Berešejs / Gen. 1,1-2

Type: Tekst

Comment: Helen Beer reads the first two lines of Genesis in Yiddish. Tłumaczenia Tory na język jidysz Tradycyjnym językiem świętych pism judaistycznych, w tym przede wszystkim Tory, był język hebrajski, a dokładniej święty język hebrajsko-aramejski (jid. loszn kojdesz ‘święty język’). Jidysz przez stulecia pełnił funkcję wernakularnego języka dnia powszedniego, którego użycie ograniczało się do strefy profanum. Tora od zawsze dostarczała żydowskim pisarzom tworzącym w jidysz tematów, które odpowiednio reinterpretowane i przekształcane trafiały do jidyszowej literatury. Dość szybko, bo już w XVI wieku, jidysz przedostał się także do strefy sacrum, głównie za sprawą tradycji tłumaczenia tekstów hebrajskich na jidysz, która korzenie swoje miała we wschodnioeuropejskich chederach. Praktyka ta polegała na dosłownym tłumaczeniu tekstu hebrajsko-aramejskiego na jidysz przez mełameda, nauczyciela w chederze, i komentowaniu go w tymże języku. Tradycja ‘chumesz-tajcz’ (Pięcioksiąg w tłumaczeniu na jidysz) odrywała ważną rolę w świadomości wschodnioeuropejskich Żydów, którzy często ze względu na niewystarczającą znajomość świętego języka hebrajsko-aramejskiego, poznawali święte teksty w tłumaczeniu na jidysz. Znajomość języka hebrajsko-aramejskiego wśród Żydów wschodnioeuropejskich wcale nie była tak powszechna, jak zwykło się uważać. Tylko mężczyźni, którzy odbyli gruntowne religijne wykształcenie (nauka w chederze i w wyższej szkole religijnej – jesziwie), mogli pochwalić się znajomością świętego języka w stopniu umożliwiającym im samodzielne studiowanie tekstów religijnych. Dlatego też począwszy od XVII wieku zaczęły ukazywać się, początkowo adaptacje historii biblijnych, później tłumaczenia Tory, mające na celu zaznajomienie prostego ludu ze świętymi tekstami. ADAPTACJE TORY Przykładem adaptacji jest najczęściej wznawiana (ponad 210 edycji) i najlepiej sprzedająca się książka w historii języka jidysz – „Cene rene” [jid. Wyjdźcie i paczcie, tytuł zaczerpnięty z Pieśni nad Pieśniami 3.11: „Wyjindźcie, córy Syjonu, a napawajcie się widokiem króla Salomona, dyademu, którym uwieńczyła go matka jego w dzień jego zaślubin, i w dzień wesela serca jego”, tłum. Izaak Cylkow]. Ta „kobieca Biblia” przeznaczona zgodnie z zamysłem samego autora „dla kobiet i mężczyzn, którzy są jak kobiety” (tj. nie znają świętego języka hebrajsko-aramejskiego), jest adaptacją Tory, zawierającą dodatkowo midrasze i haftary. Przygotowana został przez Jakowa ben Icchoka Aszkenazego (1550–1628) z Janowa Lubelskiego. „Cene rene” nie była dokładnym tłumaczeniem tekstu Tory: obok wersu hebrajskiego autor zamieścił jego tłumaczenie na język Żydów wschodnioeuropejskich i opatrzył każdy z nich komentarzem, najczęściej bazującym na komentarzach Rasziego. Umożliwiało to używanie „Cene rene” w liturgicznym cyklu żydowskiego roku jako parszy czytanych każdego tygodnia. Miała ona także wartość praktyczną – komentarze dostarczały wskazówek i porad użytecznych w codziennym życiu, które należy prowadzić zgodnie z żydowskim prawem. Najstarsze zachowane wydanie „Cene rene” pochodzi z 1622 roku. W tradycję reinterpretacji i edycji tekstów biblijnych wpisują się także wcześniejsze, XV i XVI-wieczne adaptacje poszczególnych ksiąg biblijnych, które zaliczane są do najstarszych zabytków literatury jidysz. Są to średniowieczne adaptacje popularnych wówczas, szczególnie na terytoriach germańskich, eposów rycerskich, które w żydowskich wydaniach zachowały formę charakterystyczną dla tego typu literatury, ich treść jednak stanowiły nie historie opiewające bohaterstwo i męstwo rycerzy-bohaterów, a zaadoptowane historie biblijne. Do najpopularniejszych adaptacji należą: „Szmuel-buch” [Księga Samuela] oraz „Melochim-buch” [Księga Królewska] (obie wydane po raz pierwszy w Augsburgu w 1544 roku). Tematy biblijne do końca XVI wieku stanowiły ulubiony motyw oraz źródło inspiracji literatury powstającej w jidysz. KONKORDACJE Pierwszym znanym dziełem hebrajsko-jidyszowym związanym z tłumaczeniem Tory na język jidysz była wydana w Krakowie w 1534 roku (później drugi raz w 1584) konkordancja Mirkewes hamiszne, znana także pod tytułem Sejfer szel reb Anszl. Uchodzi ona za jedno z najstarszych dzieł napisanych w jidysz. Był to słowniczek słów hebrajskich, ułożonych w porządku alfabetycznym wraz z ich jidyszowymi tłumaczeniami. Wydana w Krakowie konkordancja nie zdobyła jednak dużej popularności i szybko popadła w zapomnienie. Inaczej rzecz miała się z wydanymi w Pradze konkordancjami autorstwa Mojsze Jisachara ha-Lewiego Szertelsa: Be’er Mojsze (1605, konkordancja do Pięcioksięgu) oraz Lekach tov (1604, konkordancja do Pieśni nad Pieśnami, księgi Rut, Lamentacji, Koheleta, Estery). Cieszyły się one dużą popularnością m.in. ze względu na swój przystępny charakter: słowa w konkordancjach ułożone zostały zgodnie z kolejnością występowania w tekście i tym samym książki okazały się bardzo pomocne przy lekturze Tory. TŁUMACZENIA TORY Początkowo na jidysz tłumaczone były poszczególne księgi, które opatrzone komentarzami i licznymi uzupełnieniami autorów służyły do studiowania poszczególnych części Tory. Zazwyczaj poszczególne edycje zawierały test oryginalny, tłumaczenie na jidysz, komentarze, niekiedy także homiletyczną część pochodzącą od autora. Do tego typu tłumaczeń-edycji należą m.in.: Sejfer miszley/Di lange megile (Morchechaj ben Jakov z Cieplic, 1582, tłum. Księgi Izajasza i Estery) i inne. W Konstancji w roku 1544 ukazało się tłumaczenie Pięcioksięgu Mojżeszowego, pięciu megili i harftar autorstwa Eljahu Levity, średniowiecznego żydowskiego pisarza, humanisty i filologa. W latach 70-tych XVII wieku dwóch amsterdamskich wydawców pracowało jednocześnie nad tłumaczeniami Biblii na jidysz. Pierwszy – Uri Fajbusz Halewi wydał tłumaczenie autorstwa Jekuthiel ben Icchaka Blitza w roku 1678. Dugi zaś, wywodzący się z Żydów sefardyjskich, Josef Athias, opublikował swoje rok później w przekładzie Alexandera Witzenhausena. Teksty te stanowią dwa pierwsze pełne tłumaczenia Starego Testamentu na jidysz. Przeznaczone były głównie na rynek wschodnioeuropejski, jednak żadne z wydawnictw nie osiągnęło tam spodziewanego sukcesu. Wynikało to między innymi z problemów z dystrybucją oraz z faktu, że w tłumaczeniach nie został zawarty teksty oryginalny w języku hebrajskim. Żadne z amsterdamskich tłumaczeń nie zawierało także komentarzy pomocnych przy czytaniu Tory. Warto także wspomnieć o wydanym na początku XX wieku kompletnym tłumaczeniu Biblii Jehojasza (właść. Solomon Bloomgarden). Autor pracował nad tłumaczeniem ponad 20 lat i postrzegał je jako swoją życiową misję. W latach 1926-1936 nakładem Jewish Publication Society of Philadelphia ukazało się osiem tomów przetłumaczonej na jidysz Tory, a w roku 1938 „kieszonkowa” edycja dwutomowa. Jehojasz chciał nadać swojemu tłumaczeniu dostojny i patetycznych charakter, co osiągnął m.in. poprzez stosowanie tzw. stylu dajczmerisz, polegającego na nieuzasadnionym używaniu wielu germanizmów zamiast wyrazów rdzennie jidyszowych. Marion Aptroot, 1989, Bible Translation as Cultural Reform: The Amsterdam Yiddish Bibles (1678 - 1679). Maks Erik, [1928] 1979, Di geshikhte fun der yidisher literatur fun di eltste tsaytn biz der haskole-tkufe. Jehojasz, 1927, Tojre, Newiim u-Chetuwim, Nowy Jork: https://archive.org/details/nybc200109 Jean Baumgarten, 2005, Introduction to Old Yiddish Literature, Oxford. Erika Timm, 1993, „Formen der Bibelvermittlung im älteren Jiddisch. Zur jiddistischen Forschung der letzten siebzig Jahre“. W: H. Merklein, K. Müller, G. Stemberger (wyd.), Bibel in jüdischer und christlicher Tradition. Festschrift für Johann Maier zum 60. Geburtstag, Frankfurt a.M. S. 299-324.

Access: public