spectator.sme.sk/articles/view/15487/ – Różnice dialektalne na Słowacji,
http://www.juls.savba.sk/about_juls/oddelenia/dialekt/dialekt.html – Rozwój słowackiej dialektologii (słow.).

Literatura uzupełniająca

Czambel, Sam 1906. Slovenská reč a jej miesto v rodine slovanských jazykov. Turčiansky Svätý Martin: nakładem własnym.
Dudášová-Kriššáková, Júlia 1993. Goralské nárečia: odraz slovensko-polských jazykových kontaktov na fonologickej rovine. Bratysława: VEDA.
Fitak, Franciszek 2007. Gwara podhalańska, orawska i spiska: słownictwo wybrane. Szczawnica: Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej PTTK w Pieninach: nakładem własnym autora.
Grochola-Szczepanek, Helena 2007. „Nasza spiska mowa. Rozwój badań gwary spiskiej przed II wojną światową”, Na Spiszu 63. URL: http://kacwin.com/nowe/naspiszu/2007_2/?rok=2007&nr=2&wydanie=63&strona=35 [10.10.2012 r.]
Jadach, M. & T. Mateusiak 2011. „Góral czy Polak? Narodowość wybiorą w czasie spisu”, Polska The Times. URL: http://www.polskatimes.pl/artykul/361280,goral-czy-polak-narodowosc-wybiora-w-czasie-spisu-dysktuj,id,t.html [dostęp: 31.10.2012 r.]
Palkovič, Konštantín 1993. „Z dejín slovenskej dialektológie”, Slovenská reč 58: 261–267. URL: http://www.juls.savba.sk/ediela/sr/1993/5/sr1993-5-lq.pdf [dostęp: 10.10.2012 r.]
Pawlicki, Bonawentura Maciej 2010. Ilustrowany słownik terminów gwarowych budownictwa i architektury Podhala, Orawy i Spisza. Kraków/Nowy Targ: Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa.
Pluciński, Jan 1987. Wesele spiskie. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne.
Pomajdík, Miroslav 2002. Československo-poľskév zťahy v dvadsiatych rokoch 20. stornia. Trenčin: Trenčianska Univerzita Alexandra Dubčeka (praca dyplomowa). URL: http://www.szm.hng.sk/doc/pdf/vztahyCSR-Polsko.pdf [dostęp: 10.10.2012 r.]
Sikora, Kazimierz 2005. „Interdialekt góralski w mediach i reklamie”, w: Maria Madejowa & Anna Mlekodaj & Kazimierz Sikora (red.) Góry i góralszczyzna w dziejach i kulturze pogranicza polsko-słowackiego (Podhale, Spisz, Orawa, Gorce). Literatura i język. (Materiały z Międzynarodowej Konferencji Naukowej Kraków – Nowy Targ – Bukowina Tatrzańska 21–24 X 2004). Kraków 2005, s. 258–265.
Trajdos, T. (red.) 1995. Spisz i Orawa: w 75 rocznicę powrotu do Polski północnych części obu ziem. Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Orawy / Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”/ Związek Polskiego Spisza. URL: http://mbc.malopolska.pl/dlibra/docmetadata?id=6388[dostęp: 06.10.2012 r.]

autor: Mirosław Koziarski