Nazwa

Współcześnie endolingwonim określający język ukraiński to украïнська мова. Po polsku mówi się o języku ukraińskim; w języku rosyjskim, należącym do jednego z częściej używanych na Ukrainie, nazwa tego języka brzmi украинский язык, zaś w języku angielskim – Ukrainian.

Historia nazwy

Najdawniejsze nazewnictwo dotyczące ukraińskiego i ogólnie wschodniosłowiańskiego obszaru kulturowego związane jest z etnonimem Ruś (słowiańskie Рѹсь). W tym kontekście wschodniosłowiański język tego obszaru nazywano ruskim (руський язик).
Patriarchat Konstantynopolitański rozróżniał na Rusi od XIV w.: Μικρὰ Ῥωσσία (z greckiego – języka Patriarchatu Konstantynopola – Mała Ruś), obejmującą Metropolię Halicką, oraz Μεγάλη Ῥωσσία (grecki Wielka Ruś), obejmującą Metropolię Kijowską. Z czasem całą Ukrainę zaczęto określać Małą Rusią, a język – małoruskim bądź małorosyjskim (малоросійська мова, малоруська мова, малоруський язик).
Nazwa Ukraina  najprawdopodobniej pochodzi od praindoeuropejskego rdzenia *krei ‘ Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} ciąć ’ Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} , podobnie jak inne słowiańskie wyrazy związane ze skrajem, czy też krajaniem. Najstarsze pisemne wzmianki nt. Ukrainy zaświadczone są w tekście Powieści dorocznej (staroruska kronika Повесть временных лет – Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} Powiest' wriemiennych liet) w jej wersji zawartej w Kodeksie Ipatijewskim. Kronikarz, odnotowując pod 1187 r. śmierć księcia Włodzimierza Pierejesławskiego, wspomniał, że „za nim ukraina wielce rozpaczała”. Słowo występuje w Powieści dorocznej jeszcze kilkakrotnie, ale oznacza zawsze po prostu pogranicze – Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} nie stanowi zaś nazwy własnej żadnego konkretnego obszaru. To ostatnie znaczenie pojawiło się dopiero w XVI-wiecznych źródłach polskich: początkowo Ukrainą nazywano obszar województwa kijowskiego, z czasem wraz z województwami bracławskim i czernihowskim. Od XVII w. nazwy Ukraina na oznaczenie swojej ojczyzny używali Kozacy, choć raczej w sensie poetyckim, jako pogranicze. W tym samym czasie termin pojawił się też na Zachodzie. Dzisiejsze znaczenie słowa Ukraina jako nazwy obszaru zamieszkanego przez Ukraińców datuje się na początek XIX w., kiedy zaczął się rozwijać ruch narodowy. Terytorium takiej Ukrainy pozostawało jednak nadal niesprecyzowane, ponieważ pod władzą austriacką i rosyjską administracyjne wydzielenie Ukrainy nie było możliwe. Dopiero w 1917 r. po nazwę tę dla oznaczenia bardzo konkretnych tworów geopolitycznych sięgnęły zarówno Ukraińska Republika Ludowa, Hetmanat (Państwo Ukraińskie) oraz bolszewicy, którzy utworzyli Ukraińską Socjalistyczną Republikę Radziecką (Magocsi 2010: 189-190). Od tego czasu należy datować powszechną akceptację terminu jako określenia (mniej lub bardziej suwerennego) państwa (Fałowski 2011: 127-128).

Nazwy odmian używanych w Polsce

Nazwę надсянській говір (gwara nadsańska) wprowadził prawdopodobnie Iwan Ziłynski w 1933 r. – przyjęła się ona w obiegu naukowym jeszcze przed II wojną światową (Łesiw 1997: 151). Wśród alternatywnych określeń rzeczownikowych Michał Łesiów wymienia Надсяння, Посяння oraz Надсянщина (Łesiw 1997: 153). Funkcjonuje także określenie долівський говір, wywodzące się od nazwy долиняни (Dolinianie), jaką Łemkowie określali mieszkańców okolic Przemyśla (ukr. Перемишль) i Jarosławia (Ярослав).
Gwary naddniestrzańskie nazywano także opolskimi, od nazwy Opola (ukr. Опілля) – wyżyny na zachodniej Ukrainie, stanowiącej część Wyżyny Podolskiej (ukr. Подільська височина). Istnieje też rzeczownikowe określenie Наддністрянщина.
Gwary wołyńsko-chełmskie Władysław Kuraszkiewicz dzieli na gwary o charakterze poludniowo-ruskim; do linii od Hrubieszowa (ukr. Грубешів) aż pod Zamość (Замостя) na północy oraz ikające gwary północno-ruskie, przejściowe do południowo-ruskich; do linii od Włodawy (ukr. Володава) aż pod Łęczną (ukr. Ленчна). Niektórzy autorzy określają je po prostu gwarami wołyńskimi (волинські говірки) albo chełmskimi (холмські говірки, Холмщина). Ze względu na lokalizację w dawnej guberni lubelskiej pisano też o gwarach lubelskich (люблинські говірки) (Łesiw 1997: 239-242, 252).
Różnego rodzaju dialekty wpisujące się we wschodniosłowiańskie kontinuum bywają nazywane językiem chachłackim (ros. хохлатский язык) (np. Łesiw 1997: 249). Określenie to odnosi się również do dialektów podlaskich, które choć bywają opisywane jako odmiany języka ukraińskiego, to w ramach niniejszego portalu omówione zostały odrębnie. Ponadto określenia Chachły, chachłacki są pejoratywnymi określeniami odnoszącymi się do Ukraińców i języka ukraińskiego na obszarze postsowieckim.

Historia i geopolityka

Lokalizacja w Rzeczypospolitej

Terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów aż do ugody perejasławskiej (1654 r.) obejmowało większą część obszaru ukraińskich odmian językowych.
Przed II wojną światową dialektami ukraińskimi posługiwano się na znacznym obszarze Polski południowo-wschodniej (por. mapkę).


Mapa występowania mniejszości ukraińskiej w okresie międzywojennym (za: Jähnig 2008).

Określenie gwary nadsańskie odnosi się do ukraińskich odmian językowych z obszaru nad Sanem, od rzeki Strwiąż na południu aż do rzeki Tanew na północy. Terytorium to należy w większej części do obecnego województwa podkarpackiego, częściowo dochodzi też do obwodu lwowskiego na Ukrainie. W II Rzeczypospolitej był to obszar powiatów: przemyskiego i jarosławskiego, zachodnich fragmentów mościskiego, jaworowskiego i lubaczowskiego, a także południowej części powiatu biłgorajskiego. Mówcy gwar nadsańskich zamieszkiwali okolice miast: Przemyśl (ukr. Перемишль), Sanok (Сянік), Jarosław (Ярослав), Berezów (obecnie miasto Березів na Ukrainie), Radymno (Радuмно), Tarnogród (Терногород), Przeworsk (Переворськ), Leżajsk (Лєжайск), Lubaczów (Любачів)  (Łesiw 1997: 151).
Obszar gwar naddniestrzańskich znajduje się na pograniczu województw podkarpackiego (gminy Horyniec –  ukr. Горинець, Cieszanów – Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} Чешанів i Narol – Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} Наріль) i lubelskiego (gminy Lubycza Królewska – Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;}   ukr. Любича-Королівська, Jarczów – Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} Ярчів/Конвиця i Ulhówek – Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} Вільгівок).
Na terenie Polski gwary zachodniowołyńskie występują lub występowały w trzech powiatach województwa lubelskiego: hrubieszowskim, tomaszowskim i zamojskim.
Dalej na północ pojawiają się gwary przechodnie w kierunku gwar północnoukraińskich (poleskich). Tego typu odmiany językowe spotyka się w powiecie chełmskim.
Z powodu przymusowych przesiedleń mówcy dialektów ukraińskich znaleźli się także na terenie Polski północnej i zachodniej. Znaczne skupiska stworzyli na Dolnym Śląsku, Pomorzu, Warmii i Mazurach, a także w wielkich miastach, głównie w Warszawie i Krakowie (Wicherkiewicz 2000: 188).
Oprócz ludności ukraińskiej ze wschodnich terenów powojennej Polski, gwarami ukraińskimi posługiwała się przesiedlona z ZSRR ludność uznana za polską. W tej ostatniej grupie znaleźli się też Ukraińcy (Słabig 2009: 180). Ponadto wg danych z 1952 r. w Szczecinie osiedlili się ukraińscy reemigranci z Argentyny i Brazylii (Słabig 2009: 180). Gwarę wołyńską na Pomorzu Zachodnim omawia np. Danuta Jarczak (1972).
Pomimo że obszar ten pozostaje słabo zbadany, użytkownicy ukraińskich odmian językowych obecni są także w województwie lubuskim (Zielińska 2012: 13).


Mniejszość ukraińska na Pomorzu Zachodnim przesiedlona w wyniku Akcji „Wisła” (za: Karwowska 2011: 210).


Mniejszości narodowe w Polsce w latach 1990-1998 (za: Matelski 1999: 274).
 
Część odmian opisywanych często jako ukraińskie w ramach tego portalu omówiona jest odrębnie („Profil rusińsko-łemkowski”, „Profil gwar podlaskich i poleskich”).


Ukraińskie odmiany językowe na obszarze nadgranicznym (na podstawie: Kuraszkiewicz 1963).

Inne lokalizacje

Język ukraiński używany jest także w: Rosji, na Białorusi, w Mołdawii, Kazachstanie, Czechach, Słowacji, Węgrzech, Rumunii, Serbii, Chorwacji, w Kanadzie, USA, krajach Ameryki Południowej, Australii (Fałowski 2011: 127).
Część mówców gwar ukraińskich z terenu Polski, uznanych za Ukraińców, deportowano po II wojnie światowej na teren Ukraińskiej SSR. Pomimo że deportowanych kierowano do wschodnich obwodów republiki, osoby te z czasem przeniosły się bliżej polskiej granicy. Cechami przyniesionymi z powiatów chełmskiego i jarosławskiego charakteryzuje się gwara wsi Hajowe (ukr. Гайове, Wołyń, Ukraina, dawna polska kolonia Przebraże) (Lisna 2001: 91). Odmianę nadsańską odnotowano też w mieście Borysław (Борислав) w obwodzie lwowskim (Łesiw 1997: 194). Deportowanych nazywa się na Wołyniu Zabużanami (збужани) albo Chołmszczakami (Холмщаки) (Karaszczuk 2001: 105).

Historia

Obszar z tradycyjną obecnością odmian języka ukraińskiego stanowiła w średniowieczu przede wszystkim Ruś Czerwona. W 981 r. jako część Grodów Czerwieńskich Włodzimierz Wielki włączył ziemie na południe od rzeki Włodawki do Rusi Kijowskiej. Później zmieniały one przynależność polityczną, aby od XIII w. stać się częścią (ruskiego) księstwa chełmsko-bełskiego (Czyżewski i Warchoł 1998: VI). Król Rusi Daniel Halicki (ukr. Даніло Галицький, lata życia 1201-1264) uczynił miasto Chełm (ukr. Холм) swoją stolicą.
Stabilizacja granicy polsko-ukraińskiej między Bugiem i Wisłą nastąpiła w XIV w. (Czyżewski i Warchoł 1998: VII), kiedy w 1387 r. ziemia chełmska przypadła Polsce. Ukrainę przyłączono do Korony Królestwa Polskiego wskutek unii lubelskiej (1569 r.) – aktu tworzącego Rzeczpospolitą Obojga Narodów.
Unie lubelska (1569 r.) i brzeska (1596 r.) zapoczątkowały polonizację szlachty. Językiem polskim obok ukraińskiego posługiwały się też kościelne elity intelektualne wykształcone w szkołach unickich (Czyżewski i Warchoł 1998: XI).
Na wschodzie obszar Ukrainy, pozostający pod polską kontrolą, zmniejszył się w wyniku ugody perejasławskiej (1654 r.), wówczas przywódcy ukraińskich Kozaków oddali się pod protekcję państwa moskiewskiego. W okresie zaborów pozostały obszar ukraińskojęzyczny znajdował się w granicach Austrii (później Królestwa Galicji i Lodomerii w ramach monarchii Habsburgów) i Rosji.
W zaborze austriackim cerkiew unicka nie została zlikwidowana, jednak nadal trwał proces polonizacji. Ludność unicka często znała i język polski, i ukraiński. Rodziny małżeństw mieszanych kultywowały równocześnie polski i ukraiński język oraz kulturę (Czyżewski i Warchoł 1998: XVIII).
W 1918 r. Chełmszczyzna (ukr. Холмщина) została przez Polskę odstąpiona Ukrainie (pokój brzeski), ale w wyniku traktatu ryskiego włączono ją ostatecznie do Polski (Łesiw 1997: 244).
W okresie międzywojennym, po początkowym przyznaniu ludności ukraińskiej pewnych swobód, przywileje stopniowo ograniczano, np. likwidując szkoły i zamykając cerkwie (Łesiw 1997: 244-245).
Po II wojnie światowej część ludności ukraińskojęzycznej znalazła się na zachód od granicy Polski i Ukrainy (wchodzącej wówczas w skład ZSRR). Po początkowych przesiedleniach na wschód (w latach 1945-1946 przesiedlono 483 tysięcy Ukraińców), w 1947 r. w ramach Akcji „Wisła” przeprowadzono przymusową deportację ludności ukraińskiej do innych rejonów Polski (zwłaszcza na wcielone do Polski nowe ziemie). Według oficjalnych danych na ziemie północne i zachodnie przesiedlono ponad 140 tysięcy Ukraińców (Łesiw 1997: 5-6, 159).


Grupy narodowościowe w Generalnym Gubernatorstwie (za: Arlt 1940: 97).

Pokrewieństwo i tożsamość

języki indoeuropejskie → języki słowiańskie → języki wschodniosłowiańskie → język ukraiński
(za: Lewis 2009)

Do najbliżej spokrewnionych z omawianymi tu dialektami odmian językowych należą inne odmiany języka ukraińskiego. Podobieństwo wykazują też rusińskie, a także poleskie i przechodnie odmiany wschodniosłowiańskie, które wielu badaczy traktuje jako ukraińskie. W dalszej kolejności pokrewne są m.in. języki białoruski i rosyjski. Do szerszej rodziny języków słowiańskich należą też zachodniosłowiańskie: czeski i słowacki; serbołużyckie: polski i kaszubski; południowosłowiańskie: bułgarski i macedoński, serbski i chorwacki z bośniackim i czarnogórskim oraz słoweński (Lewis 2009).

Dialekty

Wśród omawianych tu dialektów Michał Łesiów wyróżnia trzy obszary: nadsańskie, naddniestrzańskie i wołyńsko-chełmskie (Łesiw 1997).
W dialektologii ukraińskiej stosowano różnorodne podziały na dialekty, gwary i narzecza. Szczegółowy przegląd owych rozmaitych prób klasyfikacji jest w monografii Michała Łesiowa Украïнські говірки у Польщі.

Tożsamość

W publikacjach przedwojennych Michał Łesiów dostrzega tendencję do zwiększenia procentowego udziału Polaków, np. poprzez wliczanie osób wyznania unickiego do narodowości polskiej (Łesiw 1997: 243).
Z drugiej strony dialektów ukraińskich używała i używa ludność niekoniecznie tylko „ruska ” Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} albo ukraińska, ale również polska.
Przed II wojną światową wielu prawosławnych uważało się za „ Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} Tutejszych ” Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} albo Polaków (Czyżewski i Warchoł 1998: XVIII). Do wyboru narodowości ukraińskiej wielu grekokatolików i prawosławnych skłoniła lokalna administracja, obsadzona przez Niemców w czasie II wojny światowej Ukraińcami.
W latach 1944-1947 ludność uznana za ukraińską była deportowana: początkowo wywożono ją na radziecką Ukrainę, potem na teren ziem zachodnich i północnych w ramach Akcji „Wisła”. W latach 1940-tych tereny poukraińskie zasiedlano ludnością polską.
Jak twierdzi Anna Zielińska (2012: 13), w województwie lubuskim „gwarą wschodniosłowiańską oddaloną od standardowego języka ukraińskiego” posługiwała się również ludność o polskiej tożsamości narodowej.


Akcja „Wisła” (za: http://www.irekw.internetdsl.pl/akcja_wisla1.jpg).

Timothy Snyder zwraca uwagę, że zamieszkałe na pograniczu osoby,  identyfikujące się zarówno jako Polacy, jak i Ukraińcy, posługiwały się językiem polskim i ukraińskim – ponadto ich kultura była bardzo zbliżona. Pisząc o czystkach etnicznych, zwraca uwagę, że „w 1947 r. wszyscy zakładali, iż narodowość jest czymś totalnym, zatem wykluczającym przynależność do innego narodu – że zatem jednostce da się przypisać tylko jedną tożsamość narodową” (Snyder 2006: 233-235).

Przegląd lingwistyczny

Krótka charakterystyka

Podobnie jak język polski i standardowy język białoruski, przedstawione tu odmiany należą do języków fleksyjnych, w których występuje odmiana np. czasownika m.in. przez czas, osobę; rzeczownika m.in. przez liczbę, przypadek.


Dialekty ukraińskie - red.mapy: Jacek Cieślewicz.

Gwary nadsańskie

W gwarach nadsańskich wspólnosłowiańskie [i] realizowane jest jako [i] niezmiękczające poprzedzającej spółgłoski, np. худіті ‘chodzić’, маліна ‘malina’, w odróżnieniu od standardowego ukraińskiego ходити, малина. Natomiast starosłowiańskie [ѣ] (jać) realizowane jest jako [і] zmiękczające poprzedzającą samogłoskę, podobnie jak w ukraińskim standardzie, np.  д'іўка ‘dziewka’.
Charakterystyczne dla zachodniej części gwar nadsańskich jest przejście słowiańskiego [e] w ['у/ю], np. прынюс ‘przyniósł’, матюр ‘matka’, тютка ‘ciotka’, мнют ‘miód’, люх ‘legł’ (Łesiw 1997: 200).
W gwarach nadsańskich występuje fleksyjny sufiks -ом w miejsce standardowego ukraińskiego -ою, -ею w przymiotnikach oraz zaimkach, np. з ньом ‘z nią’, з добром бабом ‘z dobrą babą’, з пшеницьом‘z pszenicą’– co przypomina dialekty rusińskie. Niemniej jednak spotykane są też znane z innych gwar ukraińskich końcówki: -оў, -уў, -еў, -іў, np. рукоў ‘ręką’, кривеў ‘krwią’, смертіў ‘śmiercią’ (Łesiw 1997: 207). Funkcję wołacza w przypadku niektórych rzeczowników spełnia mianownik; często wołacz tworzony jest poprzez usunięcie ostatniej samogłoski, np. мам‘mamo’, Марын‘Maryno’, Петр ‘Piotrze’. W narzędniku liczby mnogiej pojawiają się wariantywne końcówki nawiązujące do dawnej liczby podwójnej, np. пальціма ‘palcami’, госціма ‘gośćmi’, жінцєма ‘kobietami’. W mianownikach rodzaju żeńskiego i nijakiego w połączeniu z liczebnikami 2, 3, 4 pojawiają się szczątkowe formy nawiązujące do liczby podwójnej, np. дві руці ‘dwie ręce’, штыры сістрі ‘cztery siostry’, дві сілі ‘dwie wsie’. Celownik zaimka przybiera formy enklityczne (tzn. krótkie formy tworzące zestrój akcentowy z wyrazem, z którym się łączą), np. мі  ‘mi’, ті  ‘ci’, сі ‘sobie’, ï  ‘jej’. Zaimki wskazujące, właściwe gwarom nadsańskim to: той ‘ten’, тута́‘ta’, туто́ ‘to’ (por. standardowe formy цей, ця, це), ти, туты ‘ci’ (por. standardową formę ці). Charakterystyczne, bo wyróżniające się na tle innych odmian ukraińskich, są formy liczebników 1 i 4 (єдін, штыры [1]) oraz 11-30 (11 – ïдинайці, 12 – дванайці, 20 – двайці, 30 – трыйці). Czasowniki kończące się na -ти posiadają ściągnięte formy typu: гадам, гадаш, гадат.
Podobnie jak w innych dialektach zachodnioukraińskich czas przyszły tworzony jest przy pomocy czasownika бути oraz odpowiedniej formy imiesłowu czasu  przeszłego, np. будімо ïлі, буду спала (Łesiw 1997: 207-211).
Gwary nadsańskie sąsiadowały, tworząc na pograniczu odmiany przechodnie, z gwarami bojkowskimi, łemkowskimi i naddniestrzańskimi (w tym i baciuckimi – występującymi we wsiach Werchrata i Lubycza Królewska, a także na terenie Ukrainy; nazwa wywodzi się od słowa батю ‘ojciec’) (Łesiw 1997: 154, 156).

Gwary naddniestrzańskie

Gwary naddniestrzańskie w zestawieniu ze standardowym językiem ukraińskim charakteryzują się podniesieniem samogłosek, np. [e>i], [o>u], tzw. ukanie; [a>e], stąd виселий, дівідісєт ‘dziewięćdziesiąt’, рубити ‘robić’, місіць ‘miesiąc’. Z kolei samogłoska [a] przed półsamogłoską [ў/в]  zostaje zwężona, cofnięta i zaokrąglona (wg Kazimierza Dejny), np. споў ‘spał’, зоўтра ‘jutro’, проўда ‘prawda’ (Łesiw 1997: 233). Charakterystyczna jest też wymowa [и] po spółgłoskach tylnojęzykowych, np. кєдати ‘rzucać’, буракє ‘buraki’, глухєй ‘głuchy’. Na początku wyrazów przed [o] i [u] pojawia się nagłos w postaci [ў/в], np. ўохота ‘ochota’, вулиця ‘ulica’. Jest to niekoniecznie odmienne od standardu ukraińskiego, ale kontrastuje choćby z gwarami wołyńskimi, por. гулиця ‘ulica’. Występuje też kilka cech w wymowie spółgłosek szczelinowych i zwarto-szczelinowych zbliżających wymowę naddniestrzańską do polskiej, tu przede wszystkim: brak palatalizacji w sufiksach -ський, -цький, -сько, -ець, jak również wymowa [ст', зд'], jak [сц', здз'] (Łesiw 1997: 233-234).
Narzędnik w gwarach naddniestrzańskich przybiera końcówkę -оў, -еў (a nie znaną z języka standardowego -ою, -ею), np. дорогоў ‘drogą’, четвертеў часеў. Charakterystyczna jest końcówka -е (-і) zamiast -я w rzeczownikach typu житє ‘życie’, насінє ‘nasiono’ – z punktu widzenia języka ukraińskiego jako całości jest to zachowana cecha archaiczna (Łesiw 1997: 235). Podobnie jak w gwarach nadsańskich, celownik zaimka osobowego przybiera formy enklityczne: дай ми ‘daj mi’, принесу ти ‘przyniosę ci’, поспиш си ‘pośpisz sobie’, занеси му ‘zanieś mu’; podobnież biernik: возьми го ‘weź go’ i celownik дай ï ‘daj jej’. Osobliwe są też inne formy zaimków w przypadkach zależnych: від негу ‘od niego’, ïму ‘jemu’, з негу ‘z niego’, в нім ‘w nim’, за ню ‘za nią’, ю ‘ją’, при ні ‘przy niej’ (Łesiw 1997: 236).
Na szczególną uwagę zasługują naddniestrzańskie formy czasu przeszłego zawierające pozostałości odmiany czasownika posiłkowego бути – owe zakończenia: -ïм, -м, -ïс, -с, -сму, -сте (-сти) bywają dołączone do czasownika, np. пив'ïм ‘piłem’, пив'ïс ‘piłeś’, пилисму ‘piliśmy’, пилисти ‘piliście’. Mogą też dołączyć się do innego słowa stojącego przed czasownikiem, np. добри-сти заспівали ‘dobrześmy zaśpiewali’, хрін-ісму повикопували ‘chrzan żeśmy powykopywali’.
Tak jak ma to miejsce w gwarach nadsańskich, również w naddniestrzańskich w czasie przyszłym użyty zostaje imiesłów czasu przeszłego, np. я буду писав, ми будем ходили, будети знали.
Partykuła ся (сі, сє) nie jest przywiązana do czasownika jak w standardowym języku ukraińskim – pojawia się również na pozycjach przed czasownikiem, jak np. сусіді сі шось посварили ‘sąsiedzi się trochę pokłócili’ (Łesiw 1997: 235-237).

Gwary wołyńsko-chełmskie

W gwarach wołyńsko-chełmskich w sąsiedztwie półspógłosek (głoski przy artykulacji których następuje zwarcie i jednocześnie otwarcie innego kanału ustnego lub nosowego) [м], [н], [р], [л], szczelinowych [ч], [ж], [ш] i po spółgłoskach wargowych oraz przedniojęzykowych zamiast znanego ze standardowego języka ukraińskiego akcentowanego [е] pojawia się [а], np. замлю ‘ziemię’, траба ‘trzeba’, сташкою ‘ścieżką’. W sylabach zamkniętych staroruskie  [o] przybiera nie tylko formę [і], jak w standardowym języku ukraińskim, ale także [у] i [и], np. сеструв ‘sióstr’, хлопцюв ‘chłopców’; стил ‘stół’, ничка ‘nocka’, тилькі ‘tylko’. Charakterystyczna jest niższa realizacja [и] jako [е], np. реба ’ryba’, села ‘siła’. Tak samo jak w gwarach naddniestrzańskich i nadsańskich, w wołyńsko-chełmskich występuje tzw. ukanie, a więc wymowa nieakcentowanego [o] jako [у/u], np. ўувечка ‘owieczka’, курова ‘krowa’, кусувеця ‘sianokos’, куневі ‘koniu’ (Łesiw 1997, 268-269).

Gwary przeniesione na ziemie zachodnie i północne

Jarczak (1972) opisała przeniesioną gwarę typu przejściowego wołyńsko-naddniestrzańskiego z miasteczka Ińsko, wsi Czarnikowo oraz wsi Bobrowniki (obecnie powiat stargardzki województwa zachodniopomorskiego). Ukraińskojęzyczni mieszkańcy tego obszaru zostali deportowani ze wsi Łubów powiatu hrubieszowskiego. Łubów po zmianie granicy w 1951 r. znalazł się na terytorium Ukraińskiej SRR.
W języku starszego pokolenia, podobnie jak w opisanych wyżej gwarach naddniestrzańskich, przed [u̯] występowała zwężona głoska [oͣ], np. proͣu̯da ‘prawda’, moͣu̯ ‘miał’, doͣu̯ ‘dał’. Jednak wśród młodszego pokolenia głoska ta podwyższyła miejsce artykulacji, np. praͦu̯da ‘prawda’, maͦu̯ ‘miał’ (Jarczak 1972: 42).
W starszym pokoleniu zjawisko ukaniakubity ‘kobiety’, mułuda // muͦłuͦda ‘młoda’, huvuryły // huͦvuͦryły ‘mówiły’. W młodszym pokoleniu miejsce artykulacji zdecydowanie się obniżyło w kierunku głoski [o], np. ǯaǯȯ ‘dziadek’, kȯsteł ‘kościół’ (Jarczak 1972: 43).
Na miejscu [h] niekonsekwentnie pojawia się [g], np. guͦspuͦdyńi, vargi, ale też huͦspuͦdyńi, huͦspuͦdar.
Występujących w gwarze zaimków wskazujących cei̯, ceˈi̯i, sei, seii, se, toˈi̯i // teˈi̯i, tiˈi̯i // ti (‘ten’, ‘tamten’) używa się bez rozgraniczenia ich znaczenia (Jarczak 1972: 47).
Czasowniki w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego mają głównie końcówkę twardą, np. robyt ‘robi’, xodyt ‘chodzi’, ale pojawiają się też formy bez końcowego -t, np. roby, vyxody (Jarczak 1972: 48).
Zachowane są znane z gwar naddniestrzańskich formy czasu przeszłego (praeteritum) zawierające ściągniętą formę czasownika buty ‘być’, np. pryi̯šoˈu̯i̯im ‘przyszedłem’, praćuvaˈłyśmoͧ ‘pracowaliśmy’, v́idraˈzužyśmoͧ pišły ‘od razu żeśmy poszli’ (Jarczak 1972: 48).
Wśród słownictwa charakterystycznego dla gwary powiatu stargardzkiego Jarczak (1972: 49) wymienia: ṕiśćuk ‘pięść’, pt'irka ‘ręcznik do wycierania rąk’, a także polonizmy, które pojawiły się po II wojnie światowej: cyv́iĺny śĺup ‘ślub cywilny’, ĺudiu̯ka ‘lodówka’, praĺka ‘pralka’, ruͦzv́idnyk ‘rozwodnik’. Z języka polskiego zostały też zapożyczone zwroty, np. ładna pohoda ‘ładna pogoda’, vłučyty i vyłučyty radio ‘włączyć i wyłączyć radio’, mai̯ontkovy spravy ‘sprawy majątkowe’.

Charakter przejściowy gwar Pobuża

Czyżewski (1993: 52) uważa, że gwary ukraińskie Pobuża mają charakter przejściowy ukraińsko-polski. Na dowód tego wymienia m.in. następujące cechy tych gwar:

• protetyczne [w] przed [o]  pod wpływem [u̯o] z gwar polskich, np.ˈwozero ‘jezioro’, wos'iń ‘jesień’,
• utrzymanie dawnego [g] zarówno w wyrazach rodzimych, jak i zapożyczonych, np. guzyk ‘guzik’, gl'ugač ‘dzięcioł’,
• rozwój zaimka zwrotnego (dawne słowiańskie *sę) w śe (zamiast s'a), np. my śe naˈdijały ‘mieliśmy nadzieję’,
• celownik zaimka ja jako mi, mńe,
• czas przyszły typu budu χodyu̯ ‘będę chodził’,
• konstrukcje syntaktyczna typu wyščyi̯ od bat'ka ‘wyższy od ojca’ w miejsce wyščyi̯ za bat'ka oraz čekaty na host'i ‘czekać na gości’ w miejsce čekaty hosˈtei̯.

Grafia

Współczesna pisownia ukraińska pochodzi od staroruskiej cyrylicy. Standard ewoluował przez cały XIX w., a jego rozwój oscylował między zasadą fonetyczną a historyczno-etymologiczną. Z drugiej strony w Galicji pojawiły się również propozycje zastosowania pisowni opartej na alfabecie łacińskim, w wariancie zbliżonym do języka polskiego bądź czeskiego. Współczesne eksperymentalne ukraińskie alfabety łacińskie najczęściej nawiązują do wzorowanej na czeskiej ortografii Josefa Jirečka (np. http://www.latynka.com).
Teksty w odmianach występujących w Polsce zapisywane są często zmodyfikowanym alfabetem łacińskim na bazie polskiego. Nie wypracowano dla nich jednolitej ortografii.

Standaryzacja

Co prawda omawiane tu odmiany językowe nie wypracowały własnych, osobnych standardów, jednak miały one (zwłaszcza naddniestrzańskie) wpływ na kształt standardowego języka ukraińskiego.
Adam Fałowski wyróżnia w standaryzacji języka ukraińskiego pięć etapów:

1. Koniec XVIII w. – lata 1840-te – etap wyboru normy: stworzenie podwalin języka literackiego i wybór dialektów będących źródłami normy.
2. II poł. XIX w. – początek XX w. – normalizacja i kodyfikacja poprzez tworzenie opisów gramatycznych; jest to czas pionierskich działań normalizacyjnych, polegających na układaniu słowników normatywnych i opracowywaniu zasad pisowni.
3. Lata 1920-te – II wojna światowa – wprowadzanie norm do praktyki językowej na terenie ZSRR.
4. Koniec II wojny światowej – 1989 r. – osiągnięcie wysokiego stopnia normalizacji; jednocześnie w tym okresie w wielu dziedzinach porzucono język ukraiński na rzecz rosyjskiego.
5. Po 1989 r. – język ukraiński został jedynym językiem państwowym Ukrainy, co spowodowało ponowne wprowadzenie go do wielu dziedzin; norma została przejrzana i poprawiona (Fałowski 2011: 135-136).

Odnosząc się do etapu drugiego, warto podkreślić, że szerszy rozwój standardowego języka ukraińskiego w nierównym stopniu możliwy był na Ukrainie zachodniej pod panowaniem monarchii Habsburgów oraz na wschodzie (tj. w Imperium Rosyjskim), gdzie wielokrotnie zakazywano druków, a także importu książek ukraińskich (np. Cyrkularz Piotra Wałujewa, 1863 r.; Akt emski 1876). Pomimo tego, zarówno na wschodzie, jak i zachodzie ukazywały się słowniki dające podwaliny normalizacji (Fałowski 2011: 136-137).
W dzisiejszej standaryzacji daje się zauważyć przejawy puryzmu, tj. dystansowania się od wpływów innych języków standardowych, przede wszystkim polskiego i rosyjskiego. Ponieważ w wielu przypadkach konieczne jest opowiedzenie się za formą nawiązującą do jednego z tych dwóch języków, zdaniem Adama Fałowskiego każdy taki wybór ujawnia określoną wizję narodu i kultury (Fałowski 2011: 141).
Na standard używany na Ukrainie ma też wpływ język ukraińskiej diaspory na Zachodzie (Fałowski 2011: 141).

Statystyka/Cechy mówców

Liczba użytkowników

Dane historyczne

Według danych opublikowanych w 1877 r. ludności mówiącej po małorusku żyło wówczas w Królestwie Polskim (ukr. Царство Польское) 280 780 osób (Czubinski 1877: 362). Ponadto Małorusini zamieszkiwali obecne ziemie polskie wchodzące w skład innych jednostek administracyjnych Rosji, np. w ujeździe (powiecie) bielskim, ale brak dlań szczegółowych danych (Czubinski 1877: 361).
Wedle Encyklopedii Powszechnej z 1861 r. w mieście Chełm żyło 1116 Polaków, 10 Rosjan i 2481 Żydów. Michał Łesiów stwierdza, że Ukraińców wyznania unickiego liczono wówczas jako Polaków. W Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej z 1893 r. brak natomiast informacji o przynależności etnicznej albo używanych językach. Zawarte są jednak informacje o kwestiach wyznaniowych, w powiecie chełmskim wyróżnić można było: „40,6% prawosławnych, 33,4% katolików, 15,6% protestantów i 10,4% żydów”. Trudno jednoznacznie odnieść te dane do liczby mówców gwar ukraińskich (Łesiw 1997: 204).
W międzywojennych źródłach z tego samego okresu liczba Ukraińców, czy też Rusinów, w powiecie chełmskim potrafiła wynosić 8% albo 32%, w zależności czy cytowane jest źródło polskie, czy ukraińskie (Łesiw 1997: 242-245).
Według danych z 1940 r. w ówczesnym Generalnym Gubernatorstwie (prowincji utworzonej z części ziem polskich na terenach okupowanych przez III Rzeszę) mieszkało 744 tys. Ukraińców (Arlt 1940: 65).

Dane współczesne

Matelski (2012: 69) przywodzi następujące dane szacunkowe odnośnie liczby Ukraińców w Polsce w latach 1945-1990:
 

1945-1946	1961-1962	1978	1989-1990
650 tys.	180 tys.	220 tys.	300-400 tys.

Na podstawie obecnych szacunków w Polsce mieszka 300 tys. osób mówiących po ukraińsku (Łesiów 1997: 13).
Według danych Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań (2002) narodowość ukraińską zadeklarowało 27 172 obywateli polskich, z czego najwięcej w województwie warmińsko-mazurskim – 11 881.

Struktura wiekowa i zakres użycia

Jak podawano w 1998 r., język ukraiński na Lubelszczyźnie był znany przede wszystkim najstarszemu pokoleniu autochtonów i repatriantów zza Buga. Repatrianci posługiwali się nie lokalnymi odmianami ukraińskimi, a przywiezionymi z obszaru dzisiejszej Ukrainy (Czyżewski i Warchoł 1998: XXI). Autochtoniczna ludność wschodniej Lubelszczyzny używała ukraińskiego w kontaktach nieoficjalnych. Tylko część posługuje się językiem literackim, doskonaląc jego znajomość poprzez lekturę czasopism (Czyżewski i Warchoł 1998: XXII).
Na niektórych obszarach gwara pełni rolę jedynie języka folkloru: opowiada się w niej bajki, śpiewa pieśni, używa jej się doraźnie, na zamówienie lub prośbę osoby z zewnątrz (Czyżewski i Warchoł 1998: XXII).

Inne języki, jakimi posługują się mówcy

Obecnie dialekty ukraińskie w Polsce ustępują miejsca ukraińskiemu językowi ogólnemu  (Wicherkiewicz 2000: 189).
Gwary ukraińskie w Polsce ulegają wpływom języka polskiego (również w odmianie gwarowej – por. Czyżewski 1993) i standardowego języka ukraińskiego (Łesiów 1997: 13).
Warto zaznaczyć, że przesiedleńcy z Polski na Wołyniu do dzisiaj posługują się również polszczyzną (Karaszczuk 2001: 105).
Niektórzy użytkownicy gwar ukraińskich posługują się też gwarami polskimi z danego obszaru (por.  Warchoł 1992).
W województwie lubuskim po 1945 r. dla osób posługujących się odmianami ukraińskimi wzorcem polszczyzny pozostawały dialekty wielkopolskie i mazowieckie, które przejmowali od sąsiadów (Zielińska 2012: 14).

3 - dość zagrożony

Obecność w życiu publicznym

Status oficjalny

W Urzędowym Rejestrze Gmin, w których używany jest język pomocniczy, nie występuje żadna gmina z językiem ukraińskim (http://mac.gov.pl/wp-content/uploads/2011/12/Lista-gmin-wpisanych-do-Urz%C4%99dowego-Rejestru-Gmin-w-kt%C3%B3rych-jest-u%C5%BCywany-j%C4%99zyk-pomocniczy.pdf). Według ministerialnego wykazu brak gmin, w których ponad 20% mieszkańców posługuje się językiem ukraińskim, por. http://www2.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=947).
Ratyfikacja przez Polskę Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych uwzględnia język ukraiński  (List of declarations 2012).
Język ukraiński posiada status języka urzędowego Ukrainy.

Media

Od 1956 r. ukazuje się czasopismo mniejszości ukraińskiej Наше Слово (Nasze Słowo) (http://nslowo.free.ngo.pl). Publikowany jest też periodyk dla ukraińskich nauczycieli Рідна мова (Ridna mowa). Na Podlasiu ukazuje się czasopismo Над Бугом і Нарвою (Nad Buhom i Narwoju).
Oddział Polskiego Radia w Białymstoku emituje trzy razy w tygodniu audycję Ukraińska dumka. Jej archiwalne wydania dostępne są do odsłuchania i na oficjalnej stronie internetowej – http://www.radio.bialystok.pl/dumka. Oddział Polskiego Radia w Szczecinie nadaje w każdą niedzielę audycję Posydeńki – czyli rozmowy ukraińskie (Посиденьки) prowadzoną w języku polskim i ukraińskim (http://www.radioszczecin.pl/index.php?idp=249&idx=36).
Oddział Telewizji Polskiej w Białymstoku emituje audycję Przegląd ukraiński produkowaną przez firmę zewnętrzną.
Brak natomiast mediów nastawionych ściśle na publikacje w odmiennych od ukraińskiego standardu odmianach, które tu omówiono.

Szkolnictwo

Rozkwit szkolnictwa ukraińskiego w Polsce  przypada na lata 1956-1960. Później rozpoczął się regres ze względu na niedobór kadr, obojętność rodziców, a także migracje (Słabig 2012: 37). W latach 1970-tych polityka państwa nabrała charakteru bardziej asymilacyjnego: ograniczano nakłady na szkolnictwo i znoszono struktury związku mniejszości (Słabig 2012: 37-38). Dokładne dane na temat liczby uczniów i szkół prezentuje Marek Syrnyk (por. Syrnyk [rok?]).
W roku szkolnym 2011/12 w Polsce języka ukraińskiego jako ojczystego uczyło się:

• 897 uczniów w 81 szkołach podstawowych,
• 503 uczniów w 47 gimnazjach,
• 238 uczniów w 7 liceach ogólnokształcących,
• 3 uczniów 1 technikum (MRS 2012).

Ponadto według Syrnyka i Wicherkiewicza (2006: 20) język ukraiński używany był w dwóch przedszkolach: w Przemyślu i Bielsku Podlaskim.
Zakres wykorzystania języka ukraińskiego w nauczaniu jest zróżnicowany – może obejmować większość przedmiotów albo tylko przedmioty związane z Ukrainą i jej kulturą, a także naukę religii (greckokatolickiej) (Syrnyk i Wicherkiewicz 2006: 22-23).


Podręcznik – zbiór materiałów do grupowego samokształcenia w zakresie języka ukraińskiego, wydany w Polsce.

Oprócz szkolnictwa publicznego funkcjonują także punkty nauczania języka ukraińskiego organizowane przez Związek Ukraińców w Polsce (Kossakowska 2007: 161-162).
Po ukończeniu szkoły średniej można w Polsce przystąpić do egzaminu maturalnego z języka ukraińskiego. Studia w zakresie filologii ukraińskiej oferują: Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Szczeciński, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski i Uniwersytet Warszawski.  Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie oferuje studia podyplomowe w zakresie europeistyki i ukrainistyki.

Życie religijne

Synod Biskupów Kościoła Prawosławnego w Polsce 3 września 1924 r. zezwolił na używanie języka ukraińskiego w nabożeństwach, kazaniach i nauczaniu religii (Bobryk 2011: 123; Własowski 1961). Obecnie w liturgii wykorzystywany jest język cerkiewnosłowiański, a także polski. Nadal trwają prace nad ukraińskim przekładem liturgii św. Jana Chryzostoma (Misijuk 2012: 5).


Ogłoszenia w języku ukraińskim na drzwiach cerkwi prawosławnej w Lubaczowie, fot. T. Wicherkiewicz.

W kościele greckokatolickim liturgia św. Jana Chryzostoma została przetłumaczona na język ukraiński i w tym języku jest najczęściej odprawiana. Sporadycznie używa się języka cerkiewnosłowiańskiego.


Dwujęzyczna ukraińsko-polska tablica z oznaczeniem katedry greckokatolickiej w Przemyślu, fot. T. Wicherkiewicz.

Według danych z 1940 r. 42,3% osób uznanych z Ukraińców było wyznania grekokatolickiego (głównie na dawnych ziemiach austro-węgierskich), 32,4% wyznawało prawosławie (na Chełmszczyźne, Podlasiu, a także na Łemkowszczyźnie), 25,3% było wyznawcami katolicyzmu w obrządku rzymskim (na Chełmszczyźnie i na Podlasiu) (Arlt 1940: 65).

Opinie

Na pytanie: „Bez którego z wymienionych niżej elementów trudno wyobrazić sobie kulturę ukraińskiej mniejszości w Polsce?” najwięcej (93%) respondentów spośród przedstawicieli mniejszości wskazało język ukraiński (Prystasz 2011: 148). Według Jarosława Prystasza nosiciele kultury mniejszości ukraińskiej „chcieliby zachować ją w niezmienionym stanie, (…) bez obcych wpływów” – badacz zauważa jednak, że jest to niemożliwe (Prystasz 2011: 153).

Przykładowe teksty

Bajka w gwarze nadsańskiej z Chotyńca (powiat jarosławski):

Виïхав рицар на куні с хлопцім ду вуленьскуï дурогі. Надходіт смерть:
- Де ти ïдіш?
- Ïду, гадаï, бу ту ходіт смерть, я ï хочу пубачиті. Ти, слухай, зубата, виката, ти сухоребриці, та ти тілю людій пуніщила зі світа!
В туй чес вуна кажи:
- Ти, слухай! А выспувідав ти сі, як ти йшов міне відіті?
Тераз ïму зачинаï рубіті сі слабу:
- Пані муя, смерті, пузволь міні вірнутісі ду дому.
- Хто хоче міне взддріті, як ти міне вздрів, ту ду дому ні будіш віртав.
- Муя пані, я тібе возму за жину.
- Шуби я хтіла з того світа мужа маті, я би ні такі мала. Бив ту Самсон, такій, шу крутів світом, як кулісом, а я ïго взєла, і кавалірів такіх, як ти. А тера ти хочиш, шуби я туб´ï била за жину!
- Смерті, муя пані, дай мі сі висповідаті!
- А ти яґ´ïс хтів міне відіті, тре сі билу висповідаті.
Взєла ïго міч з ïго рук и вітєла ïму голову і так сказала ду хлопці:
- Ïді, дай знаті ду двура́, шуби ïго тіло птіци ні руснусіли и круве́ шубі ни пілі.

(zapisała M. Przepiórska w 1932 r., za: Łesiw 1997: 188-189)

gwara nadsańska (odnosząca się wg W. Kuraszkiewicza do narzecza południowo-zachodniego) ze wsi Kulno na północny wschód od Leżajska. Luźne zdania i wyrazy.

ḱˈiu̯na, ḱiẃⁱ̯ˈańsky lˈude. b́idˈa u̯ nas. hadˈai̯ut jak xto xce. xałˈupa, dim, pomutˈufka, pydvˈaḷyna, śćinˈa, pydłˈoha, purˈix, puvˈała, strˈixa, pⁱ̯ec, pryṕičok, poṕiu̯, nymˈa pˈoṕiłu, sˈaǯa, belkˈy, v́iknˈo, uḱˈiencyća, utwurˈytï dvˈery. trˈeba śiditi w dˈoma, śidˈit nad łaˈav́i. ny v́idno w doˈmu. vˈit•ˈec, ʒ́adok. bˈapka, małˈē ʒ́ecko, ćˈotka, swak, žat́, nyv́ˈistka, vitčˈym, macˈoxa, wduwˈa, wdiwˈec, nïma wdiwąˈa, stryk. dum m•ˈen•e, du t•eb•e, vin v•iz•ˈe mukˈu, kurˈyto dla svïnˈïi̯ zahurˈoǯene dla tylˈatï. v́iy du hnˈoi̯u, śičkˈarńa.

(zapisał W. Kuraszkiewicz w 1938 r., za: Kuraszkiewicz 1963: 147)

gwara zamojska mieszana z polską (odnosząca się wg W. Kuraszkiewicza do narzecza południowo-zachodniego) ze wsi Siedliska na zachód od Zamościa. Luźne zdania i wyrazy.

na śt́ińˈi v•ˈis•itˈ ubraˈańe. un•ˈi puv́eźli ʒ́ecko kst•ˈitˈi. na xau̯ˈuṕi jest stŕˈixa. o, juž zyhn•ilˈi spuḱˈi f strˈyśi n•i treba utf•irˈat•i dv•erˈyi̯. f škˈoli dužo u̯ˈavok. kali stuu̯ˈa stui̯ˈet́ stuu̯ḱˈi. wun śid•ˈit́ na łˈafći. škoda časi trat•it•i, tra ješče pośid́ˈit•ï. gwuśt́ śid•ˈit́ f porˈoźi. v v•ˈečur t•ˈemno w xau̯ˈuṕi, ńi v•ˈidno śe. v n•ˈego v•elˈikajai̯a fam•ˈilii̯a: wun mai̯e bˈat́ka, ǯˈatka, žˈunku i d́it•ïi̯ ḱilˈoro. to wduv•ˈeć, s•irotˈa a to śirˈotka. pryn•ˈeś dv́i v́idrˈi vˈody. fśi v́ˈedra ǯurˈavyi̯i.

(zapisał W. Kuraszkiewicz w 1939 r., za: Kuraszkiewicz 1963: 148)

gwara chełmska (odnosząca się wg W. Kuraszkiewicza do narzecza środkowego) ze wsi Brzeźno, 12 km na wschód od Chełma.

Byrˈezyno (brzyźno), bryzˈeńśḱii̯ lˈude. d́iduu̯sḱˈei̯ hlip, nyv́ˈistka, swˈekur wui̯čˈyᵉm mˈačuha, pudv́ire, pudmurˈiu̯ka, pudvˈaliny, bˈelok f styńˈi, stŕixa, pˈopył, wuhˈń, sˈaǯa, v́ira, v́ˈiryty, purˈih, stŕˈixa, f-strˈisy, wuknˈo, wukˈonnyći, utčyńˈeti̯itśa svˈery, sydˈyt́ na krˈysłuvy, stïł, lˈyško, nyš, syl, tylk, zaṕïle, zapˈilnyći, suḱˈira, tupurˈystko, hurˈaty, burunuvˈaty, płuχ, liḿiš, hard́ˈil, pulˈića, suwˈak, ligurˈator, tra pycy χlip, zˈamuš wuddai̯.

(Kuraszkiewicz 1963: 148-149)

gwara włodawska (odnosząca się wg W. Kuraszkiewicza do narzecza środkowego) ze wsi Lack, 16 km na północny zachód od Włodawy.

Lećḱˈe, Lećkˈi lˈude, pui̯ˈixały z dytˈynyi̯u du xrystˈu, pušłˈa du spˈowydy, sydˈymuść (posiadłość), na purˈohuvy cy na purˈozy, stynˈa, na styńˈi, wśi ścˈiny, purˈox, mau̯ š́č́ˈiśće ščo ut́ˈik, bo bułab iomu bydˈa, tylˈi, i̯ahńˈi, š́ipka, č́ˈisto buwaˈai̯u, čˈyste zbˈižže, ṕič, zaṕiču, prˈypyk, na prˈypyčy, hˈorščyk, pˈopył, ny utčyńˈii̯ dvˈery bo zˈymno i̯de, stiïł - stołyk, łïško, zaswytˈy łˈampu, bo pˈou̯nučy fxˈaty, nałyłˈy nafty, zabˈyi̯ gˈoźʒ́a f stynˈu, dydˈulo, prˈadyd, źit́, nyv́istka, d́it́ko.

(Kuraszkiewicz 1963: 149)

Dotychczasowy stan wiedzy

Badania na temat gwar nadsańskich zapoczątkował Iwan Werchratski – w swojej publikacji Про говір долівський z 1900 r., pierwszy zwrócił uwagę na ten nieznany wówczas dialekt. Werchratski udokumentował nie tylko słownictwo, ale i zjawiska na poziomie gramatyki, fonetyki i składni. Niemniej dopiero wraz z monografią Надсянський говір Marii Przepiórskiej rozpowszechniła się przyjęta dziś nazwa tego kompleksu gwar.
W 1912 r. Werchratski wydał monografię na temat gwary baciuckiej (naddniestrzańskiej), w której znalazły się materiały z miejscowości Werchrata i Lubycza.
Pomimo że badanie gwar ukraińskich z dzisiejszego terytorium Polski datuje się jeszcze przed I wojną światową (Łesiw 1997: 6), to brak o nich informacji w publikacjach z czasów, kiedy o ukraińskich gwarach w PRL pisać nie było wolno (Łesiw 1997 157-158).
Duży wkład w skonsolidowanie informacji na temat wszystkich ukraińskich dialektów używanych w Polsce wniósł Michał Łesiów, publikując w 1997 r. monografię Украïнські говірки у Польщі.
Najmniej zbadana wydaje się kwestia gwar ukraińskich na nowych obszarach Polski (po  II wojnie światowej). Trudno określić, na ile występują tam dialekty mieszane, a na ile gwary przeniesione z konkretnych obszarów szerzej omawianych w niniejszym profilu. Należałoby się jednak spodziewać, że nawet w przypadkach drugiego typu na przestrzeni prawie siedemdziesięciu lat w gwarach powinny były dokonać się zmiany istotnie odróżniające je od dialektów obszarów rdzennych. Na pewne różnice na poziomie fonetycznym i leksykalnym wskazuje choćby publikacja Danuty Jarczak (1972).

Literatura

Niektóre cechy gwar naddniestrzańskich możemy znaleźć w utworach Iwana Wyszeńskiego (Іван Вишенський, 1545~1620). W swoich intermediach (drobnych utworach dramatycznych odgrywanych pomiędzy aktami głównego utworu scenicznego) gwary naddniestrzańskie wykorzystywał XVII-wieczny dramaturg Jakub Gawatowic (Якуб Гаватович).
W 1837 r. galicyjskie ugrupowanie literackie Ruska Trójca wydało w Budapeczcie almanach literacki Rusałka Dniestrowa, który był impulsem do rozwoju literackiego języka ukraińskiego opartego na gwarach południowo-zachodnich. W utworach wchodzących w skład almanachu widoczny jest wpływ gwar naddniestrzańskich. W późniejszym okresie galicyjskie dialektyzmy u Iwana Franki (ukraiński poeta i pisarz przełomu XIX/XX w., jedna z najbardziej znaczących postaci w historii literatury ukraińskiej) są to w istocie elementy zaczerpnięte z gwar naddniestrzańskich (Łesiw 1997: 229).

Słownik

Feliks Czyżewski i Michał Sajewicz opublikowali w 1997 r. artykuł „ Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} Słownictwo ludowe ukraińskiej gwary wsi Ochoża koło Chełma ” Normal 0 21 false false false PL X-NONE X-NONE /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:Standardowy; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin-top:0cm; mso-para-margin-right:0cm; mso-para-margin-bottom:10.0pt; mso-para-margin-left:0cm; line-height:115%; mso-pagination:widow-orphan; font-size:11.0pt; font-family:"Calibri","sans-serif"; mso-ascii-font-family:Calibri; mso-ascii-theme-font:minor-latin; mso-hansi-font-family:Calibri; mso-hansi-theme-font:minor-latin; mso-fareast-language:EN-US;} (por. Czyżewski i Sajewicz 1997).

Mapy, atlasy

Przed II wojną światową Iwan Ziłyński podjął się opracowania atlasu gwar ukraińskich południowo-wschodniej Polski. Materiały do tego atlasu zostały opublikowane w 1975 r. (Karaś 1975). W okresie powojennym Paweł Smoczyński przystąpił do opracowania Atlasu gwar Lubelszczyzny. W II połowie lat 1980-tych gromadzono materiał ukraiński do Atlasu gwar wschodniosłowiańskich Pobuża. W 1986 r. opublikowano Atlas gwar polskich i ukraińskich okolic Włodawy (Czyżewski 1986). Materiały z terenu Polski zawiera też Атлас украïнськоï мови (Atlas języka ukraińskiego – Bandriwski et al. 1988) (Czyżewski i Warchoł 1998: XXIX).

Zaplecze organizacyjne

W 1955 r. polskie władze podjęły decyzję o stworzeniu organizacji społeczno-kulturalnej dla Ukraińców w Polsce (Słabig 2012: 35). Organizacja ta  - Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne - była nadzorowana przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Słabig 2012: 35). Do zadań UTSK miało należeć podnoszenie „poziomu kultury i świadomości narodowej”, a także rozwijanie kultury „socjalistycznej w treści i narodowej w formie” (Słabig 2012: 35). Z czasem jednak w organizacji znalazły się osoby niewspierające systemu politycznego, a terenowi działacze UTSK poczęli agitować za likwidacją skutków przesiedlenia i umożliwieniem ludności ukraińskiej powrotu na dawne ziemie. Po 1957 r. wzmocniono kontrolę w stosunku do towarzystwa, a w razie potrzeb likwidowano niektóre oddziały terenowe (Słabig 2012: 36).
Największą organizacją skupiającą mniejszość ukraińską jest  Związek Ukraińców w Polsce – następca prawny Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego (http://www.zup.ukraina.com.pl/) (Kossakowska 2007: 161). Ponadto działa szereg innych organizacji: Towarzystwo Ukraińskie w Lublinie (http://www.ukr-tov.pl), Związek Ukrainek, Ukraińskie Towarzystwo Nauczycielskie w Polsce, Ukraińskie Towarzystwo Lekarskie, Stowarzyszenie Ukraińców - Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego, Organizacja Młodzieży Ukraińskiej „PŁAST” (organizacja skautowa – http://plast.domiwka.net), Ukraińskie Towarzystwo Historyczne (http://www.uitp.net.pl/), Związek Niezależnej Młodzieży Ukraińskiej (http://www.facebook.com/pages/Związek-Ukraińskiej-Młodzieży-Niezależnej/117915798298981).
Na Podlasiu działa Związek Ukraińców Podlasia (http://www.zup.org.pl).


Herb „Płastu” zawiera symbolikę skautową (lilijka), jak i narodową symbolikę ukraińską (Tryzub), za: http://www.plast.org.ua/pl/.

W Polsce działają ponadto liczne przedsięwzięcia muzyczne, teatralne i artystyczne. Organizowane są festiwale i imprezy kulturalne o charakterze ukraińskim, np. coroczny Ukraiński Jarmark Młodzieżowy w Gdańsku.
Na Wołyniu działa związek wysiedlonych z Chełmszczyzny Холмщина (Chołmszczyna). We Lwowie działa Lwowskie Regionalne Towarzystwo Społeczno-Kulturalne „Nadsanie” (Надсяння) (http://nadsiannia.at.ua). Organizacje wysiedlonych skupia Об’єднання товариств депортованих українців Закерзоння (Związek towarzystw deportowanych Ukraińców „Zacurzonie”).


Banner promujący Ukraiński Jarmark Młodzieżowy (za: http://www.facebook.com/Jarmarok).

Bibliografia

Arlt, Fritz 1940. Die ukrainische Volksgruppe im Generalgouvernement. Krakau: Arlt.
Бандрівський, Д. Г. [Bandriwski] et al. 1988. Атлас украïнськоï мови. Киïв: Наукова думка.
Bobryk, Adam 2011. „Narodowościowy aspekt języka Liturgii w Polskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej”, w: Ewa Golachowska & Anna Zielińska (red.) Wokół religii i jej języka. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Чубинский, Павел П. [Czubinski] 1877. Труды Этнографическо-статистической экспедиціи в Западно-Русскій край, снаряженной Императорским Русским географическим обществом (Юго-Западный отдѣл). матеріалы и изслѣдованія. Т. 7. Выпускъ 2-й. Петербург.
Czyżewski, Feliks 1986. Atlas gwar polskich i ukraińskich okolic Włodawy. Lublin: UMCS.
Czyżewski, Feliks 1993. „Peryferie językowe a gwary przejściowe (na przykładzie ukraińskich gwar Pobuża przedstawionych w AUM)”, Rozprawy Slawistyczne 6: 37-54.
Czyżewski, Feliks & Michał Sajewicz 1997. „Słownictwo ludowe ukraińskiej gwary wsi Ochoża koło Chełma”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 45-87.
Czyżewski, Feliks & Stefan Warchoł 1998. Polskie i ukraińskie teksty gwarowe ze wschodniej Lubelszczyzny. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Fałowski, Adam 2011. „Język ukraiński”, w: Barbara Oczkowa & Elżbieta Szczepańska (red.) Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny. Kraków: UJ, s. 127-144.   
Fiedler, Adrian 2008. „Die ukrainische Minderheit in der polnischen Wojewodschaft Westpommern 60 Jahre nach der Akcja Wisła”, w: Stefan Daute & Adrian Fiedler (red.) Slavische nationale Minderheiten im Ostseeraum. Potsdam: Universitätsverlag Potsdam, s. 27-44.
Głuszkowska, Jadwiga 2001. „Wschodniosłowiańskie elementy językowe w folklorze podlaskim”, w: Elżbieta Smułkowa & Anna Engelking (red.) Język i kultura białoruska w kontakcie z sąsiadami. Warszawa: Wydział Polonistyki UW, s. 81-92.
Jähnig, Georg 2008. „Medien der Minderheiten – Ukrainer in Polen, Polen in Litauen”, w: Stefan Daute & Adrian Fiedler (red.) Slavische nationale Minderheiten im Ostseeraum. Potsdam: Universitätsverlag Potsdam, s. 77-81.
Jarczak, Danuta 1972. „Niektóre osobliwości przemieszczonej gwary ukraińskiej w powiecie stargardzkim województwa szczecińskiego”, Zeszyty Naukowe 6: 41-54. Szczecin: Uniwersytet Poznański im. Adama Mickiewicza. Wyższa Szkoła Nauczycielska w Szczecinie.
Каращук, Ганна [Karaszczuk] 2001. „Волинь и польщизна”, w:  Feliks Czyżewski & Hryhorij Arkuszyn (red.) Ukraińskie i polskie gwary pogranicza. Lublin-Łuck: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, s. 103-109.
Karaś, Mieczysław 1975. Studia nad dialektologią ukraińską i polską: z materiałów b. Katedry języków ruskich UJ. Kraków: PWN.
Karwowska, Iwona 2011. „Mniejszość ukraińska w województwie zachodniopomorskim w świetle wystawy Ukraińcy na Pomorzu Zachodnim 1947-2007 w Muzeum Narodowym w Szczecinie”, w: Artur Kijas (red.) Ukraińcy – historia i kultura. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, s. 208-218.
Kossakowska, Ilona 2007. „Mniejszości narodowe i etniczne w województwie podlaskim”, w: Antoni Mironowicz & Marcin Ulanowski (red.) Kościoły i związki wyznaniowe, a świadomość narodowa mieszkańców pogranicza. Białystok: Wyższa Szkoła Administracji Publicznej im. Stanisława Staszica, s. 155-168.
Kruk, Mikołaj 1997. „Białorutenika w białostockich czasopismach i periodykach w latach 1985-1995”, w: Jan F. Nosowicz (red.) Dziedzictwo przeszłości związków językowych, literackich i kulturowych polsko-bałto-wschodniosłowiańskich. Białystok: UB, s. 63-72.
Kuraszkiewicz, Władysław 1963. Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej. Warszawa: PWN.
Лісна, Людмила [Lisna] 2001. „Холмські и перемиські діалектизми у мовленииі переселенців”, w:  Feliks Czyżewski & Hryhorij Arkuszyn (red.) Ukraińskie i polskie gwary pogranicza. Lublin-Łuck: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, s. 91-94.
Lewis, M. Paul (red.) 2009. The Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas: SIL International. [http://www.ethnologue.com/].
List of declarations 2012. „List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages. Status as of: 3/11/2012”, Council of Europe. [http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ListeDeclarations.asp?NT=148&CM=8&DF=23/01/05&CL=ENG&VL=1]
Лесів, Михайло [Łesiw] 1997. Украïнські говірки у Польщі. Варшава: Украïнський Архів.
Łesiów, Michał 1994. „Gwary ukraińskie między Bugiem i Narwią”, Białostocki Przegląd Kresowy II: 117-137.
Łesiów, Michał 1997. „Historia badań nad gwarami ukraińskimi na ziemiach współczesnej Polski”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 13-31.
Magocsi, Paul Robert 2010. A History of Ukraine. Toronto: University of Toronto Press.
Mały rocznik statystyczny 2012. MRS 2012. Warszawa: ZWS.
Matelski, Dariusz 1999. Niemcy w Polsce w XX wieku. Warszawa-Poznań: PWN.
Matelski, Dariusz 2012. „Ochrona prawna mniejszości narodowych i etnicznych w Trzeciej Rzeczypospolitej”, w: Beata A. Orłowska & Krzysztof Wasilewski (red.) Mniejszości regionu pogranicza polsko-niemieckiego. Gorzów Wielkopolski: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, s. 59-75.
Misijuk, Włodzimierz 2012. „Nasz obecnie używany cerkiewny język liturgiczny – pomoc, czy utrudnienie?”, Parafia prawosławna pw. Wszystkich Świętych w Białymstoku. [http://www.wygoda.cerkiew.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=403&format=pdf]
Napier, Walter 1932. „The Ukrainians in Poland: An Historical Background”, International Affairs 11/3: 391-421.
Prystasz, Jarosław 2011. „Mniejszość ukraińska o swojej kulturze. Wyniki badań ankietowych”, w: Artur Kijas (red.) Ukraińcy – historia i kultura. Szreniawa: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego, s. 146-158.
Пшепюрська-Овчаренко, Марія 2007. Мова украïнців Надсяння. Перемишль: Перемиський відділ ОУП.
Sajewicz, Michał 1997. „O białorusko-ukraińskiej granicy językowej na Białostocczyźnie.”, w: Feliks Czyżewski & Michał Łesiów (red.) Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 91-107.
Słabig, Arkadiusz 2009. „Inwigilacja ludności ukraińskiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1947-1989 na podstawie dokumentów organów bezpieczeństwa”, w: Jarosław Syrnyk (red.) Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz cudzoziemców. Warszawa: IPN, s. 180-202.
Słabig, Arkadiusz 2012. „Działalność społeczno-kulturalna Ukraińców, Litwinów i Białorusinów na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej w latach 1956-1989 na tle polityki władz”, w: Beata A. Orłowska & Krzysztof Wasilewski (red.) Mniejszości regionu pogranicza polsko-niemieckiego. Gorzów Wielkopolski: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, s. 35-58.
Snyder, Timothy 2006. Rekonstrukcja narodów. Polska, Ukraina, Litwa i Białoruś 1569-1999. Sejny: Pogranicze.
Syrnyk, Marek [rok nieznany]. „Historia organizacji nauki języka ukraińskiego w Polsce po 1952 roku”, Ridna Mowa. [http://interklasa.pl/portal/dokumenty/ridna_mowa_pl/index.php?page=nauka-jezyka-ukrainskiego]
Syrnyk, Marko & Tomasz Wicherkiewicz 2006. Ukrainian & Ruthenian. The Ukrainian and Ruthenian language in education in Poland. Ljouwert: Mercator-Education. [http://www.mercator-research.eu/fileadmin/mercator/dossiers_pdf/Ukrainian_Ruthenian.pdf]
Syrnyk, Jarosław 2008. Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (1956-1990). Wrocław: IPN.
Ukraiński Jarmark Młodzieżowy, Facebook. [http://www.facebook.com/Jarmarok]
Warchoł, Stefan 1992. Specyfika gwar mieszanych i przejściowych na terenach etnicznie zróżnicowanych. Lublin: UMCS.
Wicherkiewicz, Tomasz 2000. „Tożsamość mniejszości językowych w Rzeczypospolitej Polskiej”, w: T. Kostyrko, T. Zgółka (red.) Kultura wobec kręgów tożsamości. Materiały konferencji przedkongresowej Poznań 19-21 października 2000. Poznań-Wrocław.
Власовський, Іван [Własowski] 1961. Нарис історіï Украïнськоï Православноï Церкви. Том 4. Бавнд-Брук: Украïнська Православна Церква в ЗДА. [http://www.anti-raskol.ru/pages/574]
Zielińska, Anna et al. 2012. „Wielojęzyczność w województwie lubuskim. Stan współczesny”, w: Beata A. Orłowska & Krzysztof Wasilewski (red.) Mniejszości regionu pogranicza polsko-niemieckiego. Gorzów Wielkopolski: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, s. 13-23.


Autor: Wojciech Gutkiewicz