Informacje ogólne

Ten dział omawia język używany przez społeczność Tatarów litewsko-polskich (wymarły w XVI/XVII w.), zwanych też Tatarami Wielskiego Księstwa Litewskiego, Lipkami lub Tatarami polsko-litewsko-białoruskimi.

Kwestie terminologiczne

Niniejsze opracowanie dotyczy języka tatarskiego rozumianego jako zespół dialektów, którymi posługiwali się przodkowie Tatarów historycznie zamieszkujących tereny trzech obecnych państw: Białorusi, Polski i Litwy. Współcześni Tatarzy polscy, litewscy i białoruscy [1] to potomkowie osadników kipczackich, którzy przybywali na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego począwszy od XIV w. z terenów Złotej Ordy. Precyzyjne określenie języka tatarskiego jako języka osadników tatarskich na ziemiach Rzeczypospolitej jest praktycznie niemożliwe, gdyż w żadnym momencie historii nie istniał jeden język wspólny przodkom dzisiejszych Tatarów. Pierwsi tatarscy osadnicy na Rusi i Litwie mówili kilkudziesięcioma dialektami baszkirskimi i kipczackimi (Tyszkiewicz 1989: 202) i nie były to różne dialekty jednego języka, jakkolwiek stopień ich wzajemnej zrozumiałości jest dziś trudny do ustalenia. Co więcej, wspólną z Tatarami tradycję językową mają na przykład Karaimowie, których język jest żywy do dziś. Jak pisze Tyszkiewicz (1989), „…(W) początku XV w. językiem «tatarskim», czyli kipczackim posługiwały się ułusy nadwołżańskie, a także Ormianie i Karaimi” (Tyszkiewicz 1989: 159-160). Oczywiście w miejsce terminu język tatarski można by zaproponować używanie określenia dialekty tatarskie. Do dialektów tatarskich trzeba byłoby jednak zaliczyć również dialekty, których kontynuatorem jest język karaimski – język spełniający w dzisiejszych czasach funkcję identyfikacyjną dla społeczności Karaimów. Kwestia niejednoznaczności terminologicznej pozostałaby w dalszym ciągu nierozwiązana. Na korzyść terminu język tatarski przemawia kontekst socjolingwistyczny związany z tym pojęciem wśród Tatarów polskich (patrz: sekcja Obecny status języka tatarskiego). W odniesieniu do obecnych skojarzeń, które z hasłem język tatarski mają członkowie społeczności tatarskiej w Polsce, używanie terminu dialekty tatarskie byłoby nieuzasadnione. Nie zmienia to faktu, że określenie język tatarski należy traktować jako swoisty termin roboczy, pewien kompromis, pozwalający odnieść się do dziedzictwa językowego tatarskich osadników na ziemiach Rzeczypospolitej. Określenie to jednocześnie obejmuje współczesny tatarski  kontekst językowo-kulturowy.
Mimo powyższego rozróżnienia między tatarskim wymarłym w XVI w. a tym używanym do dziś, w dalszym ciągu trudno uniknąć niejasności co do znaczenia terminu język tatarski w kontekście obecnych uwarunkowań socjolingwistycznych dotyczących tego języka w Polsce. Wśród społeczności polskich Tatarów panuje obecnie wzrost zainteresowania tym językiem, o czym świadczy np. organizowany od 2012 r. kurs języka tatarskiego odbywający się w jednej z białostockich szkół podstawowych. Ogłoszenie promujące kurs na stronie internetowej www.tataria.eu zachęca do nauki w następujący sposób: „Po ponad 400 latach «milczenia» mamy szansę rozmawiać w języku naszych przodków!”. Jakkolwiek z rozmowy z przedstawicielem społeczności tatarskiej [2] wynika, że sami Tatarzy zdają sobie sprawę, że języka przodków jako takiego nie było. Nauka tatarskiego siłą rzeczy – z przyczyn wspomnianych wyżej i szerzej opisanych w sekcji Zarys sytuacji socjolingwistycznej – odbywa się przy użyciu materiałów do nauki tatarskiego współcześnie używanego w Tatarstanie, przetłumaczonych z języka rosyjskiego.
Należy również wspomnieć o istnieniu języka krymskotatarskiego, dla którego określenie język tatarski nie jest synonimiczne. Język krymskotatarski, tak jak i tatarski – i to zarówno ten o kodzie TAT, jak i zespół dialektów używany na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego do XVI w. – wywodzi się od języka kipczackiego (Jankowski 1997: 67). Język kipczacki to wymarły już język turkijski z grupy kipczackiej, który był jednym z języków powszechnie używanych na terenach Złotej Ordy. W opracowaniach dotyczących języka kipczackiego mówi się często o dialektach kipczackich (por. Berta 2006: 158) – jeśli rozumieć język jako do pewnego stopnia jednolity system, to termin taki właściwie lepiej oddaje sytuację kipczackiego w okresie XIII-XVI w. Warto tu podkreślić różnicę pomiędzy terminem język kipczacki a określeniem języki kipczackie, które oznacza grupę języków turkijskich obejmującą języki używane także obecnie – np. karaimski, kazachski czy właśnie krymskotatarski.  Liczba użytkowników tego ostatniego wynosi 483 990 (Lewis 2009: 578), z czego ok. 260 tysięcy mieszka na Krymie. Językowi krymskotatarskiemu (również: krymsko-tatarskiemu lub krymskiemu) przypisany jest międzynarodowy kod językowy CRH.
Co godne podkreślenia, w historii osadnictwa tatarskiego w Rzeczypospolitej odnotowuje się również Tatarów krymskich, których osadnictwo na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego zaczęło się po śmierci księcia Witolda. Jakkolwiek wcześniejsi osadnicy tatarscy posługiwali się dialektami, które należą do wspólnego dziedzictwa językowego obecnej kipczacko-połowieckiej grupy języków kipczackich – zatem również języka krymskotatarskiego – tak przybysze z Krymu posługiwali się odmianą, którą można już było określić mianem odrębnego języka krymskotatarskiego (por. Łapicz 1986: 35).

Lingwonimy

Nazwy funkcjonujące dla języka tatarskiego to: język tatarski (pol.), татар теле (tat.);
Nazwy dla języka tatarskiego tat są następujące: The Tatar language (ang.), język tatarski (pol.), татар теле, татарча – zapisywane również alfabetem łacińskim jako, odpowiednio: tatar tele i tatarça oraz pismem arabskim jako „تاتارچا” (tat.), tата́рский язы́к (ros.).

Społeczność użytkowników

Historia osadnictwa tatarskiego na ziemiach Rzeczypospolitej

Tatarzy zamieszkujący tereny Rzeczypospolitej to potomkowie mieszkańców Złotej Ordy – średniowiecznego państwa nadwołżańskiego, którego nazwa prawdopodobnie wywodzi się od koloru tkaniny powlekającej namiot chana (Tyszkiewicz 1989: 110). Od XIV w. Tatarzy zaczęli stopniowo zasiedlać ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego, głównie w wyniku zagrywek politycznych księcia Witolda. Książę w kontekście wojen z zakonem krzyżackim dążył do możliwie jak największej stabilizacji politycznej na wschodnich rubieżach Księstwa i dawał schronienie tak pretendentom do tronu chana Ordy, jak również i tronu sułtańskiego w Turcji.
Początki właściwego osadnictwa tatarskiego na ziemiach Rzeczypospolitej, związanego z celowymi działaniami książąt litewskich, Jan Długosz datuje na 1397 r. Niemniej jednak warto podkreślić, że pojedynczy osadnicy tatarscy, głównie kupcy, pojawiali się na ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego już w XIII w. (Łapicz 1986: 59).
Osadnictwo tatarskie na ziemiach polskich i litewskich miało przede wszystkim charakter dobrowolny, choć wśród Tatarów osiadłych na ziemiach późniejszej Rzeczypospolitej Obojga Narodów byli także jeńcy wojenni (Tyszkiewicz 1989: 146). Osadnicy sprzed głównej fali zapoczątkowanej przez księcia Witolda szukali na Litwie schronienia również z motywów religijnych – panujący w latach 1312-1342 chan Złotej Ordy Ozbeg chciał siłą narzucić w całym państwie islam. Litwa gwarantowała tolerancję kulturową i religijną, co pozwoliło pierwszym osadnikom tatarskim zachować szamanizm.


Tatarzy i ich sąsiedzi w XIII-XV w. (za: Tyszkiewicz 1989: 128).

Głównymi skupiskami Tatarów były okolice Trok, Wilna, Krewa, Grodna, Nowogródka i Mińska (Tyszkiewicz 1989: 161). Od połowy XIV w. rozwijano osadnictwo tatarskie szczególnie pod Trokami i Wilnem – strategicznymi ośrodkami wojskowymi (Tyszkiewicz 1989: 209). Tatarom przybyłym na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego nadawana była ziemia na wieczyste użytkowanie, a w zamian mieli odbywać służbę w wojsku litewskim, finansowaną jednak z własnej kieszeni. Były to dla Tatarów warunki na tyle korzystne, że pierwsi przybysze tatarscy pociągnęli za sobą falę osadnictwa, której apogeum przypadło na XVI w. Szacunkowe dane dotyczące liczebności społeczności tatarskiej na ziemiach Rzeczypospolitej w tym czasie wahają się od 40 do 200 tys. (Łapicz 1986: 29).
Tatarzy polsko-litewscy nie stanowili nigdy homogenicznej grupy społecznej, zarówno ze względu na różnice klasowe, jak i względnie duże rozproszenie terytorialne. Oprócz tzw. Tatarów gospodarskich, czyli tatarskiej szlachty-ziemian, której członkowie pełnili służbę wojskową w wojsku litewskim i polskim, duży odsetek tatarskich osadników należał do warstw uboższych, mieszczańskich (Tyszkiewicz 1989: 201). Mało jest w źródłach historycznych wzmianek o tej drugiej grupie; szczególnie po połowie XVII w., gdy nastąpił regres gospodarczy i przestano na dużą skalę zakładać miasta, uwaga historyków skupiona była przede wszystkim na tatarskim ziemiaństwie (Tyszkiewicz 1989: 213). Inaczej niż inne mniejszości narodowe, tatarscy mieszczanie nie zakładali gmin – w niektórych miastach istniały jedynie ulice tatarskie (Tyszkiewicz 1989: 214). Odsetek ludności tatarskiej na danym terenie zawsze był niewielki, a sami Tatarzy bardzo łatwo się asymilowali. Tym łatwiej, że w okresie kształtowania się tatarsko-litewskiej ludności miejskiej (XVII w. – I poł. XVIII w.) ludność ta była już polsko- i ruskojęzyczna.
Przepływ ludzi między warstwą ziemiańską a mieszczańską był u XVII- i XVIII-wiecznych Tatarów polsko-litewskich znacznie większy, niż u innych mniejszości. Na początek XVII w. przypada początek stopniowego deklasowania się Tatarów ziemian, rozdrabnianie ojcowizny i jej zatrata. Bardzo duże straty w majątku i ludziach Tatarzy ponieśli w wojnach 1648-1672 r. Dobra tatarskie przechodziły w ręce szlachty litewskiej, a Tatarzy zaczęli sukcesywnie przenosić się do miast. Potomkowie tej grupy stanowili później, aż do pierwszego ćwierćwiecza XX w., podstawę proletariatu miejskiego i inteligencji tatarskiej (Tyszkiewicz 1989: 217-218). Wraz z końcem I wojny światowej Tatarzy stali się obywatelami trzech państw: Litwy, Polski i ZSRR, a po zakończeniu II wojny światowej część z repatriantów tatarskich w Polsce osiedliła się w okolicach nigdy wcześniej nie zamieszkiwanych przez Tatarów: Gdańsku, Wrocławiu, Gorzowie Wielkopolskim (Łapicz 1986: 21).

Tożsamość tatarska

Łapicz (1986) pisze:

(…) Tatarów litewskich niekiedy nazywa się terminami odnoszącymi się do wyznania, mianowicie: muzułmanie, Muślimowie, mahometanie (zawsze z członem konkretyzującym – litewscy, polscy, białostoccy…). Dwa pierwsze określenia są adekwatne i jednoznaczne, jeśli zważy się fakt, że religia od kilku wieków jest praktycznie jedynym czynnikiem wyróżniającym Tatarów spośród chrześcijan zamieszkujących ziemie litewskie i polskie, a ponadto jedynym czynnikiem w sposób czynnie integrującym społeczność tatarską.
(Łapicz 1986: 24)

Słowa te do dziś nie straciły na aktualności, choć jak wynika z badań nad tożsamością Tatarów polskich (m.in. Warmińska 1999) oraz rozmów z przedstawicielami społeczności tatarskiej, bardzo istotny dla tożsamości Tatarów polskich jest również element narodowościowy – Tatarzy czują się przede wszystkim Polakami. Polska to ich ojczyzna, którą sami wieki temu wybrali (Warmińska 1999: 199) i, jak sami podkreślają, mają jako Polacy swoją historię i tradycję.
Jak zauważa Kamocki (1993), pojęcie naród ewoluowało: w dawnej Polsce naród był bardziej wyznaczany przez stan, niż przez np. język – Tatarzy gospodarscy stanowili grupę inną od tatarskich mieszczan (Kamocki 1993: 43). Ponadto należy pamiętać, że Tatarzy zostali ściągnięci do Wielkiego Księstwa Litewskiego jeszcze w okresie plemiennym w celu bronienia granic przed innymi plemionami tatarskimi. Poczucie jedności ponadplemiennej i związany z nią rozwój tożsamości narodowej zaczęły kształtować się dopiero później, a Tatarzy wrośli w polską społeczność narodową (Kamocki 1993: 45-46). Współcześni Tatarzy postrzegają naród przede wszystkim w kontekście terytorialno-obywatelskim (Warmińska 1999: 200), a z racji tego, że od wieków są bardzo silnie związani z Polską, w sposób naturalny widzą samych siebie jako Polaków. Dla części Tatarów odmienne pochodzenie przemawia za tym, że są przedstawicielami innego narodu. Dla większości jednak jednym z głównych wyznaczników narodu jest język, a ponieważ tatarski wymarł kilkaset lat temu, Tatarzy polscy nie są innym narodem [3] (Warmińska 1999: 186-187). Z kolei Łapicz twierdzi, że mimo zatracenia języka Tatarzy zachowali poczucie odrębności narodowej (Łapicz 1986: 59-60). Co prawda, niektórzy Tatarzy polscy zwracają uwagę na istnienie narodu tatarskiego – w kontekście Tatarów porozsiewanych po świecie – a kwestia narodowości u Tatarów być może nie jest do końca jednoznaczna. Cytując jednak Michała Adamowicza, należy podkreślić, że „polscy Tatarzy, odkąd zasłużyli wagą własnej krwi na epitet «polskich», zawsze się takimi czuli” [01.10.2012].
Sferą, w której Tatarzy różnią się od większości polskiego społeczeństwa i zarazem jednym z głównych elementów tatarskiej tożsamości, jest religia. Islam jest dla przeważającej większości Tatarów wyznacznikiem tatarskości, często jedyną odczuwalną różnicą między nimi a resztą Polaków. Zapytani, czy czują się w Polsce mniejszością, a jeśli tak, to jaką, przedstawiciele społeczności odpowiadają przeważnie, że są mniejszością religijną (Warmińska 1999: 185). Dla wielu Tatarów wyraz Tatar jest praktycznie synonimem wyrazu muzułmanin – każdy Tatar jest muzułmaninem (Warmińska 1999: 146). Część społeczności Tatarskiej prezentuje pogląd, że Tatarem może zostać każdy, jeśli przyjmie islam (Warmińska 1999: 152). W świadomości Tatarów te dwa pojęcia są ze sobą na tyle sprzężone, że często nie wiadomo, czy użycie wyrazu Tatar pociąga za sobą odniesienie do etniczności czy do religii. (Warmińska 1999: 151). Ponadto wyraz ten ma funkcję różnicującą od innych muzułmanów – Tatarzy to ludność polska wyznania muzułmańskiego, polscy muzułmanie (Warmińska 1999: 147). Polskość to dla Tatarów również w pewnym stopniu synonim zachodniości – Tatarzy to wyznawcy islamu, których dodatkowo ubogaca współtworzenie polskiej kultury, przez co różnią się oni od innych muzułmanów (Warmińska 1999: 191).

O Tatarach-muzułmanach jako jednej z mniejszości religijnych w Polsce pisze wszechstronnie Rykała 2011.

Zaprezentowanie wyczerpującej charakterystyki języka tatarskiego w istotny sposób utrudnia fakt, że nie istnieją żadne materiały piśmiennicze w etnicznym języku Tatarów litewskich (Łapicz 1986: 39). Nakreślenie pokrótce takiej charakterystyki jest możliwe poprzez porównania z obecnie używanymi językami turkijskimi oraz z uwagi na znajomości ich historii, a także dzięki obecności nazw rodowych i terminologii religijnej pochodzenia turko-tatarskiego.

Klasyfikacja genetyczna

Język tatarski był językiem z rodziny języków turkijskich (czasem uważanych za podrodzinę rodziny języków ałtajskich), grupy kipczackiej, podgrupy kipczacko-kumańskiej. Współcześnie używane języki, których nazwy zawierają określenie tatarski, czyli język tatarski TAT i krymskotatarski, należą do dwóch różnych podgrup języków kipczackich, odpowiednio: kipczacko-bułgarskiej oraz kipczacko-połowieckiej. Powyższa różnica pozwala po raz kolejny uzmysłowić sobie fakt, że język tatarskich osadników na ziemiach polskich wywodzi się z czasów sprzed powstania tego podziału.

Klasyfikacja typologiczna

Wszelkie próby typologicznej charakterystyki języka tatarskiego trzeba poprzedzić uwagą, że dialekty kipczackie i baszkirskie, od których się wywodzi, same w sobie nie tworzyły systemu językowego, który byłby wspólny wszystkim grupom plemiennym. Język tatarski miał prawdopodobnie szyk zdania podstawowego SOV. Jak i inne języki turkijskie, był językiem aglutynacyjnym.
Najwięcej o tatarskim można powiedzieć w odniesieniu do jego warstwy fonetycznej. Z porównań typologicznych oraz z zachowanych dokumentów można z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że posiadał 9 samogłosek. Nie istnieją dane, które pozwoliłyby stwierdzić, czy w języku tatarskim istniało rozróżnienia na długie i krótkie samogłoski. W tatarskim nastąpił zanik turkijskiego nagłosowego dźwięcznego [ɣ] Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE MicrosoftInternetExplorer4 /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin:0cm; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:"Times New Roman","serif";} oraz zaszło przejście [ǰ] w [j] (np. ǰafair : jawair, 'nazwa rodowa').

Wpływ innych języków na język tatarski

Tatarzy pełnili często w wojsku polskim rolę tłumaczy w kontaktach z Portą Otomańską. W fakcie tym upatruje się jednej z przyczyn wielości zapożyczeń z języka osmańsko-tureckiego, który stworzył drugą po staroujgurskiej warstwę turkijską w języku tatarskim. Zapożyczenia te dotknęły przede wszystkim sferę religijną słownictwa tatarskiego. Wyrazy te weszły do języka osmańsko-tureckiego jako pożyczki z języka arabskiego oraz perskiego. Arabski nie stanowił dla tatarskiego bezpośredniego źródła zapożyczeń, gdyż wyrazy, o których mowa mają formę silnie zbliżoną do języka osmańsko-tureckiego.
Przykładowym zapożyczeniem osmańsko-tureckim jest tatarski wyraz namaztyk ‘dywanik modlitewny’, w którym można rozpoznać perski wyraz namaz ‘modlitwa’ oraz turecki sufiks –tyk. Z kolei biesz wacht namaz ‘pory pięciokrotnych modłów’ stanowi przykład ilustrujący występowanie w obrębie jednego wyrażenia słów pochodzących z trzech różnych języków: tureckiego, arabskiego i perskiego (w kolejności).
Wyrazy o etymologii turkijskiej czasem przechodziły do tatarskiego przez polszczyznę. Używane przez Tatarów imię Tamerlan ma źródłosłów turecko-perski, ale u Tatarów zostało ono zapożyczone z języka polskiego, w którym z kolei znalazło się ono jako zapożyczenie z języków zachodnioeuropejskich. Tatarzy polscy używają do dziś podwójnych imion – jednego o rodowodzie turkijskim, a drugiego słowiańskiego. Często są to imiona podobne do siebie fonetycznie np. Mustafa – Stefan (Jankowski 1997: 67).
Z racji kontaktów z językami słowiańskimi w języku tatarskim zaszło wiele zjawisk wywołanych na poziomie językowym. Wpływ języka białoruskiego i polskiego da się zauważyć zarówno w warstwie fonetycznej, jak również w morfologii i leksyce.
Oddziaływanie języka białoruskiego na język tatarski widoczne jest m.in. w palatalizacji spółgłoski w otoczeniu samogłosek przednich w wyrazach pochodzenia orientalnego, np.w wyrazie ewwiel ‘przed’ (tur. evvel , arab. awwal) czy w wyrazie mieczeć ‘meczet’.
Wyrazy zakończone na –i nabrały końcówki –ej, np. mufti > muftej ‘najwyższy duchowny’. Występują również słowiańskie końcówki przymiotnikowe, takie jak: –ny(j) (np. chalalnyj ‘dozwolony’), -ski (np. mekkański ‘związany z Mekką’) czy –owy(j) (np. ramazanowy ‘związany z Ramadanem’). Ponadto w użyciu były słowiańskie sufiksy słowotwórcze, takie jak –czyk (np. alejczyk ‘szyita, stronnik Alego’).
W warstwie leksykalnej obecne są np. czasowniki utworzone od tatarskich słów przez dodanie słowiańskiego sufiksu czasownikowego (np. azanić ‘nawoływać do modlitwy’). Charakterystyczną i ciekawą cechą języka tatarskiego jest występowanie czasowników złożonych, których człon czasownikowy jest pochodzenia słowiańskiego, a imienny przykładowo tureckiego, np. terbie czynić ‘okazywać skruchę’ (tur. tóvbe metek) czy abdes uziać ‘dokonać ablucji’ (tur. aptes almak).
Szczególnie w kitabach tatarskich widać wpływ chrześcijańskiego słownictwa religijnego, np. przez obecność polskich lucyper czy chóry anielskie. W tekstach kitabowych objaśniających Koran pojawia się polski socjolekt szlachecki (np. Prorok Jego Miłość), a w przypowieściach islamskich pojawiają się polonizowane elementy świata przedstawionego: dwór, pułk, wojewoda.
Pojedyncze wyrazy tatarskie ilustrują wpływ obecności w językach słowiańskich rodzaju gramatycznego – kategorii obcej językom turkijskim, np. zehid ‘asceta’ > zehidka ‘ascetka’. W niektórych tatarskich wyrazach występują też słowiańskie końcówki liczby mnogiej, np. huruf : hurufy ‘litery’, szehid: szehidowie ‘męczennicy za wiarę’. W przypadku liczby mnogiej niekiedy następowało dublowanie tożsamych znaczeniem wykładników kategorii gramatycznych, np. tur. du’ālar > pol-tat. dualary ‘modlitwy’.

Wpływ języka tatarskiego na inne języki

Zapożyczenia z języka tatarskiego występują przede wszystkim w językach wschodniosłowiańskich (Stachowski 2007: VII). Z języka tatarskiego pochodzi na przykład turkijski sufiks odsłowny –(V)š. W językach wschodniosłowiańskich występuje on jako sufiks odmienny, brak go natomiast w innych językach słowiańskich . Widać go chociażby w dawnych słowiańskich imionach, np. Jarosz ( >Jarosław) (Jankowski 1997: 84).
Wpływy tatarskie w polszczyźnie widać przede wszystkim w warstwie leksykalnej, choć zapożyczenia bezpośrednio z tatarskiego są nieliczne. Z tatarskiego pochodzi na przykład wyraz ułan, który po tatarsku znaczył ‘chłopiec, junak’. W odmianie języka polskiego używanej przez współczesnych Tatarów polskich funkcjonuje nazwa bielusz oznaczająca ‘pierożek z mięsem’. Pochodzi ona od kipczackiego czasownika biele ‘owijać w pieluszki’. Także wyraz oznaczający duchownego islamskiego mołna stanowi przykład dysymilacji spółgłosek, która jest typową cechą kipczacką. Dysymilacja dokonała się, gdy wyraz mułła brzmiał w języku polskim mołła.

Pismo

W tatarskim piśmie sakralnym obecny był przede wszystkim alfabet arabski. Występował on również i poza nim, na przykład na nagrobkach, a nawet w korespondencji prywatnej (podpisy pod dokumentami) (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 21). Używano cyfr indo-arabskich, a od XIX w. arabskich. Od XVI w. w rękopisach tatarskich wraz pismem arabskim zaczęło współistnieć łacińskie, a od XIX w. także cyrylica. Alfabet arabski musiał z czasem zostać przystosowany do zapisywania języków słowiańskich, którymi Tatarzy posługiwali się na co dzień. Polegało to m. in na wprowadzeniu dodatkowych liter czy zmiany wartości fonetycznej niektórych z nich. Doprowadzało to czasami do równoległego funkcjonowania kilku liter, które oznaczały jeden dźwięk (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 22).
Style pisma różniły się w zależności od typu tekstu: do zapisywania tekstów po arabsku i turecku używano klasycznego pisma nasi, podczas gdy języki słowiańskie zapisywano linearną odmianą tego stylu (patrz ilustracja: Opowiadanie o dialogu Mojżesza z Allachem).

Piśmiennictwo tatarskie

Historia piśmiennictwa tatarskiego

Za pierwszy znany wytwór piśmienniczy Tatarów polsko-litewskich przyjęło się uważać Risale-i Tatar-i Lex (Traktat o Tatarach polskich) z 1558 r. Tekstem źródłowym dla polskiego tłumaczenia Antoniego Muchlińskiego z 1858 r. był – według tłumacza – rękopis ze Stambułu, którego los jest jednak nieznany. Dziewiętnastowieczna stylistyka i leksyka przekładu pozwalają mieć wątpliwości co do autentyczności, czy nawet istnienia tekstu oryginalnego (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 16-17). Pierwszym tekstem drukowanym, jaki można przypisać Tatarom, jest Apologia Tatarów z  1630 r. (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 34).
Początek piśmiennictwa Tatarów polsko-litewskich przypada na okres, kiedy język tatarski był już wymarły. Nie istnieje żaden zabytek piśmienniczy, który zawierałby teksty ciągłe pisane w etnicznym języku tatarskim (Łapicz 1986: 39). Aby mieć łączność z własnym dziedzictwem kulturowym, Tatarzy polsko-litewscy zaczęli zapisywać teksty religijne, a że docelowo miały one być dostępne dla jak największej rzeszy odbiorców, ich przekład musiał dokonywać się na ogólnie znane Tatarom języki: polski i białoruski.
Arabski był językiem piśmiennictwa religijnego i praktyki religijnej Tatarów. Początkowo żaden inny język nie był w liturgii dopuszczalny, z czasem zaczęto używać również tureckiego. Co ciekawe, teksty arabskie były tłumaczone przeważnie na białoruski, a tureckie – na polski. Miało to związek z prestiżem przypisywanym tym językom.
Tatarzy tworzyli przede wszystkim teksty o tematyce religijnej: kitaby, tesfiry, chamaiły i in. W 1836 r. powstał słownik zawierający tysiąc tureckich i mołdawskich wyrazów z tłumaczeniem na polski i białoruski – była to jedna z dwu pozostałych do dziś prób leksykograficznych Tatarów polsko-białoruskich. Drugą był słownik w kitabie z 1866 r., o mniej więcej takiej samej objętości (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 15). Historia działalności literacko-kulturalnej Tatarów nie odnotowuje prób wydawnictw w języku tatarskim (por. Chazbijewicz 1994).

Tatarskie teksty religijne ^[4]

Kitaby były podstawowym nośnikiem dziedzictwa literackiego (i kulturalnego) Tatarów polsko-litewskich. Były to księgi, w których przeplatały się wątki koraniczne, komentarze do sur Koranu, opowieści islamskie, często podparte autorytetami historycznymi, teksty moralizatorskie, rzadko o tematyce niezwiązanej z religią (Miškiniene 2000: 33). W XIX i XX w. jeden kitab przypadał na kilka-kilkanaście rodzin tatarskich. Najstarszy kitab – Kitab z Suchowoli – pochodził z 1631 r. (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 20).
Kitaby zawsze były wielojęzyczne: teksty pisane były po białorusku, polsku, arabsku i turecku. Najstarsze kitaby powstawały po arabsku i białorusku. Białoruski i polski w tekstach kitabowych przeważnie nie występowały w swych ówczesnych formach literackich, a widoczne były naleciałości dialektalne. Często językiem objaśnień czy przypisów do kitabów była przejściowa gwara polsko-białoruska, o różnym stopniu nasycenia cechami jednego bądź drugiego języka. Język kitabów różnił się jednak od języka mówionego, choćby z uwagi na religijny charakter ksiąg (Łapicz 1986: 217-220).
Oprócz kitabów i rękopisów Koranu, Tatarzy tworzyli tesfiry – księgi zawierające modlitwy i objaśnienia w postaci fragmentów Koranu z zapisanym ukośnie pomiędzy wierszami tłumaczeniem polskim. Poza tesfirami powstawały też chamaiły – modlitewniki, które oprócz rytualnego miały też przeznaczenie magiczne. Zawierały one opis rytuału muzułmańskiego, zestawy modlitw, kalendarz muzułmański, ale też np. formuły magiczno-lecznicze.
Obok nich istniały też teksty pomocnicze – tadżwidy (napisane po turecku wraz z interlinearnym tłumaczeniem polsko-białoruskim, wykłady o zasadach recytacji Koranu) oraz sufry (rękopisy zawierające 1/30 księgi Koranu). Niektóre rękopisy tatarskie miały także funkcję amuletów: różnego rodzaju zwoje modlitewne wkładano wraz ze zmarłym do grobu albo noszono przy sobie jako przedmioty mające zapewnić pomyślność i ochronić przed nieszczęściami. Tatarskie formy z pogranicza piśmiennictwa, malarstwa i rękodzieła to tzw. muhiry – tablice zawieszane na ścianach.

Pozostałe teksty

Tatarzy dążą do tworzenia wydawnictw cementujących tatarską społeczność. Odbywa się to głównie w kontekście religijnym (np. wydawanie Kalendarza Muzułmańskiego w okresie międzywojennym), choć nie tylko. Chazbijewicz (1995) bardzo wiele uwagi poświęca wszelkiego rodzaju czasopismom tatarskim: w latach 1934-39 w Wilnie wydawany był miesięcznik Życie Tatarskie, a w latach 1985-91 Życie muzułmańskie. Obecnie w ten sposób jednoczy społeczność tatarską przede wszystkim wydawany od 1993 r. Rocznik Tatarów Polskich.

Próbki tekstów

Poniższe próbki są z przyczyn wielokrotnie już tu wymienianych przykładami tekstów pisanych w językach innych niż tatarski, a używanych przez tatarską społeczność w życiu codziennym (polski i białoruski), lub też zarezerwowanych dla kultu religijnego (turecki i arabski). Jedyny przykład tekstu po tatarsku to fragment zaadaptowany na potrzeby nauki języka: elementarz z objaśnieniami po polsku, który został opracowany na podstawie materiałów do nauki języka tatarskiego o kodzie TAT.


Tesfir z 1725 r. Karta z tekstem 43. Sury Koranu, Ozdoby w języku arabskim (źródło: Drozd – Dziekan – Majda 2000).

Kitab ze Słonimia z 1837 r. z tekstem modlitwy w języku tureckim z równoległym tłumaczeniem na język polski (źródło: Drozd – Dziekan – Majda 2000).


Opowiadanie o dialogu Mojżesza z Allachem w języku białoruskim z nielicznymi wtrętami polskimi, wraz z transliteracją białoruską (źródło: Łapicz 1986: 228-229).


Słownik turecko-białorusko-polski z 1836 r. (źródło: Drozd – Dziekan – Majda 2000).


Muhir z inskrypcją kaligraficzną z około połowy XX w. (źródło: Drozd – Dziekan – Majda 2000).


Fragment tatarskiego elementarza (źródło: www.tataria.eu).

Społeczność użytkowników

Nazewnictwo / etnonimy

Jak podkreśla wielu badaczy już sam termin Tatarzy jest nieprecyzyjny (por. Łapicz 1986: 17, Boeschoten 2006: 6), ale i dookreślony nie zawsze pozwala jednoznacznie ustalić, o kogo chodzi.
W czasach początku osadnictwa na ziemiach polskich i litewskich wszystkie ludy napływające ze Złotej Ordy nazywały siebie Tatarami (Łapicz 1986: 53). Nazwa Tatarzy odnosi się obecnie do kilku grup pochodzenia turkijskiego. Pierwotnie oznaczała prawdopodobnie plemię mongolskie, lecz od czasów Czyngis-chana kojarzona jest z jego potomkami (Boeschoten 2006: 6). Tatarzy sami siebie nazywają w języku tatarskim Татарлар. Można się też spotkać z nazwą Lipkowie używaną do określenia muzułmanów białostockich pochodzenia tatarskiego.
Dla określenia Tatarów historycznie zamieszkujących tereny Rzeczypospolitej przyjęło się stosować nazwę Tatarzy litewscy lub Tatarzy litewsko-polscy. Według Łapicza (1986) wszystkie nazwy poza Tatarzy litewscy mają odniesienia wyłącznie współczesne (Łapicz 1986: 21). Kamocki (1993) podkreśla z kolei, że tożsamość etniczna ma charakter dynamiczny, co w przypadku Tatarów utrudnia jednoznaczne dookreślanie na przykład pod względem przynależności narodowej. Przez ostatnie sto lat znacznie zmieniło się znaczenie słów polski, litewski itp.: o ile dawniej było się Litwinem w wymiarze prawno-państwowym, obecnie większe znaczenie ma wymiar narodowościowy. Tatarów współcześnie mieszkających na Litwie można określać mianem Tatarzy litewscy, jednak należy pamiętać, że grupa ta odczuwa silniejsze więzy z Polakami (Kamocki 1993: 43).
W obecnym opracowaniu dla określenia osadników i potomków osadników tatarskich na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, a później Rzeczypospolitej Obojga Narodów używany będzie termin Tatarzy litewsko-polscy, zaś określenia: Tatarzy białoruscy, Tatarzy litewscy i Tatarzy polscy będą miały odniesienia współczesne, do Tatarów zamieszkujących obecnie Białoruś, Litwę i Polskę.

Tatarzy współcześnie

Według danych z 2001 r. na Litwie żyje 3235 Tatarów (www.std.lt). Szacunkowe dane dotyczące liczebności Tatarów białoruskich oscylują wokół 12 tysięcy (Jankowski 2010: 27). Osób pochodzenia tatarskiego w Polsce jest nie więcej niż 4 tysiące. Według danych spisu powszechnego z 2002 r. 495 osób w Polsce zadeklarowało narodowość tatarską, a 11 – używanie języka tatarskiego w kontaktach domowych (Deklarowana narodowość oraz język używany w kontaktach domowych w Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2002,  http://www.stat.gov.pl/gus/8185_PLK_HTML.htm).
Główne skupiska Tatarów polskich to przede wszystkim dwie podlaskie wsie: Bohoniki i Kruszyniany, a także: Gdańsk, Białystok i Sokółka wraz z okolicami. Historia tatarskiego osadnictwa w Bohonikach i Kruszynianach sięga około trzystu lat wstecz, kiedy to król Jan III Sobieski nadał Tatarom te ziemie jako ekwiwalent za zaległy żołd (Łapicz 1986: 31).
Tatarzy polscy są zrzeszeni w ramach szeregu organizacji i stowarzyszeń, wśród których należy przede wszystkim wymienić Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej (www.ztrp.org) skupiający Polaków pochodzenia tatarskiego. Ponadto istnieje szereg stron internetowych prowadzonych przez i dla Tatarów polskich, jak również poświęconych różnym aspektom kultury tatarskiej (m. in. www.tataria.eu, www.tatarzy.pl). Od 2000 r. funkcjonuje też zespół tatarski Buńczuk, w którego repertuarze są m.in. pieśni w języku tatarskim i polskim. Społeczność tatarska stanowi ponadto trzon Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP (www.mzr.pl).

0 - wymarły

Zarys sytuacji socjolingwistycznej

Przyczyny wymarcia języka etnicznego Tatarów polsko-litewskich

Dokładna data wymarcia języka tatarskiego nie jest znana, jednak uważa się, że nastąpiło to w połowie XVI w. Najstarsze źródło o zatraceniu przez Tatarów języka etnicznego  - Traktat o Tatarach polskich, prawdopodobnie autorstwa anonimowego Tatara litewskiego [5] – pochodzi z 1558 r. Osadnicy tatarscy osiedli w Polsce za czasów króla Władysława Jagiełły, byli polonizowani i chrystianizowani, co bardzo szybko doprowadziło nie tylko do utraty języka, lecz także do zatracenia tatarskiej kultury. Polityka księcia Witolda na Litwie była zgoła inna: Tatarom pozwalano zachować kulturę i tradycję, a korzystne warunki osadnictwa (patrz: sekcja Historia osadnictwa tatarskiego na ziemiach Rzeczypospolitej) zapoczątkowały masowy napływ Tatarów na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kolejni osadnicy tatarscy przybywali na ziemie litewskie za każdym razem „odrywając się” od konglomeratu różnych plemion zamieszkujących całą Złotą Ordę (Łapicz 1986: 36-37), którą spajała osoba władcy, a nie wspólnota etniczno-językowa. Stosunkowo jednolita społeczność tatarska – należy wszak pamiętać, że Tatarzy byli porozsiewani na dość dużym obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego i na żadnym terenie nie stanowili większości mieszkańców – pojawiła się dopiero w XVI-XVII w. Paradoksalnie zatracenie języka poniekąd przyczyniło się do utworzenia ściślejszej wspólnoty: Tatarzy byli świadomi własnej odrębności kulturowej, a najsilniejszym elementem spajającym społeczność była religia muzułmańska. Tatarski nigdy jednak nie miał statusu języka sakralnego – dla tej domeny zarezerwowany był arabski, w późniejszych wiekach także turecki. Budowanie ducha wspólnoty odbywało się u Tatarów polsko-litewskich zawsze w nietatarskim kontekście językowym (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 17).
Asymilacja językowa Tatarów odbywała się w różnych warstwach społecznych, w różnych domenach, w innym czasie i nie polegała na przejściu na wyłącznie jeden język. Szlachta tatarska na co dzień mówiła po polsku, a Tatarzy nieszlacheccy szybko przeszli na białoruski, który na obszarach przez nich zamieszkiwanych w XVI w. był już dominującym językiem państwowym (Łapicz 1986: 19). Niemniej na przykład Koran tłumaczono w XVI w. na ruski – język w tamtym okresie dominujący w kulturze. Większość pozostałych tekstów religijnych przekładano na białoruski (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 18).
Przyczyn zatracenia języka tatarskiego jest wiele. Wymienia się wśród nich wcześniej już wspominany naturalny proces asymilacji ludności tatarskiej na poziomie życia codziennego: Tatarzy szybko wrastali w społeczności, z którymi koegzystowali w ramach wspólnoty mieszkańców danego miasta czy wsi. Jest to jednak czynnik, który bardziej wzmocnił i przyspieszył proces bezpośrednio spowodowany zgoła czym innym; Karaimów było w analogicznym czasie jeszcze mniej niż Tatarów i także byli oni porozsiewani po stosunkowo dużym terenie, a jednak ich język przetrwał (Łapicz 1986: 50). Praktycznie jedynym niekwestionowanym przez badaczy powodem wymarcia tatarskiego jest dążenie szlachty tatarskiej do wejścia w wyższe sfery, które mówiły północnokresową polszczyzną, a od XIX w. także językiem rosyjskim, który z przyczyn politycznych zaczął wówczas wypierać polski jako język państwowy (Drozd – Dziekan – Majda 2000: 21).
Inne pojawiające się w literaturze badawczej powody wymarcia języka tatarskiego należy traktować z dużą rezerwą. Szybki zanik tatarskiego tłumaczy się m.in. odbywaniem przez Tatarów służby wojskowej i związany z tym częsty długotrwały brak kontaktu ze społecznością, czy też mieszanymi małżeństwami tatarsko-litewskimi. Wymienianie tych czynników jako przyczyn wymarcia języka tatarskiego doprowadza jednak do pewnego paradoksu: te same powody, dla których tatarski miał zostać utracony, traktuje się w literaturze badawczej mówiącej o Karaimach jako te, dla których przetrwał język karaimski (Łapicz 1986: 48-49). Tatarzy, podobnie jak Karaimi, byli plemieniem kipczackim ściągniętym do obrony granic Wielkiego Księstwa Litewskiego i tak samo jak oni pełnili służbę wojskową w oddziałach złożonych z członków własnej wspólnoty (Łapicz 1986: 49). Mieszane małżeństwa także nie mogły być przyczyną asymilacji językowej Tatarów. Implikowałoby to, że osadnicy tatarscy byli w przeważającej większości mężczyznami, którzy, znalazłszy się w nowych realiach, zaczęli się żenić z Litwinkami (Łapicz 1986: 42). Nie ma to pokrycia w faktach historycznych, gdyż wiadomym jest, że Tatarzy przybywali na ziemie Rzeczypospolitej całymi rodzinami, a w wielu miejscach w literaturze na temat Tatarów można znaleźć wzmianki o żonach, dzieciach, a nawet całych rodach tatarskich ściąganych do nowej ojczyzny (Kryczyński 1938: 14).
Ponadto należy pamiętać, że praktyka Tatarów litewsko-polskich, szczególnie warstw biedniejszych, nakazywała dążyć do zawierania małżeństw między członkami społeczności muzułmańskiej. Przestrzegali oni pod tym względem zasad dużo bardziej restrykcyjnie, niż wynikałoby to z nakazów islamu. Koran zezwala na małżeństwa z nie-muzułmankami, jednak z wykładów wiary mahometańskiej, które można znaleźć w tatarskich kitabach wynika, że przepis ten w praktyce Tatarów nie obowiązywał (por. Łapicz 1986: 45). Nawet dziś wśród społeczności tatarskiej w Polsce panuje powszechne przekonanie, że powinno się dążyć do „czystości krwi tatarskiej”, choć nie jest do końca jednoznaczne, czy endogamia jest dla Tatarów polskich istotna bardziej w wymiarze etnicznym czy religijnym (por. Warmińska 1999: 152-156).
Wreszcie, z oczywistych względów nie istnieją badania socjolingwistyczne sprzed kilkuset lat. Niejasna jest kwestia, jak mieszane małżeństwa w tamtym czasie miały wpływać na wymarcie bądź przetrwanie języka. Należy zakładać, że jeśli nawet mieszane małżeństwa  pojawiały się, to zjawisko dotyczyło tak Tatarów, jak i Karaimów, których język żyje do dziś.
Przyczyn zatracenia języka etnicznego u Tatarów polsko-litewskich w kontekście równolegle przekazywanego z pokolenia na pokolenie i używanego także obecnie języka Karaimów należy upatrywać w różnicach między tymi dwoma grupami, a te mają swoje źródła w dalszej przeszłości (Łapicz 1986: 51). Karaimi pochodzili od Chazarów – ludu tureckiego wyznania karaimskiego. Karaimi mieli wspólną etnogenezę oraz wspólny język, który, w odróżnieniu od języka tatarskiego, spełniał funkcję identyfikacyjną. Tak jak język tatarski nigdy nie był używany w liturgii muzułmańskiej, tak karaimski niemal na równi z językiem hebrajskim łączył się z życiem religijnym. Obie społeczności były wielojęzyczne, a wynikało to również z faktu zamieszkiwania terenów pogranicza, które są naturalnym środowiskiem występowania zjawisk związanych z kontaktami językowymi (Łapicz 1986: 58). Niemniej jednak dla Karaimów polski, litewski ani białoruski nie stały się językami domowymi z wyboru. Karaimski był zarezerwowany dla konkretnych domen: użytku domowego oraz sfery religijnej, a inne języki służyły Karaimom do kontaktów z otoczeniem. W przypadku tatarskiego tego rodzaju wyraźnego podziału nie było. Przypuszczalnie Tatarzy  po części celowo zaniechali używania tatarskiego, wojownicy-ziemianie ze względu na chęć dorównania szlachcie polskiej, a niższe sfery z troski o to, by dzieci znały język państwowy (Łapicz 1986: 56).
Brak unifikującej roli języka etnicznego w czasach początku osadnictwa tatarskiego na ziemiach polskich i litewskich, stratyfikacja społeczna oraz niezwiązanie języka tatarskiego z ważnymi aspektami kultury i tradycji pozostają zatem głównymi przyczynami wymarcia tego języka w ciągu życia zaledwie kilku pokoleń Tatarów polsko-litewskich.

Obecny status języka tatarskiego

Działania mające na celu wzmożenie zainteresowania językiem tatarskim podejmowane przez społeczność tatarską odbywają się w kontekście języka tatarskiego TAT – tego, który żyje obecnie, jest on używany we wszystkich domenach przez kilka milionów użytkowników, oraz który ma zapewnić łączność z Tatarami z całego świata. Przez język tatarski w niniejszej sekcji rozumieć należy tatarski TAT, który stanowi swoistą drogę języka przodków rozumianego do pewnego stopnia umownie. Mamy w przypadku języka tatarskiego w Polsce obecnie do czynienia z sytuacją, w której dąży się do symbolicznego przywrócenia czegoś, czego już nie ma (język przodków) za pomocą czegoś, co jest (język tatarski TAT), mimo że ten drugi nie jest kontynuatorem pierwszego. Dla społeczności Tatarów jest to jednak niuans dużo mniej istotny niż dla językoznawcy.

Użycie języka

Od czerwca 2012 r. w Szkole Podstawowej nr 28 w Białymstoku prowadzony jest kurs języka tatarskiego współfinansowany ze środków Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji. Zajęcia odbywają się w niedziele i trwają 2x45 minut. Część kursantów dojeżdża na lekcje z Sokółki. Jest to ok. 15 osób, dlatego obecnie trwają starania o sfinansowanie drugiego kursu języka tatarskiego w Sokółce.
Według stanu z września 2012 r. w kursie uczestniczą 23 osoby w wieku od 12 do 65 lat. Są to głównie ludzie młodzi pochodzenia tatarskiego. Udział w zajęciach ma charakter w dużej mierze dobrowolny i nie jest wymagane czynne uczestnictwo. Na kurs uczęszcza jedna osoba spoza społeczności Tatarów polskich.
W niektórych domach tatarskich w Polsce coraz częściej używa się zwrotów tatarskich w kontaktach domowych. Są to póki co głównie pojedyncze frazy, np. powitania i pożegnania. Należy pamiętać, że wzrost zainteresowania językiem tatarskim wśród Tatarów polskich to kwestia ostatnich kilku lat, a wspomniany kurs języka tatarskiego jest pierwszym tego rodzaju w Polsce.
Materiały do nauki zostały przetłumaczone z języka rosyjskiego. Na stronie www.tataria.eu znajduje się również krótki elementarz tatarskiego dla dzieci (patrz ilustracja: Fragment tatarskiego elementarza). W Internecie powszechnie dostępne są filmy i nagrania w języku tatarskim TAT, jednak nie istnieją nagrania użycia języka tatarskiego wykonane przez Tatarów polskich.

Stosunek społeczności do języka tatarskiego

Brak języka etnicznego jest dostrzegany wśród społeczności tatarskiej, a niektórzy jej członkowie upatrują w zaniku języka przyczyny utracenia tożsamości etnicznej Tatarów (Warmińska 1999: 178-179). Na stronie www.tataria.eu znajduje się następujący fragment:

Wielowiekowe przebywanie wśród ludności słowiańskiej wywarło przemożny wpływ na zanik elementów arabsko-turecko-perskich i zastąpieniu ich słownictwem i konstrukcjami słowiańskimi, co doprowadziło do całkowitego regresu języka ojczystego.
(www.tataria.eu)

Fragment ten może sugerować czytelnikowi, że kontakt z językami słowiańskimi miał destrukcyjny wpływ na język tatarski i przyczynił się do jego zagłady. Tatarzy polscy raczej ubolewają nad faktem zatracenia języka, jednak z drugiej strony dla większości z nich język jest obecnie implicytnym wyznacznikiem narodowości, a w kontekście silnego poczucia więzi z Polską i podkreślania własnej polskości nie dążą oni do podkreślania różnic między własną grupą a resztą polskiego społeczeństwa. Według p. Michała Adamowicza język tatarski „jest potrzebny jako spoiwo społeczne, ale nie jest potrzebny jako narzędzie izolacyjne” [01.10.2012].
Tatarzy upatrują w języku tatarskim przede wszystkim roli unifikującej, spajającej Tatarów porozsiewanych po całym świecie. Język ma szansę być jednym z wyznaczników tatarskości, ale w wymiarze globalnym. Jest postrzegany m.in. jako szansa dla tatarskiej młodzieży na podkreślenie wartości, którymi tatarskość może ubogacić kulturę europejską. Tatarski jest „potrzebny obecnie, w czasach, gdy ulatnia się ciężar moralny wartości religijnych w Europie” [Michał Adamowicz 01.10.2012].
Trudno określić stosunek do języka tatarskiego wśród Tatarów polskich używając parametrów proponowanych przez Lewisa (2006). Osoby uczące się tatarskiego na kursie językowym mają niewątpliwie do niego pozytywny stosunek, choć motywacja do nauki „bierze się przede wszystkim z ciekawości, jak to brzmi” [Jan Adamowicz 02.10.2012]. Członkowie społeczności tatarskiej, którzy nie uczęszczają na kurs „przyjmują do wiadomości jego istnienie i czekają, żeby zobaczyć, co z tego będzie” [Jan Adamowicz 02.10.2012].

Perspektywy rewitalizacji

W świetle obecnie obowiązujących definicji rewitalizacji (ang. language revitalization) rozumianej przede wszystkim jako wysiłki promujące język i zmierzające do zatrzymania procesu jego wymierania (Grenoble – Whaley 2006: 2), należałoby w przypadku języka tatarskiego mówić raczej o ewentualnych działaniach zmierzających do jego przywrócenia, restytucji (ang. language revival) jako języka już wymarłego. Od razu pojawia się pytanie o to, czym jest język tatarski, który miałby zostać przywrócony. Ze względu na to, że dostępne są jedynie szczątkowe informacje o języku tatarskim, niezwykle trudne byłoby jego odrestaurowanie. Kwestią do rozpatrzenia w przypadku ewentualnych prób przeprowadzenia takiego zabiegu byłaby też jego celowość – czy język wymarły w XVI w. udałoby się efektywnie przywrócić do funkcjonowania we współczesnych realiach. Jeśli tatarski miałby zostać odrestaurowany, to sądząc po dotychczasowych działaniach społeczności, np. przy tworzeniu materiałów do nauki, byłby to język bazujący na tatarskim TAT. Sami Tatarzy polscy są świadomi, że określenie język przodków jest raczej hasłowe, a dla członków społeczności aktywnie działających na rzecz promocji języka tatarskiego używanie takiego sformułowania zdaje się być jedną z dróg wzbudzenia zainteresowania tatarskim.
Język tatarski nigdy nie był zarezerwowany dla konkretnej domeny życia Tatarów, a członkowie społeczności nie widzą sensu przywracania języka do sfer, w których nigdy nie istniał. W organizowanym od 2012 r. kursie języka tatarskiego społeczność upatruje przede wszystkim szansę na nawiązanie ściślejszej współpracy z innymi Tatarami, jest to symboliczne dołączenie do świata tatarskiego. Jak podkreśla p. Jan Adamowicz, jeśli wśród społeczności Tatarów polskich znajdzie się kilka osób dobrze znających tatarski, będzie można tłumaczyć z tego języka książki na język polski, wydawać gazetę po tatarsku, a zespół Buńczuk będzie wiedział, o czym śpiewa [02.10.2012].
Nie istnieje zatem wśród Tatarów polskich chęć stworzenia z języka tatarskiego języka pierwszego dla przyszłych pokoleń Tatarów. Choć brak wystarczających danych, które pozwoliłyby stwierdzić, czy Tatarzy polscy chcą uczynić z tatarskiego język kontaktów domowych lub język kontaktów wewnątrz społeczności, domeny te pozostawałaby jednymi z nielicznych możliwych sfer, do których tatarski mógłby zostać przywrócony.
Tatarzy polscy czują również potrzebę obecności języka tatarskiego w mediach – np. gazety w języku tatarskim. Według wiedzy autora, na chwilę obecną nie istnieją badania, które miałyby przynieść odpowiedź na pytanie o to, czym ta chęć jest umotywowana: względami wspólnototwórczymi czy dążeniem do podniesienia prestiżu społeczności lub prestiżu języka.

Bibliografia

Berta, Árpád 2006. "Middle Kipchak", w: Lars Johnson & Éva Á. Csató (eds.) The Turkic Languages. London–New York: Routledge, s.158-165.
Boeschoten, Hendrik 2006. "The Speakers of Turkic Languages", w: Lars Johnson & Éva Á. Csató (eds.) The Turkic Languages. London – New York: Routledge, s. 1-15.
Chazbijewicz, Selim 1994. "Kultura literacka Tatarów polskich", Rocznik Tatarów Polskich. Tom II. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich. s.240-247.
Chazbijewicz, Selim 1995. "Prasa tatarsko-muzułmańska w Polsce w latach 1939-1996", Rocznik Tatarów Polskich. Tom III. Gdańsk – Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. s. 87-102.
Drozd, Andrzej & Marek M. Dziekan & Tadeusz Majda 2000. Piśmiennictwo i Muhiry Tatarów polsko-litewskich. Warszawa: Res Publica Multiethnica.
Grenoble, Lenore A. & Lindsay J. Whaley 2006. Saving languages: An introduction to Language Revitalization. New York: Cambridge University Press.
Jankowski, Henryk 1997. "Nazwy osobowe Tatarów litewsko-polskich", Rocznik Tatarów Polskich. Tom IV. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich, s. 59-90.
Jankowski, Henryk 2010. Język krymskotatarski. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG.
Jankowski, Henryk & Czesław Łapicz (red.) 2000. Klucz do raju. Księga Tatarów litewsko-polskich z XVIII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG.
Kamocki, Janusz 1993. "Tatarzy polscy jako grupa etnograficzna", Rocznik Tatarów Polskich. Tom I. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich, s. 43-47.
Kryczyński, Stanisław 1938. Tatarzy litewscy. Próba monografii historyczno-etnograficznej. Warszawa: Wydanie Rady Centralnej Związku Kulturalno-Oświatowego Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej.
Lewis, Paul M. 2006. "Evaluating Endangerment: Proposed Metadata and Implementation", w: Kendall A. King et al. (eds.) Sustaining Linguistic Diversity: Endangered and Minority Languages and Language Varieties. Washington DC: Georgetown University Press, s. 35-49.
Lewis, Paul M. (ed.) 2009. Ethnologue: languages of the world. 16th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.
Łapicz, Czesław 1986. Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografia. Grafia. Język). Toruń: UMK.
Miškiniene, Halina 2000. "O zawartości treściowej najstarszych rękopisów Tatarów litewskich", Rocznik Tatarów Polskich. Tom VI. Gdańsk: Związek Tatarów Polskich, s. 30-35.
Rykała, Andrzej 2011. Mniejszości religijne w Polsce - geneza, struktury przestrzenne, tło etniczne. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Stachowski, Stanisław 2007. Słownik historyczny turcyzmów w języku polskim. Kraków: Księgarnia Akademicka.
tataria.eu/index.php/jzyk-tatarski/3-jzyk-tatarski-.html
Tyszkiewicz, Jan 1989. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejów XIII – XVIII w. Warszawa: PWN.
Warmińska, Katarzyna 1999. Tatarzy polscy. Tożsamość religijna i etniczna. Kraków: Universitas.


Autor: Radosław Wojtowicz