Nazwa

lingwonimy i etnonimy
endolingwonimy

• loszn aszkenaz לשון-אשכּנז (dosł. ‘język Aszkenaz’, termin używany w źródłach pisanych w języku hebrajsko-aramejskim),
• tajcz טײַטש (dosł. ‘niemiecki’, później metonimicznie [1] ‘tłumaczenie’),
• iwre tajcz  עברי-טײַטש (dosł. ‘hebrajsko-niemiecki’),
• jidisz-tajcz יידיש-טײַטש (dosł. ‘żydowsko-niemiecki’),
• polisz-tajcz פּויליש-טײַטש (dosł. ‘polsko-niemiecki’),
• jidysz יידיש (dosł. ‘żydowski’, w źródłach pisanych w języku jidysz od XX w.).

 egzolingwonimy

• język żydowski,
• żargon (nazwa wprowadzona przez zwolenników Haskali [2], w językach słowiańskich początkowo bez konotacji pejoratywnej),
• jidysz (< ang. Yiddish < jid. jidisz < niem. jüdisch ‘żydowski’ < hebr. jehudit ‘żydowski’ < hebr. Juda ‘jedno z 12 plemion Izraela’).

endoetnonimy

• jid ייד, l.mn. jidn (‘Żyd’),
• ben Isroel ישראל בנ (dosł. ‘syn Izraela’), używane często w l.mn. bnej Isroel בני ישראל  (dosł. ‘dzieci Izraela’),
• Isroel ישראל  (‘Izrael’),
• jidisze tochter טאָכטער  יידישע (tylko w odniesieniu do kobiet, dosł. ‘żydowska córa’),
• jidisz kind יידיש קינד (tylko w odniesieniu do kobiet, dosł. ‘żydowskie dziecko’).

egzoetnonimy

• Żyd,
• Izraelita.

Historia i geopolityka

I Rzeczpospolita

Rozmieszczenie ludności żydowskiej w I Rzeczypospolitej (stan na 1764 r.), red. mapy: Jacek Cieślewicz.

Okres międzywojenny

Procentowy udział ludności żydowskiej według województw II Rzeczypospolitej - dane z 1921 r. (dla woj. śląskiego z 1931 r.), red. mapy: Jacek Cieślewicz.

Współczesność

Lista osób deklarujących narodowość żydowską według danych Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 r, red. mapy: Jacek Cieślewicz.

Gdzie jeszcze mówi się w danym języku?

Lista krajów, w których mówi się w jidysz, według liczby użytkowników: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Izrael, Belgia, Rosja, Argentyna, Ukraina, Rumunia, Białoruś, Litwa, Australia, Mołdawia, Panama, Puerto Rico, Republika Południowej Afryki, Urugwaj.

Historia

Krótki rys historyczny Żydów w Polsce

Niezależnie od teorii powstania jidysz faktem jest, że język ten zaczął być używany na terenach polskich wraz z przypływem Żydów aszkenazyjskich z Zachodu. Aszkenaz to biblijna nazwa, którą Żydzi nadali terenom średniowiecznych Niemiec, będących jednym z celów ich wędrówek.
Pierwsze ślady osadnictwa żydowskiego na ziemiach polskich pochodzą z Przemyśla z końca XI w. Później Żydzi emigrowali na terytoria polskie, uciekając m.in. przed pierwszą wyprawą krzyżową (1096 r.-1099 r.). Główna fala emigracji rozpoczęła się jednak około XIII w. Sprzyjającym czynnikiem było wydanie przez Bolesława Pobożnego w 1264 r. Statutów Kaliskich, których obszar obowiązywania został rozszerzony przez Kazimierza Wielkiego w 1334 r. na teren całego Królestwa Polskiego. Działanie takie wynikało z potrzeb ekonomicznych Korony, która chciała rozwijać polskie miasta poprzez imigrację żydowską (także niemiecką). Żydzi zostali objęci ochroną książęcą oraz umożliwiono im tworzenie gmin żydowskich (kahałów), które odznaczały się względną autonomią organizacyjną. W wielu przypadkach uprzywilejowana pozycja żydowskich rzemieślników czy też kupców wywoływała opór m.in. rywalizujących z nimi cechów chrześcijańskich. Sprzeciwiało się także duchowieństwo katolickie, które nawoływało do odsunięcia Żydów od pełnienia funkcji publicznych. Nakazywano im także noszenie wyróżniających się szat. W Polsce jednak przepisy zmuszające Żydów do noszenia tzw. znaków hańby [3], odróżniających ich od reszty społeczeństwa, nigdy nie weszły w życie. Mimo względnej tolerancji panującej w Polsce na przestrzeni wieków Żydzi doświadczyli wielu antyżydowskich wystąpień. Niemniej Korona Królestwa Polskiego była dla nich w XIV w. schronieniem, jakiego nie zaznali w innych krajach Europy. Na początku XVI w. Zygmunt I Stary wprowadził dodatkowe przywileje dla Żydów oraz kary dla miast, które dopuściłyby do wystąpień antyżydowskich. Polska pod panowaniem Zygmunta I Starego i Zygmunta II Starego nazywana była rajem dla Żydów (paradis Judaeorum). Stała się ona rajem nie tylko dla żydowskich kupców czy rzemieślników, ale także dla żydowskich duchownych i uczonych. Talmudyści mieszkający i pobierający nauki w jesziwach [4]  w Polsce cieszyli się sławą w całej ówczesnej Europie. W Krakowie też powstała pierwsza żydowska drukarnia, która drukowała książki w języku hebrajskim i jidysz. W 1579 r. król Stefan Batory utworzył Sejm Czterech Ziem (Waad Arba Aracot ועד ארבע ארצות), który obradował w latach 1581-1764 i był centralnym organem samorządu wszystkich Żydów mieszkających na terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Tak zwany żydowski parlament stanowił precedens na skalę ówczesnej Europy. Regulował on sprawy dotyczącego niemalże każdego obszaru życia społeczności żydowskiej.

Jesziwas Chachmej Lublin została założona w 1930 r. przez rabina Majera Szapirę. Jesziwas Chachmei Lublin była centrum studiów nad Torą i dawała świadectwo istnienia w tej części Polski kilkuwiecznej kultury, nauki i autonomii żydowskiej.
W Lublinie raz do roku (drugi raz w Jarosławiu) obradował w latach 1581-1764 Sejm Czterech Ziem.

Symbolicznym końcem złotego wieku bytności Żydów na ziemiach polskich było powstanie kozackie Bohdana Chmielnickiego, które wybuchło w 1648 r. Ocenia się, że w wyniku rzezi kozackich, najazdów rosyjskich i potopu szwedzkiego (1655 r.-1660 r.) liczba zabitych Żydów wyniosła około 120 tys., a samo powstanie Chmielnickiego nazywane jest w żydowskiej historiografii Pierwszą Zagładą. Wyniszczony kraj odbudowywał się powoli, także gminy żydowskie na nowo musiały budować swoją egzystencję. W tym okresie doszło do wyłonienia się z judaizmu nowych ruchów religijnych, takich jak: sabataizm [5] czy frankizm [6]. Najważniejszym ruchem, który powstał w tym okresie i działa do dziś był chasydyzm. 
W 1764 r., w roku elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego, sejm konwokacyjny rozwiązał Sejm Czterech Ziem, a podatek pogłówny [7] pobierany od gmin żydowskich został zwiększony. Panujące w społeczeństwie polskim nastroje antysemickie spowodowały, że Sejm wprowadził specjalne regulacje, które zezwalały Żydom na wykonywanie zawodów ustalonych w ramach porozumienia z poszczególnymi miastami.
Po trzech kolejnych rozbiorach Polski ludność żydowska znalazła się pod panowaniem trzech różnych władz zaborczych. Ich losy w każdym przypadku były inne.
W zaborze pruskim podejmowano próby mające na celu asymilację społeczności żydowskiej z ludnością niemiecką. W wyniku dekretu z 1797 r. odgórnie nadano Żydom niemiecko brzmiące nazwiska. Zdjęto z nich niektóre ograniczenia prawne, ale z drugiej strony odebrano np. wewnętrzne sądownictwo. Władze pruskie podzieliły społeczność żydowską na tzw. Żydów „naturalizowanych” i „tolerowanych”. Ci pierwsi cieszyli się pełnią swobód obywatelskich, pod warunkiem biegłej znajomości języka niemieckiego oraz  odpowiedniego statusu majątkowego. Żydzi „tolerowani” stanowili ubogą część społeczeństwa żydowskiego. 
W zaborze rosyjskim zastosowano podobne metody asymilacji. Najważniejszym rozporządzeniem, wydanym za panowania Katarzyny II, było zrównanie statusu prawnego Żydów z resztą społeczeństwa. Pielęgnowanie żydowskości mogło spotkać się z prześladowaniami ze strony lokalnej ludności. Polityka asymilacyjna częściowo spowodowała, że Polacy zaczęli utożsamiać Żydów z zaborcą [8], co w późniejszych latach prowadziło do wzrostu antyżydowskich nastrojów. Po nieudanym zamachu na cara Aleksandra II, przeprowadzonym przez Żydówkę Hesię Helfman, odpowiedzialność za ten czyn została przeniesiona na całą społeczność żydowską. Doszło do fali pogromów w wielu miastach Cesarstwa Rosyjskiego. Pogarszająca się bieda i prześladowania doprowadziły do ukształtowania się w obrębie społeczeństwa żydowskiego ruchów socjalistycznych i syjonistycznych, także do emigracji. Dopiero rewolucje: lutowa i październikowa, zmieniły sytuację Żydów w Rosji, kiedy to zostali uznani przez komunistów za ofiary carskich prześladowań.
W zaborze austriackim sytuacja społeczności żydowskiej była najgorsza. W Galicji na przełomie XVII i XVIII w. mieszkało najwięcej Żydów z byłej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Żyli oni w dużej nędzy, co spowodowane było złą sytuacją gospodarczą panującą na tamtych terenach. Także władze austriackie podejmowały próby asymilacji Żydów z pozostałą ludnością. Panująca w zaborze austriackim bieda i wzmagające się nastroje antyżydowskie prowadziły do powstania licznych ruchów nacjonalistycznych i syjonistycznych. Częsta była także emigracja, m.in. do Berlina, Francji czy też do Ameryki.
Po I wojnie światowej powstała niepodległa II Rzeczpospolita Polska. Żydzi stanowili w niej 9% ludności. Wraz z odrodzoną Polską powstawały w społeczności żydowskiej partie polityczne, będące odzwierciedleniem popularnych wśród ówczesnych Żydów ruchów ideologicznych: m.in. partie syjonistyczne, socjalistyczne, religijne, a także folkistowskie – pragnące zachować żydowską autonomię kulturalną. Jednocześnie polskie prawicowe partie polityczne otwarcie głosiły tezy antysemickie, które prowokowały rozruchy antyżydowskie i pogromy w okresie międzywojennym. Sytuacja Żydów uległa poprawie dopiero po zamachu stanu dokonanym przez Józefa Piłsudskiego (1926 r.) i dojściu do władzy sanacji. Po śmierci Piłsudskiego jednak sanacja musiała porozumieć się z obozami prawicowymi, co doprowadziło pod koniec lat 1930- tych do ponownego wzmożenia się prześladowań, w rezultacie czego np. na uniwersytetach wprowadzono tzw. getta ławkowe, które oddzielały studentów żydowskich od nieżydowskich lub ogłoszono bojkot żydowskich sklepów.

Odrestaurowany sklep spożywczy we Lwowie na Ukrainie. Szyldy napisane są w językach polskim, niemieckim i jidysz (2012), fot. Michael Hornsby.

W przeciągu kilku lat trwania II wojny światowej wymordowano większość europejskiego Żydostwa. Z 3,5 milionów polskich Żydów ocalało około 200-300 tysięcy. Blisko połowa z nich wyemigrowała z Polski w pierwszych latach powojennych. Po powstaniu państwa Izrael nastąpiła kolejna fala emigracji. Komunistyczne władze przez długi czas nie wydawały wiz wyjazdowych, w następstwie czego kolejne fale emigracji z Polski nastąpiły dopiero po 1956 r., wraz z liberalizacją praw emigracyjnych. Ostatnia fala emigracji została wywołana przez wydarzenia marca 1968 r., kiedy studenckie protesty przeciw ograniczeniom wolności i cenzurze PZPR zostały uznane przez władze za działania „V kolumny syjonistycznej”. Zapoczątkowało to wielką antysemicką nagonkę na mieszkających w Polsce Żydów - wielu zostało zwolnionych z pracy, wyrzuconych z PZPR. W okresie tym zmuszono do wyjazdu ok. 20 tysięcy Żydów. Obecnie w Polsce według danych ostatniego spisu powszechnego (2012 r.) żyje ok. 7 tysięcy Żydów.

Mitologia

Żydzi wybrali Polskę jako miejsce zamieszkania przede wszystkim z przyczyn pragmatycznych. Sytuacja polityczno-społeczna w XIII/XIV-wiecznym państwie polskim była dla nich korzystna i ułatwiła żydowskie osadnictwo na jego terenach [9]. Z krajem tym łączyli oni wielokrotnie swoje marzenia i nadzieje, które wyrażali między innymi w licznych legendach. Legitymizują one nie tylko obecność Żydów w Polsce, ale także opisują ich losy w tym kraju oraz przyjaze stosunki, które łączyły ich z Polakami i które mają swoje odbicie np. w legendzie o Esterce, kochance Kazimierza Wielkiego lub w opowieści o Saulu Wahlu, żydowskim królu Polski na jedną noc.
Istnieje kilka legend traktujących o początkach obecności Żydów w Polsce. Według jednej z nich lud Izraela, szargany nieszczęściami, szykanowany, prześladowany i przepędzany z miejsca na miejsce, zdecydował się wyruszyć w dalszą wędrówkę. Szukał dróg prowadzących do nowego kraju, który zapewni im spokój i szczęście. Nie wiedzieli jednak dokąd iść aż do momentu, kiedy z nieba spadła kartka. A na niej napisane było: „idźcie do Polski!”. Poszli więc do Polski, zaoferowali królowi górę złota, a ten przyjął ich z wdzięcznością i gościnnością. Inna legenda pokazuje Polskę jako kraj, w którym Żydzi mieszkali od dawien dawna. Opuszczając Królestwo Franków, natrafili pod Lublinem na Las Kawęczyński, w którym na każdym drzewie wisiała kartka z traktatem z Talmudu. Trzecia, najbardziej popularna legenda, wywodzi nazwę Polski z języka hebrajskiego. Gdy Żydzi przybyli na ziemie polskie, usłyszeć mieli głos mówiący do nich po hebrajsku: po-lin (hebr. פה-לין), co oznacza  tu przenocuj. Dodatkowo w języku hebrajskim Polin (hebr. פולין) homonimicznie oznacza Polskę (Agnon 1916: 3-8).

język hebrajski	transliteracja	transliteracja
פה-לין	po-lin	'tu przenocuj'
פולין	Polin	'Polska'

Kazimierz Wielki był władcą, który rozszerzył przywileje nadane Żydom na teren całego rządzonego przez siebie kraju oraz był przychylnie nastawiony do Żydów przez okres swoich rządów. Niektórzy przyczyn tego dopatrują się w legendzie o Esterce. Żydówka Esterka miała być kolejną kochanką lub żoną Kazimierza Wielkiego, po Rokiczanie Praskiej oraz Adelajdzie Haskiej. Była niezwykle piękna i inteligentna, dała Kazimierzowi Wielkiemu dwie córki, które król pozwolił wychować w religii żydowskiej oraz dwóch synów - Niemierzę i Pełkę, którzy zostali oddani na wychowanie królowi i przyjęli wiarę chrześcijańską. Esterka często porównywana jest do biblijnej Estery, która wyszła za mąż za potężnego, pogańskiego króla Achaszwerosza i wstawiła się u swego męża za ludem Izraela, ocaliwszy go w ten sposób od pewnej śmierci. Sugeruje się przez to, że to ze względu na Esterkę król Kazimierz Wielki tak upodobał sobie polskich Żydów (Shmeruk 2000: 8-10).
Kolejna legenda dotyczy Saula Wahla, czyli właściwie Saula Katzenellenbogena, faktora królów Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, osobistego bankiera domu Radziwiłłów, syna rabina Samuela Katzenellenbogena z Padwy. Według podań Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Czarny udał się na pielgrzymkę pokutną, pod koniec której znalazł się w Padwie, nie mając ani grosza przy duszy. Odmawiano mu pomocy, a wzmianki o jego książęcym pochodzeniu zbywano śmiechem i drwinami. Dopiero rabin Samuel Katzenellenbogen udzielił mu wsparcia i dał potrzebne środki na powrót do Polski. Po powrocie do Polski Mikołaj Radziwiłł odnalazł syna Samuela, Saula, który uczył się w jesziwie w Brześciu Litewskim. Będąc pod wrażeniem jego zdolności intelektualnych oraz wielkiej wiedzy, Radziwiłł zabrał Saula na swój dwór. Katzenellenbogen był tam bankierem oraz dzierżawcą ceł i warzelni soli. Wkrótce zdobył wielki majątek, a jego umiejętności docenił sam król Stefan Batory, który uczynił go swoim bankierem. Po śmierci Batorego w 1586 r. niezdecydowanie szlachty doprowadziło do podwójnej elekcji, w jej wyniku wybrani zostali Maksymilian Habsburg i Zygmunt III Waza; zaszła więc konieczność wyboru tymczasowego króla. Miał nim zostać Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Czarny, ten jednak odmówił, sugerując, że królem powinien zostać ktoś bezstronny w sporze o tron, ktoś o wielkiej mądrości – zaproponował więc Saula Wahla. Ten przyjął tę godność i według legendy sprawował władzę przez jedną noc. W tym czasie wydał wiele nowych praw, między innymi przywileje dla ludności żydowskiej.

Pokrewieństwo i tożsamość

Języki żydowskie

Jidysz jest tylko jednym z tzw. języków żydowskich, którymi posługiwała się rozsiana po świecie diaspora żydowska. Żydom towarzyszyła uniwersalna zasada, według której przejmowali lokalne języki krajów osiedlenia i na ich podstawie formowali własne języki, które mniej lub bardziej podobne były do języków miejscowych. Wspólnymi cechami wszystkich języków żydowskich był zapis przy pomocy znaków alfabetu hebrajskiego oraz zapożyczenia z tego języka. W ten sposób ukształtowały się takie języki żydowskie jak ladino (czyli judeo-hiszpański), język judeo-perski, język judeo-arabski itp. [10]. 

Rodzina językowa

Jidysz to język mieszany powstały na skutek długotrwałego i intensywnego kontaktu kulturowego i językowego na pograniczu słowiańsko-germańskim wskutek fuzji elementów języków determinujących [11]  (języka hebrajsko-aramejskiego, języków słowiańskich, języka niemieckiego oraz szczątkowego komponentu romańskiego).

Podobieństwo do:

• języka polskiego,
• innego języka większościowego,
• innych języków mniejszościowych.

W procesie powstania języka najważniejszą rolę odegrały następujące komponenty językowe: semicki (język hebrajsko-aramejski [12]); romański (w terminologii Weinreicha [13] język carfacki/judeo-francuski [14]); germański (różne dialekty języka niemieckiego) i słowiański (w kolejności chronologicznej języki: czeski, polski, białoruski, ukraiński, słowacki, rosyjski).
Istnieją dwie teorie dotyczące genezy języka jidysz – teoria germanocentryczna i teoria slawocentryczna [15]. Ta pierwsza zakłada, że jidysz należy do rodziny języków germańskich, a dokładniej do grupy języków zachodniogermańskich, wraz z językami: angielskim, niemieckim, fryzyjskim, niderlandzkim i afrykanerskim. Według niej jidysz powstał w X w. w Lotaryngii na bazie dialektów średnio-wysoko-niemieckich [16]. W wyniku emigracji ludności żydowskiej na tereny słowiańskie rozwijał się pod wpływem lokalnych języków słowiańskich, co jednak nie miało większego wpływu na jego strukturę. Teoria germanocentryczna twierdzi, że jidysz jest językiem germańskim zarówno genetycznie, jak i pod względem gramatyczno-strukturalnym. Zakłada ona także ciągłość rozwojową między tzw. jidysz zachodnim, którym posługiwali się Żydzi w  Europie Zachodniej i który wyszedł z użycia w XIX w., a jidysz wschodnim używanym w Europie Wschodniej. Zgodnie z tym założeniem obie odmiany języka jidysz należy traktować jako dwa dialekty tego samego języka.
Teoria slawocentryczna natomiast zakłada, że „jidysz jest językiem mieszanym powstałym na podłożu (substracie) słowiańskim w wyniku zamiany (ang. language shift) wcześniejszego żydowskiego wariantu języka słowiańskiego na jego odpowiednik germański” (Geller 2008:19). Główny proponent tej teorii, izraelski językoznawca Paul Wexler, w swojej publikacji pt. Yiddish – the fifteenth Slavic language. A study of partial language shift from Judeo-Sorbian to German (Jidysz – piętnasty język słowiański. Studium o częściowej zamianie  języka  judeo-łużyckiego na niemiecki) postuluje tezę, według której słowiańskim substratem dla jidysz miałby być język judeo-łużycki (Wexler 1991). W przeciwieństwie do teorii germanocentrycznej, teoria slawocentryczna jidysz zachodni i jidysz wschodni traktuje jako dwa odrębne języki, przy czym dzisiejszy język jidysz wyrósł jako kontynuacja rozwojowa  jidysz wschodniego.
Mieszany charakter języka jidysz przejawia się także w rozbudowanej synonimice. Często zdarza się, że konkretne pojęcia określane są za pomocą kilku wyrazów pochodzących z różnych języków na niego oddziałujących. W związku z tym wiele zapożyczeń nabrało konkretnych, wyspecjalizowanych znaczeń kontekstualnych. Katz (2005) podaje przykład wyrazu gest געסט (z niem. Gast ‘gość’), który oznacza każdy rodzaj gości; orchim (z hebr.  אורחיםאורח ) to zwykle ‘ubodzy odwiedzający, których powinno się ugościć podczas szabatu lub świąt’; natomiast uszpizn (z aram. אושפיזין) to ‘siedem biblijnych postaci, od Abrahama do Dawida, które, według żydowskich wierzeń, odwiedzają kuczki podczas Święta Szałasów - Sukes’.
Jidysz oraz inne języki żydowskie wykazują kilka wspólnych cech, które wynikają z ich charakteru jako języków silnie wiążących społeczności żydowskie z judaizmem. Wspólną cechą jest zapis przy użyciu znaków alfabetu hebrajskiego [17], co związane było z poczuciem religijnej tożsamości ich użytkowników. Posiadały one także pewną wspólną warstwę leksykalną, zapożyczoną z języków hebrajskiego i aramejskiego. Pamiętając o wadze języka hebrajskiego dla społeczności żydowskiej, zrozumiałe jest, że wszystkie te języki łączyły tzw. kulturemy – zapożyczenia z języków hebrajskiego i aramejskiego – dwóch języków liturgii żydowskiej.


Alfabet jidysz. Litery koloru czerwonego są używane wyłącznie w wyrazach pochodzenia semickiego.   


Jidysz zapisany alfabetem hebrajskim: Plakat przedstawienia Żydowski Król Lear.
Poniższe częściowe tłumaczenie pochodzi ze strony Biblioteki Publicznej Nowego Jorku (NYPL):

Der Yudisher Kenig Lier [Żydowski Król Lear] w reżyserii
p. Jacoba Gordina
p. Jacob Adler jako Król Lear,
p. [Berl] Bernstein jako Shammai
Windsor Theatre, Czwartek, 13 października, 1898.

- Morze diamentów!
-Co, jeszcze więcej diamentów? – pytasz drwiąco – to pewnie jakaś nowa sztuka, ale co z tego?
-Nie, przyjacielu, tym razem się mylisz. Zapewniamy cię, że tym razem stworzyliśmy coś, czego nigdy wcześniej nie widziałeś, nawet w swoich snach. Posłuchaj, co dla ciebie przygotowaliśmy: Żydowskiego Króla Lear, a to w imieniu The Hebrew Legal Aid and Protective Association. NYPL Digital ID 435133.

Obraz jest własnością publiczną, gdyż przedawniły się jego prawa autorskie. Dotyczy to Australii, Unii Europejskiej oraz krajów, które uznają prawa autorskie za przedawnione po min. 70 latach od śmierci autora.

Jidysz może być również zapisywany w alfabecie łacińskim; kliknij tutaj, aby zobaczyć tabelkę stworzoną przez YIVO (Żydowskii Instytut Naukowy) przedstawiającą jeden ze sposobów transliteracji jidysz. Choć standardowy jidysz jest ogólnie akceptowy, od czasu do czasu jest ignorowany na rzecz wyrazów, których pisownia jest powszechnie znana i używana przez użytkowników jidysz. Na przykład w wielu amerykańskich słownikach występuje słowo zapisywane jako chutzpah, ale według YIVO poprawna jego transliteracja to khutspe (w polskiej transkrypcji trzeba by to słowo zapisać jako ‘chucpe’).

Język czy dialekt? Jak sama grupa to widzi

Przez długi czas jidysz postrzegany był przez jego użytkowników jako niepełnoprawny żargon, zlepek różnojęzycznych elementów (zwłaszcza w środowisku zwolenników Haskali) i odmawiano mu miana autonomicznego, samodzielnego języka. Dopiero w XX w. w wyniku podejmowanych starań środowisk jidyszystycznych [18] oficjalnie uznany został za jeden z narodowych języków Żydów w Europie Wschodniej (drugim był język hebrajski – por. obrady konferencji w Czerniowcach w 1908 r. [19]). Z językoznawczego punktu widzenia jidysz nie jest ani dialektem, ani socjolektem. W przededniu II wojny światowej jidysz w niczym nie ustępował innym tzw. językom kulturalnym [20].

Tożsamość: jak sama grupa to widzi

• Narodowa i etniczna

Język jidysz pełnił funkcję identyfikującą i w obliczu nieistniejącego „państwa żydowskiego” jako jednostki narodowotwórczej stał się wyrazem żydowskiej tożsamości i czynnikiem współtworzącym kulturę Żydów we  Europie Wschodniej. Służył on także do samookreślenia posługującej się nim wspólnoty komunikacyjnej.

• Religijna

Żydzi od zawsze byli narodem mocno związanym z judaizmem, stanowiącym ważny element ich egzystencji. To religijno-kulturowe dziedzictwo żydowskie, jakimi były święte pisma [21] judaizmu, współtworzyło ich tożsamość.  
Jidysz, podobnie jak inne języki żydowskie, zapożyczał z loszn kojdesz [22] (לשון-קודש) nowe słowa, jak i całe konstrukcje gramatyczne. Również wpływ jidysz na święty język był znaczący, o czym świadczą kalki semantyczne pojawiające się w tekstach pisanych w tym języku.
Obecnie użytkowników języka jidysz można podzielić na dwie grupy: religijną i świecką.
Holokaust sprawił, że duża część Żydów odeszła od judaizmu, a ich tożsamość przestała mieć zabarwienie wyznaniowe. Istnieją jednak społeczności żydowskie, które dalej kultywują religię mojżeszową (judaizm), a wraz z nią język jidysz. Przykładem zachowania  funkcjonalnej dyglosji [23] jidysz-hebrajskiej jest społeczność chasydzka żyjąca w enklawach w Stanach Zjednoczonych, Izraelu i kilku europejskich miastach. Jidysz cały czas funkcjonuje tam jako język codziennego użytku. Społeczności te podejmują jednocześnie próbę oddzielania języka utylitarnego od świętego języka liturgii.

• Biolekty

Warto zaznaczyć, że jidysz często nazywany był mame loszn (מאַמע-לשון) – językiem matek i żydowskich kobiet. W skrajnych przypadkach nawet sfera sacrum uzależniona była pod względem lingwistycznym od płci jej odbiorców. Zdarzało się, że w dwujęzycznych modlitewnikach – jidysz hebrajsko-aramejskich – podawane były dwie różne wersje tej samej modlitwy; ta w języku świętym przeznaczona była dla mężczyzn, ta w jidysz do odmawiania przez kobiety (Seidman 2010).
Dziś w społecznościach chasydzkich jidysz jest językiem używanym przede wszystkim przez mężczyzn. Jak podaje Fader, kobiety są bardziej skłonne mówić w języku miejscowym (w przykładach analizowanych przez autorkę jest to język angielski), który jednakże charakteryzuje się dużą ilością zapożyczeń z jidysz (Fader 2009).

Jidysz polski

Klasyfikacja dialektów jidysz

Dialektalny podział języka jidysz był jednym z językoznawczych zagadnień, które wzbudzały zainteresowanie badaczy od najdawniejszych czasów. Już w XVII w. zdawano sobie sprawę z fonetycznych, morfologicznych i leksykalnych różnic istniejących między językiem używanym na terytorium niemieckojęzycznym a językiem, w którym mówiono na Wschodzie, głównie na terenach słowiańskich (Katz 1983: 1019). Dziś termin jidysz odnosi się przede wszystkim do wschodniej odmiany języka i tak też należy go rozumieć. Z tego powodu w niniejszym szkicu pominięty zostanie dialektalny podział języka używanego przez Żydów w Europie Zachodniej [24].


Mapa dialektów jidysz (na podstawie Barnavi i Charbit 1992: 193).

Przy podziale jidysz na dialekty stosowane były różne kryteria. W 1913 r. Ber Borochow, uchodzący za ojca nowoczesnej jidyszystyki [25], obierając za punkt odniesienia kryterium etniczne grup zamieszkujących dane tereny, zaproponował podział dialektów na jidysz polski, jidysz południowy (używany na terytorium Bukowiny, Rumunii i na Wołyniu, zwany też ukraińskim) oraz jidysz litwacki zwany też litewskim (Katz 1983: 1020). Należy podkreślić, że używane określenia nie mogą być utożsamiane z rzeczywistymi dzisiejszymi, ani nawet ówczesnymi, granicami państwowymi. Wskazują one raczej na ko-terytorialne języki, z którymi dany dialekt pozostawał w kontakcie i które na niego wpływały: na dialekt polski – język polski, na dialekt południowy – język ukraiński, na dialekt litewski – język białoruski oraz litewski. Warto również podkreślić, że w odniesieniu do dialektalnych różnic, osoby posługujące się danymi dialektami nazwano w jidysz odpowiednio poljakes ‘Polakami’ (פּאָליאַקעס), galicjaner ‘Galicjaninami’ (גאַליציאַנער) oraz litwakes ‘Litwakami’ (ליטוואַקעס). Rozróżnienie to nie wskazywało jedynie na różnice czysto językowe, często odnosiło się także do charakterologicznych i światopoglądowych różnic między Żydami zamieszkującymi różne terytoria Europy Wschodniej [26].
Różnice między poszczególnymi dialektami języka jidysz wynikają przede wszystkim ze zróżnicowanej realizacji samogłosek akcentowanych. Salomo Birnbaum przy zastosowaniu kryterium fonetycznego przeprowadził podział na dialekt –o (litewski) oraz diatekt –u (polski i południowy). Kryterium podziału była wymowa samogłoski [o], w takich wyrazach jak: jid. stand. zogn ‘powiedzieć’ (זאָגן), tog ‘dzień’ (טאָג); w dialekcie –u realizowane jako zugn, tug; w dialekcie –o jako zogn, tog. Dodatkowo Birnbaum podzielił dialekt -u na dwa odłamy: dialekt –aj (polski) oraz dialekt –ej (południowy, ukraiński). Podstawę podziału stanowiła fonetyczna realizacja standardowego dyftongu [ej], w takich wyrazach jak: jid. stand. mejdl (מיידל)‘dziewczyna’, zejde (זיידע) ‘dziadek’, pejsech (פסח) ‘Pascha’; w dialekcie –aj wymawiane jako majdl, zajde, pajsech;w dialekcie –ej jako mejdl, zejde, pejsech. 
Obierając za punkt wyjścia kryterium geograficznego rozprzestrzenienia danego dialektu, Nojech Pryłucki w 1920 r. zaproponował podział na jidysz centralny i jidysz wschodni. Jidysz centralny w rozumieniu Pryłuckiego używany był na terenach ówczesnej Polski, jidysz wschodni obejmował dzisiejszą Litwę, Łotwę, część Ukrainy, Rumunię, Besarabię i Wołyń. W tym miejscu należy podkreślić znaczne zasługi Pryłuckiego dla rozwoju dialektologii języka jidysz. Jego Nojech Prilucki Priulcki zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte  (נח פּרילוצקי זאַמלביכער פֿאַר יידישן פֿאָלקלאָר, פֿילאָלאָגיע און קולטו-געשיכטע, Nojecha Pryłuckiego antologia żydowskiego folkloru, filologii i historii kultury) (1917, 1921) stanowi pierwszy naukowy zbiór folklorystyczny wydany w jidysz, przy opisie którego Pryłucki uwzględnił różnice dialektalne zebranego materiału. On też uchodzi za badacza, który stworzył podwaliny dla naukowego zainteresowania dialektami jidysz [27]. Przez długi czas zaproponowana przez Pryłuckiego klasyfikacja dialektów jidysz obowiązywała w naukowych opracowaniach. Do niej także nawiązuje obowiązujący dziś podział. Przytoczony on został za Katzem (1983), stosując jednak uproszczoną terminologię – np. dla określenia dialektu używanego przede wszystkim na terytorium Królestwa Polskiego użyte zostało nie określenie centralny jidysz wschodni, a jedynie jidysz centralny. Termin jidysz używany jest tutaj w odniesieniu do języka Żydów wschodnioeuropejskich (tego co Katz nazywa jidysz wschodnim), a nie ich współwyznawców zamieszkujących tereny Europy Zachodniej (jidysz zachodni).
Tradycyjnie wyróżnia się trzy dialekty jidysz:

• północno-wschodni (w terminologii Birnbauma dialekt –o) używany przede wszystkim na Litwie, Łotwie, Białorusi, północno-wschodniej Ukrainie i w północno-wschodniej Polsce (okolice Suwałk). Dialekt ten zwany jest także dialektem litwackim lub litewskim. Ten dialekt stał się podstawą współczesnego języka standardowego, który studiowany jest przez chcących nauczyć się jidysz oraz w którym głównie powstaje współczesna literatura jidysz i wydawana jest prasa (należy jednak zaznaczyć, że nie wszystkie cechy charakterystyczne dla dialektu północno-wschodniego wprowadzone zostały do wersji standardowej);
• centralny (w terminologii Birnbauma dialekt –aj), w którym mówiono głównie na terenach Królestwa Kongresowego, także zachodniej i częściowo wschodniej Galicji oraz na terenie północnych i wschodnich Węgier, i w Transylwanii. Od głównego terytorium jego użytkowania, terytorium Polski, zwany jest on także dialektem polskim;
• południowo-wschodni (w terminologii Birnbauma dialekt –ej), określany także jako jidysz wołyński, podolski lub besarabski, używany był na terytorium Ukrainy, częściowo we wschodniej Galicji, Rumunii i w południowo-wschodniej Polsce.

Ze względu na występowanie szeregu wspólnych cech fonetycznych między dialektem centralnym i południowo-wschodnim zwykło określać się je mianem dialektu południowego (w opozycji do dialektu północnego – litwackiego). Cechą charakterystyczną obu dialektów tworzących dialekt południowy była wymowa protosamogłoski [28] [a:] [29] jako [u] (por. zugn, tug). Dopiero w obrębie tej większej grupy zwykło wyróżniać się dialekt charakteryzujący się wymową protosamogłoski [e₁] [30] w dialekcie polskim jako [aj] (por. majdl ‘dziewczyna’, zajde ‘dziadek’) a w dialekcie południowym jako [ej] (por. mejdl, zejde). Przytaczana przez wielu badaczy dialektów jidysz fraza kojfn flejš (קויפֿן פֿלייש) ‘kupować mięso’ brzmiałaby w jidysz północnym: kejfn flejš, w jidysz centralnym: kojfn flajš, zaś w jidysz południowym: kojfn flejš.
W uproszczeniu podział dialektów języka jidysz można przedstawić następująco:





Należy jeszcze raz podkreślić, że różnice pomiędzy poszczególnymi dialektami języka jidysz wynikają przede wszystkim z odmiennej realizacji poszczególnych protosamogłosek języka jidysz. Zilustrowano to w tabeli poniżej. Ze względu na przejrzystość i niepowszechną znajomość systemu protosamogłoskowego wypracowanego przez Weinreicha różnice zostaną ukazane w odniesieniu do współczesnej, standardowej wymowy samogłosek w języku jidysz. Tym niemniej warto również pamiętać o morfologicznych i leksykalnych różnicach między poszczególnymi dialektami. W odniesieniu do jidysz centralnego charakterystyka wszystkich jego cech językowych przedstawiona zostanie poniżej.
Niezależnie od dialektu należy mieć na uwadze fakt, że często w wyniku wędrówek ludności dochodziło do nakładania się i mieszania poszczególnych dialektów. Także używane gwary lokalne wywierały wpływ na poszczególne dialekty, prowadząc często do powstania w obrębie wyróżnionych dialektów głównych mniejszych subdialektów, zwykle charakterystycznych dla poszczególnych miejscowości [31].

znaczenie	jidysz północny (dialekt –o)	jidysz centralny (dialekt –u/-aj)	jidysz południowy (dialekt –u/-ej)	jidysz standardowy
	[aj]	[a:]	[a:]	[aj]
mój/moja	majn	ma:n	ma:n	majn
dziś	hajnt	ha:nt	ha:nt	hajnt
wino	vajn	va:n	va:n	vajn
	[o]	[u]	[u]	[o]
powiedzieć	zogn	zugn	zugn	zogn
Kraków	krokɛ	krukɛ	krukɛ	krokɛ
prezent	matonɛ	matunɛ	matunɛ	matonɛ
	[ej]	[oj]	[oj]	[oj]
Tora	tejrɛ	tojrɛ	tojrɛ	tojrɛ
mieszkać	vejnɛn	vojnɛn	vojnɛn	vojnɛn
kupować	kejfn	kojfn	kojfn	kojfn
	[oj]	[o:]	[o:]	[oj]
kobieta	froj	fro:	fro:	froj
szyba	šojb	šo:b	šo:b	šojbš
głuchy/głucha	tojb	to:b	to:b	tojb
	[ɛ]	[ej]	[ej]	[ɛ]
prosić	bɛtn	bejtn	bejtn	bɛtn
karczma	krɛčmɛ	krejčmɛ	krejčmɛ	krɛčmɛ
Zelig ’imię męskie’	zɛlik	zejlik	zejlik	zɛlik
	[u]	[i]	[i]	[u]
przyjść	kumɛn	kimɛn	kimɛn	kumɛn
izba	štub	štib	štib	štub
męczyć	mučɛn	mičɛn	mičɛn	mučɛn
	[u]	[ɪ]	[ɪ]	[u]
pies	hunt	hɪnt	hɪnt	hunt
Purim 'święto żydowskie'	purim	pɪtim	pɪrim	purim
	[ej]	[aj]	[ej]	[ej]
dziewczyna	mejdl	majdl	mejdl	mejdl
Pascha	pejsɛx	pajsɛx	pejsɛx	pejsɛx
dziadek	zejdɛ	zajdɛ	zejdɛ	zejdɛ

Różnice w wymowie samogłosek w poszczególnych dialektach. Przytoczone przykłady oparto na przykładach zamieszczonych w: Geller 2001: 59 oraz Katz 2007: 147-148.

Jidysz polski

Jidysz polski, zwany także jidysz centralnym, graniczył na północnym wschodzie z dialektem północno-wschodnim (litwackim; granica między dialektem -u a dialektem -o), na południu z dialektem południowo-wschodnim (ukraińskim; granica między dialektem -aj i dialektem -ej), na południowym zachodzie zaś z tzw. dialektami przejściowymi jidysz zachodnim w Niemczech, w Czechach i na Słowacji (Katz 1983: 1021).
Polski jidysz nie był dialektem jednorodnym, a w jego obrębie istniały liczne subdialekty, charakterystyczne dla poszczególnych miast i miasteczek. Różniły się one między sobą nie tylko warstwą leksykalną, ale także do pewnego stopnia fonetyczną realizacją poszczególnych samogłosek i dyftongów, a także spółgłosek – inaczej wymawiano pewne słowa w Warszawie, inaczej w pobliskim Sochaczewie, inaczej znów w Lublinie. Dlatego każdy z subdialektów centralnego jidysz zasługuje na osobne opracowanie. Wyczerpującą i wnikliwą analizę jednego z najważniejszych subdialektów jidysz centralnego – warszawskiego jidysz – przedstawiła Ewa Geller w monografii Warschauer Jiddisch (2001). Wiele cennych informacji dotyczących poszczególnych subdialektów można znaleźć we wspomnianych już pracach Nojecha Pryłuckiego (1917, 1921) noszących zbiorczy tytuł Nojech Prilucki zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte (נח פּרילוצקי זאַמלביכער פֿאַר יידישן פֿאָלקלאָר, פֿילאָלאָגיע אוןקולטור-געשיכטע). Istnieje także opracowanie dialektu lubelskiego Lubliner Jiddisch (1988) autorstwa Mogensa Dyhra i Ingeborg Zint. Przedstawiona poniżej analiza najważniejszych cech jidysz centralnego opiera się w dużej mierze na badaniach Pryłuckiego (1917, 1921) i Geller (2001).

System samogłoskowy polskiego jidysz

Jak podkreśla Weinreich (1973; 2008:15), różnice pomiędzy poszczególnymi dialektami dotyczą różnej artykulacji samogłosek i dyftongów. Cechą charakterystyczną jidysz centralnego jest występowanie długich i krótkich samogłosek. Część z nich jednak, mimo faktu iż badacze wyróżniają opozycję samogłoska krótka : samogłoska długa, nie tworzy par wyrazów różniących się tylko jedną głoską, zwanych parami minimalnymi (Geller 2001:62). Tradycyjnie wyróżnia się trzy pary samogłosek długich i krótkich: [a] : [a:]; [i] : [i:] oraz [ᴐ:] : [ᴐu]. System samogłosek jidysz centralnego wygląda następująco (za: Geller 2001:62):

i: i				u
ɛj				ɔ: / ɔu
	ɛ		ɔ	ɔj
		a
		a:
		aj

Charakterystyczne cechy systemu samogłoskowego jidysz centralnego zilustrowane zostaną przytoczonym przez Weinreicha ([1973] 2008:15) zdaniem brzmiącym w standardowej wersji jidysz: du zogst hajnt nejn [du zokst haɪ̯nt neɪ̯n] ‘mówisz dziś nie’, w jidysz centralnym zaś: di zugst hant najn [di: zukst ha:nt naɪ̯n]:

• jid. stand. [u] → jid. cent. [i:], np. [du] : [di:] ‘ty’, [gut] : [gi:t] ‘dobrze’, [bruder] : [bri:der] ‘brat’;
• jid. stand. [ɔ] → jid. cent. [u], np. [zɔgņ] : [zugņ] ‘powiedzieć’, [tɔk] : [tuk] ‘dzień’, [jɔr] : [jur] ‘rok’ – cecha ta oddziela dialekt polski i ukraiński od litwackiego;
• jid. stand. [aɪ̯] → jid. cent. [a:], np. [haɪ̯nt] : [ha:nt] ‘dziś’, [t͡saɪ̯t] : [t͡sa:t] ‘czas’, [vaɪ̯p] : [va:p] ‘żona’;
• jid. stand. [eɪ̯] → jid. cent. [aɪ̯], np. [neɪ̯n] : [naɪ̯n] ‘nie’, [meɪ̯dl] : [maɪ̯dl] ‘dziewczyna’, [geɪ̯ņ] : [gaɪ̯ņ] ‘iść’ – ta cecha odróżnia polski jidysz od jidysz ukraińskiego;
• jid. stand. [ɔʏ̯] → jid. cent. [ɔ:], np. [bɔʏ̯x] : [box] ‘brzuch’, [tɔʏ̯b] : [to:b] ‘gołąb’, [tɔʏ̯znt] : [to:znt] ‘tysiąc’;
• jid. stand. akcentowane [ɛ] → jid. cent. [eɪ̯] w sylabie otwartej, np. [rɛgn] : [reɪ̯gn] ‘deszcz’, [lɛder] : [leɪ̯der] ‘skóra’, [lɛbm] : [leɪ̯bm] ‘żyć’;
• jid.stand. typowa końcówka zdrabniająca w l. mn. -e/lex brzmi w jidysz centralnym -aɫax, np. jid. stand. [mejdelex] - jid. cent. [majdaɫax] ‘dziewczynki’.

znaczenie	jidysz standardowy	jidysz polski
	[u]	[i:]
ty	du	di:
dobrze	gut	gi:t
brat	bruder	bri:der
	[ɔ]	[u]*
powiedzieć	zɔgn	zugn
dzień	tɔk	tuk
rok	jɔr	jur
	[aɪ̯]	[a:]
dziś	haɪ̯nt	ha:nt
czas	t͡saɪ̯t	t͡sa:t
żona	vaɪ̯p	va:p
	[eɪ̯]	[aɪ̯]**
nie	neɪ̯n	naɪ̯n
dziewczyna	meɪ̯dl	maɪ̯dl
iść	geɪ̯ņ	gaɪ̯ņ
	[ɔʏ̯]	[ɔ:]
brzuch	bɔʏ̯x	bɔ:x
gołąb	tɔʏ̯b	tɔ:b
tysiąc	tɔʏ̯znt	tɔ:znt
	[ɛ]	[eɪ̯]***
deszcz	rɛgn	reɪ̯gn
skóra	lɛder	leɪ̯der
żyć	lɛbm	leɪ̯bm
	[-(e)lex]	[-aɫax]****
dziewczynki	mejdelex	majdaɫax

*- cecha ta oddziela dialekt polski i ukraiński od litwackiego
**- cecha ta odróżnia polski jidysz od jidysz ukraińskiego
***-w sylabie otwartej
****-standardowa końcówka zdrabniająca

System spółgłoskowy

Jak już wspomniano, system spółgłoskowy poszczególnych dialektów jidysz nie różnił się na tyle, aby na jego podstawie opisywać różnice pomiędzy nimi. Niemniej jednak poniżej naszkicowano kilka cech charakterystycznych dla jidysz centralnego:

• w wielu przypadkach dochodzi do ubezdźwięcznienia dźwięcznych spółgłosek wybuchowych w wygłosie, np. hobm ‘mieć’ – [ɛjx hop] ‘ja mam’; zugn ‘powiedzieć’ – [ɛjx zuk] ‘ja mówię’; rɛdn ‘mówić’ – [ɛjx rɛt] ‘ja mówię’;
• głoska [l] ulega palatalizacji [32] po głoskach [k] i [g], np. [kl’apm] ‘klaskać’; [gl’ik] ‘szczęście’;
• często dochodzi do elizji [33] spółgłoski szczelinowej [h], np. jid. stand. [hundert] ‘sto’– jid. cent. [ɨndert]; jid. stand. [got helft] ‘Bóg pomoże’ – jid. centr. [gᴐt ɛlft];  jid. stand. [gehat] ‘imiesłów przeszły od czasownika hobm ‘mieć’ – jid. centr. [gɛat].

Zagadnienia morfologiczne

Charakterystyczną cechą morfologicznego systemu jidysz centralnego jest występowanie w miejscu standardowego zaimka osobowego mir (1. osoba l. mn.) zaimka inc [jint͡s] oraz w miejscu standardowego zaimka osobowego ir (2. os. l. mn.) – zaimka ec [34] [ɛt͡s], który w bierniku przyjmuje formę enk [ɛɳk] (w jidysz standardowym ajx), a jego forma dzierżawcza ‘wasz’ brzmi enker [ɛɳkɛr] (zamiast standardowego ajer). Tworzy on charakterystyczną dla tego dialektu formę trybu rozkazującego dla 2. os. l.mn. polegającą na dodaniu do rdzenia czasownika sufiksu -c, np. gajc! w miejsce standardowego gejt ‘idźcie’ lub laxc! ‘śmiejcie się’, standardowo lacht!
W centralnym jidysz dochodzi często do zlania się nieakcentowanej formy zaimka osobowego 3. os. l. poj. rodzaju męskiego w przypadku zależnym (każdym innym oprócz mianownika) [ɛjm] ‘go, mu, nim’ (w wersji standardowej im) z poprzedzającym go przyimkiem, np. mitn ‘z nim’, w odróżnieniu do standardowego mit im.
Warto w tym miejscu przytoczyć system zaimków osobowych występujących w pozycji akcentowanej i nieakcentowanych skróconych zaimków w ich formach charakterystycznych dla jidysz centralnego. Występowanie form pełnych i skróconych zaimków osobowych było cechą charakteryzującą wszystkie dialekty języka jidysz (zaimki różniły się przede wszystkim wymową i występowaniem wyżej wymienionych form w jidysz centralnym). Współcześnie w standardowej wersji jidysz używane są tylko dwie formy nieakcentowane: ix > x’ ‘ja’ [np. x’vel ajx zogn < > jid. centr. x’vel-ax  zugn]  oraz es > s’, zaimek nieosobowy ‘ono’, [np. s’iz geven < > jid. centr.  s’i gieven].

Formy zaimków charakterystyczne dla jidysz centralnego za: Geller 2008: 685-686:

znaczenie	zaimek w pozycji nieakcentowanej	zaimek w pozycji akcentowanej	jidysz standardowy
ja	x-, ɛx	ɛjx, ijɛx, jax [35]	ix
ty	tƗ	di:	du
on	ɛ(r), r-	ɛjɛ	er
ona	zi, z-	zi:	zi
ono	s-, sɛ, sƗ	ɛs	es
my	Ɨnts, mɛ, ma	jint͡s/mijɛ	mir
wy	-ts	ɛts	ir
oni, one	zɛ, z-	zaj	zej

System akcentowanych i nieakcentowanych zaimków osobowych w centralnym jidysz

Jidysz centralny używa specjalnej konstrukcji do wyrażania czasu teraźniejszego dla 1. os. l.mn., która polega na tautologicznym użyciu dwóch zaimków osobowych – pierwszego w formie pełnej, akcentowanej przed czasownikiem, drugiego przyłączonego do rdzenia czasownika: inc [jints] + rdzeń czasownika + mǝ, np. inc gejmǝ (w standardowym jidysz mir gejen), por. polskie tłumaczenie: ‘my idziemy’; inc zugmǝ (w standardowym jidysz mir zogn), por. pol. ‘my mówimy’. Konstrukcję tę, zdaje się, należy tłumaczyć wpływem języka polskiego. Kolokwialne konstrukcje niemieckie typu gemma! (Jacobs 2005:70) używane są w języku niemieckim i jego austriackiej odmianie jedynie w trybie rozkazującym, w jidysz zaś – podobnie jak w polszczyźnie – ich użycie nie ogranicza się do form rozkazujących, a cechuje także tryb oznajmujący.

Leksyka

Standardowym już przykładem wyraźnie ukazującym różnice w warstwie leksykalnej między dialektami centralnym, północno-wschodnim i południowo-wschodnim jest jidyszowe określenie sklepu. Dla Żyda polskiego sklep to gevelb (געוועלב), dla Żyda litewskiego klejt (קלייט), dla Żyda ukraińskiego krom (קראָם).
Należy zaznaczyć, że różnice w warstwie leksykalnej między poszczególnymi dialektami wynikają przede wszystkim z oddziaływania na nie lokalnych języków używanych przez większościową społeczność nieżydowską. Zgodnie z tą regułą jidysz centralny cechowała obecność dużej liczby polonizmów, np. kaviarnje (קאַוויאַרניע) ‘kawiarnia’, mentlik (מענטליק) ‘mętlik’, kajzerke (קײַזערקע) ‘kajzerka’, ulik (אוליק) ‘ulik  – rodzaj śledzia’, subjekt (סוביעקט) ‘subjekt, sprzedawca’, stenken (סטענקען) ‘stękać’, polevke (פּאָלעווקע) ‘polewka’, fundirn (פֿונדירן) ‘fundować’, flondre (פֿלאָנדרע) ‘flądra – o kobiecie’ i wiele innych [36].
W przedwojennej Polsce blisko 3 miliony ludzi mówiło językiem jidysz (Birnbaum 1979: 41). Dziś w Polsce pozostała jedynie garstka natywnych użytkowników polskiego dialektu jidysz. Prędzej można ich spotkać w centrach kultury żydowskiej, takich jak Londyn czy Nowy Jork. Doskonale znany jest fakt, że język jidysz jest językiem zagrożonym (Brenzinger 2007:2). W związku z tym podejmowane są próby zbadania i udokumentowania jego charakterystycznych cech (por. Birnbaum 1979; Jacobs 2005). Jidysz polski jest dialektem zagrożonym także ze względu na próby rewitalizacji języka poprzez stworzenie „języka standardowego”. Fakt, że przed wojną tylko w Związku Radzieckim liczba użytkowników języka porównywalna była do liczby mówców jidysz w Polsce, a Rumunia, Węgry, Czechosłowacja, Łotwa i Litwa razem wzięte wciąż miały mniej użytkowników tamtejszych odmian jidysz niż było mówców polskiego jidysz w Polsce, niczego nie zmienia. Nie miało to wpływu na decyzję YIVO (ang. Institute for Jewish Research, New Jork; jid. Jidiszer Wisnszaftlecher Institut, JIWO; do wybuchu II wojny światowej z siedzibą w Wilnie), naukowego instytutu zajmującego się m.in. standaryzacją języka, który wybrał północny dialekt jidysz, którym mówiono na Litwie i na Łotwie, jako podstawę do stworzenia standardowego języka nauczanego na kursach wakacyjnych oraz używanego w podręcznikach na całym świecie.

Statystyki

• liczba użytkowników na świecie: 1,600,000

• dla których jest to język ojczysty: 600,000

• posługujących się językiem na co dzień: 600, 000

• podających, że znają/rozumieją język: 1,000,000 (Kondrat 2010: 62)

Jak było i jak jest teraz

Przed II wojną światową jidysz był językiem ponad 10-milionowej społeczności Żydów aszkenazyjskich żyjących w Europie Wschodniej. Wystarczy wspomnieć, że co trzeci mieszkaniec przedwojennej Warszawy znał jidysz. Podobnie było w wielu innych miastach i miasteczkach w Polsce. W Izraelu oficjalnym językiem został język nowohebrajski. Tym samym nowo powstałe Państwo Izrael próbowało zerwać z przeszłością, a przede wszystkim z jidysz, kojarzonym z językiem żydowskiej biedoty i małomiasteczkowości [37]. Jednak niektóre ortodoksyjne społeczności żydowskie tzw. charedim (największą grupę stanowią tu chasydzi) wciąż używają jidysz jako języka rodzimego.
Jidysz jest także językiem, którego uczą się osoby nim zainteresowane, szukając w nim m.in. klucza do przedwojennej kultury żydowskiej powstającej także na ziemiach polskich (Fader 2009).

• liczba użytkowników monolingwialnych

Prawdopodobnie nie ma już monolingwalnych (=jednojęzycznych) użytkowników języka jidysz. Dziś język ten używany jest (często w dyglosji) wraz z lokalnymi językami narodowymi.
 

• wiek użytkowników (aktualnych)

Trudno oszacować wiek użytkowników jidysz. Założyć należy, że w społecznościach tzw. charedim w jidysz mówią użytkownicy w każdym wieku. Świeccy mówcy jidysz to przede wszystkim osoby w podeszłym wieku.

• procent:

• liczba Żydów w Polsce - 7000 z 38,482,919 (w Spisie Powszechnym z 2012 r. brak danych dotyczących liczby użytkowników jidysz w Polsce)
• liczba użytkowników jidysz w Polsce – 37 osób (wg Spisu Powszechnego z  2002 r.)

• multilingwialność, multiglosja (jakimi innymi językami użytkownicy tych języków posługują się na co dzień?)

Wielojęzyczność to jedna z cech wyróżniających społeczność żydowską względem innych społeczeństw. Znajomość kilku języków stała się nie tylko normą, ale też częścią żydowskiej tożsamości. Żydzi byli ludem mobilnym i z przyczyn historycznych, ekonomicznych lub prywatnych przemieszczali się pomiędzy poszczególnymi krajami, obcymi kulturami i językami. Siłą rzeczy uczyli się zatem otaczających języków i nawet jeśli ich znajomość nie była perfekcyjna, wystarczała do zapewnienia komunikacji. Wielojęzyczność przybierała różne formy w zależności od miejsca, czasu i okoliczności. Także liczba języków, którymi posługiwali się Żydzi była różna, jednakowoż ich językiem codziennej komunikacji w Europie Wschodniej był jidysz. Tradycyjne wykształcenie żydowskich mężczyzn, którzy pobierali nauki w chederach, niektórzy także w jesziwach, umożliwiało przyswojenie języka hebrajsko-aramejskiego. W wyniku różnorakich kontaktów ze społeczeństwami nieżydowskimi Żydzi posługiwali się lokalnymi językami otoczenia: językiem polskim, ukraińskim, czy też białoruskim. Po rozbiorach Polski Żydzi musieli dodatkowo nauczyć się nowych języków urzędowych – języka rosyjskiego i niemieckiego. Nie można z oczywistych względów założyć, że każdy Żyd w Europie Wschodniej w równym stopniu władał wszystkimi wymienionymi językami. Znane są jednak przypadki, że wielojęzyczność sięgała nawet kilkunastu języków.
Nadal dwujęzyczność odgrywa znaczną rolę w społecznościach żydowskich na całym świecie. Chasydzi, posługujący się na co dzień jidysz, są przynajmniej dwujęzyczni i znają również lokalne języki oficjalnie, np. w Stanach Zjednoczonych – język angielski, w Izraelu – język hebrajski. 
Lokalne języki państwowe używane są w kontaktach ze społecznością nieżydowską. Jidysz zaś, służący przede wszystkim do komunikacji wewnątrzgrupowej, znajduje się pod ich silnym wpływem, co przejawia się m.in. w przejmowaniu wielu słów oraz konstrukcji gramatycznych, które następnie stają się integralną częścią języka  (Fader 2009).

• spisy powszechne

Trudno ocenić, ile osób faktycznie posługiwało się językiem jidysz przed II wojną światową. Należy przyjąć, że przynajmniej ¾ Żydów aszkenazyjskich znało ten język (Geller 1994). Dane z ostatniego i jedynego spisu powszechnego przeprowadzonego w niepodległej Polsce przed Zagładą w 1931 r. podają, że jidysz był językiem ojczystym dla 79,9% (2,489,034) polskich Żydów język polski – 11,9% (371,821), a język hebrajski 7,9% (243,539).

Ludność żydowska na ziemiach polskich od 1495 r. do 1765 r. (w tysiącach, na podstawie YIVO).

rok	1495	1550	1648	1660	1700	1795
liczba	0	55	185	163	285	750
krainy geograficzne w granicach Rzeczpospolitej Obojga Narodów
Polska	6	30	70	70	115	208
Galicja	2	15	54	60	95	168
Wołyń	0	3	16	8	17	67
Dniepr	0	1	5	-	2	29
Litwa Białoruś	1	5	21	22	50	200
Kurlandia, Liwlandia	-	-	0	0	0	2

Ludność żydowska w okresie międzywojennym (w tysiącach, na podstawie YIVO).

rok	1921	1931	1939
liczba	2845	3113	3250

Ludność żydowska w Polsce w XX wieku (w tysiącach, na podstawie YIVO).

rok	1945	1951	1960	1970	1980	1990	2000
liczba	100	70	31	9	5	3,8	3,5

w Polsce: 1 - krytycznie zagrożony; w skali globalnej: 2/3 - dość/poważnie zagrożony

Język jidysz - obecność w życiu publicznym

Status oficjalny języka

Jidysz uwzględniony jest w Europejskiej Karcie Języków Regionalnych lub Mniejszościowych (1992), którą podpisały 33 państwa należące do Unii Europejskiej oraz państwa spoza niej. Karta ta ma na celu zapewnienie językom regionalnym lub mniejszościowym miejsca w edukacji i w mediach, w administracji i prawie, w ekonomii, w życiu społecznym, kulturalnym oraz w wymianach międzynarodowych na ile jest to praktycznie możliwe. Do tej pory (listopad 2012 r.) Karta została ratyfikowana przez 25 państw (Armenia, Austria, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Cypr, Czarnogóra, Czechy, Dania, Finlandia, Hiszpania, Holandia, Lichtenstein, Luksemburg, Niemcy, Norwegia, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Ukraina, Węgry,  Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii) (por. http://www.msw.gov.pl/download/1/9107/Europejskak_karta_jezykow_regionalnych_lub_mniejszosciowych.pdf). Jidysz ma status języka częściowo chronionego (część druga Karty) w Finlandii, Rumunii, Szwecji, Szwajcarii oraz Holandii, na następujących zasadach:

• respektowania zasięgu geograficznego każdego języka regionalnego lub mniejszościowego;
• uznania potrzeby zdecydowanych działań dla wspieranych języków;
• ułatwiania lub popierania posługiwania się językami regionalnymi lub mniejszościowymi w mowie i w piśmie, w życiu publicznym i prywatnym;
• zapewnienia odpowiednich metod i środków do nauczania oraz studiowania w językach regionalnych lub mniejszościowych na wszystkich stosownych poziomach;
• wspierania odpowiednich rodzajów wymiany międzynarodowej w sferze spraw objętych niniejszą Kartą i dotyczących języków regionalnych lub mniejszościowych;
• zobowiązania się do wyeliminowania każdego nieusprawiedliwionego zróżnicowania, wyłączenia, ograniczenia lub uprzywilejowania dotyczącego posługiwania się językami regionalnymi lub mniejszościowymi, wprowadzone z zamiarem zniechęcenia lub wystawienia na niebezpieczeństwo ich zachowania lub rozwoju;
• zobowiązania się do poparcia, za pomocą odpowiednich środków, wzajemnego zrozumienia między wszystkimi grupami językowymi w kraju.

Karta została ratyfikowana w 25 powyższych krajach, dzięki czemu języki mniejszościowe mogą zostać objęte większą ochroną, część trzecia Karty (por. www.coe.int/t/dg4/education/minlang/statesparties/default_en.asp).
Polska ratyfikowała Kartę dla wszystkich swoich języków regionalnych i mniejszościowych, co oznacza, że jidysz, wraz z innymi językami mówionymi na terenach Rzeczypospolitej, może zostać objęty ochroną i wsparciem w następujących obszarach:

• oświata,
• władze sądowe,
• władze administracyjne i służby publiczne,
• media,
• działalność kulturowa i jej baza materialna,
• życie ekonomiczne i społeczne,
• wymiana graniczna.

Dworzec kolejowy w Birobidżanie, fot. Maria Makarowa.

Jidysz jest językiem urzędowym w Żydowskim Obwodzie Autonomicznym Federacji Rosyjskiej [38].

Obecność w mediach (prasa, radio, TV, Internet)

Przed wybuchem II wojny światowej w jidysz powstawała literatura piękna i fachowa, wydawana była prasa (do najważniejszych codziennych gazet należały m.in. Hajnt (הײַנט), Der Moment (‎דער מאָמענט) , Folks-Cajtung (פֿאָלקס-צײַטונג), jak i wiele innych). Jidysz był także językiem teatru i kina.
W przedwojennej historii kina w języku jidysz można wyróżnić trzy okresy: pierwszy od 1911 r. do 1916 r., drugi od 1924 r. do 1929 r. oraz trzeci (nazywany „złotą erą filmu żydowskiego w Polsce”) od 1936 r. do 1939 r. Początek kinematografii wiąże się z Siłą, przedsiębiorstwem Mordechaja Towbina, który współpracował z Warszawskim Teatrem Żydowskim. Pierwsze filmy były często filmowymi adaptacjami wystawianych wcześniej sztuk teatralnych. Produkcje tego okresu to głównie dzieła reżysera i scenarzysty Marka Arnsztejna, takie jak: Okrutny ojciec, Chasydka i odstępca, Macocha. Po upadku Siły, jej reżyser Abraham Izak Kamiński, reżyserował filmy w nowo powstałym Kosmofilmie, który wyprodukował filmy, takie jak: Fatalna klątwa, Bigamistka, Kara Boża czy Córka kantora. W 1924 r. Leo Film nakręciło Ślubowanie, które, w przeciwieństwie do innych produkcji (Jeden z 36, 1925 r.; W lasach polskich,1929 r.), odniosło wielki sukces. W latach 1930-tych produkowano filmy dokumentalne w jidysz m.in.: Wycieczkę do Ziemi Świętej (1931 r.), Palestynę odrodzoną (1934 r.), Świt, dzień i noc Palestyny (1934 r.) oraz fabularyzowane dokumenty Sabra (1932 r.) i Droga młodych (1935 r.), oba reżyserii Aleksandra Forda. W wersji dźwiękowej z filmów w języku jidysz w 1936 r. zostały wyświetlone: Za grzechy czy cieszący się wielkim powodzeniem Judel gra na skrzypcach. Producenci tego ostatniego podbili serca widzów następnymi produkcjami, m.in. Błaznem purymowym (1937 r.), Mateczką (1938 r.) czy Listem do matki (1938 r.). Z filmów próbujących przenieść mistykę żydowską na wielki ekran najwybitniejszym był wyreżyserowany w 1937 r. Dybuk, będący adaptacją filmową tragedii Szymona Anskiego. Ostatnim tytułem przed wybuchem II wojny światowej byli Bezdomni Aleksandra Martena.
Państwowy Teatr Żydowski [39] działający w Warszawie od 1950 r.od czasu do czasu wystawia sztuki w języku jidysz, w tym adaptacje klasyków literatury żydowskiej. Jest jednym z dwóch stałych teatrów żydowskich w Europie grających sztuki w jidysz. Drugim jest rumuński Teatrul Evreiesc de Stat [40] (Państwowy Teatr Żydowski) w Bukareszcie
W latach 1946-1990 wydawane było w Polsce jedno z dwóch pism ukazujących się w jidysz Folks sztime (פֿאָלקס שטימע), którego kontynuacją jest wydawane do dziś Słowo Żydowskie. Drugim czasopismem był naukowy periodyk poświęcony zagadnieniom historii Żydów na ziemiach polskich Bleter far geszichte (בלעטער פֿאַר געשיכטע), wydawany przez Żydowski Instytut Historyczny [41] (www.jhi.pl) od 1948 r. do lat 1990-tych. W latach 1947-1968 działało w Warszawie wydawnictwo Idisz Buch (יידיש בוך), które wydało ok. 350 książek w jidysz poświęconych różnym zagadnieniom i o różnej treści. Była obecna  tematyka Zagłady, drukowane były dzieła klasyków literatury jidysz, także współczesnych pisarzy, poezja, przekłady literatury polskiej, książki o tematyce historycznej, książki dla dzieci i młodzieży, a także propagandowe, związane z ideologią komunistyczną.
Współcześnie w Polsce nie wydaje się prasy w jidysz. Artykuły w jidysz są jednak stałą częścią kilku czasopism, które zajmują się m.in. życiem żydowskim w Polsce. Są to dwumiesięcznik Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce Dos Jidisze Wort – Słowo Żydowskie [42] (דאָס יידישע וואָרט) oraz Cwiszn [43], Żydowski kwartalnik o literaturze i sztuce (צװישן), który umieszcza artykuły, poezję oraz fragmenty literatury żydowskiej w dwujęzycznych wersjach jidysz – polskich. Także w czasopiśmie Midrasz [44] czytelnik może znaleźć przekłady poezji jidyszowej. 



Państwowy Teatr Żydowski w Warszawie.

Do grudnia 2011 r. jidysz można było usłyszeć na antenie powstałej w 2007 r. Hebrajskiej Redakcji Polskiego Radia dla zagranicy Kol Polin (heb. קול פולין, Głos z Polski). W każdą niedzielę nadawana była audycja Naje chwaljes (jid.  נײַע כוואַליעס Nowe fale). Program ten był jednym z niewielu tego typu w Europie.

Obecność w szkołach

Odzyskanie przez Polskę w 1918 r. niepodległości pozwoliło na swobodne organizowanie edukacji żydowskiej na ziemiach polskich. Większość szkół, w których językiem wykładowym był jidysz, związanych było z  socjalistyczną partią Bund. Działanie szkół koordynowało CISzO (Centrale Jidysze Szul Organizacje, צענטראַלע יידישע שול אָרגאַניזאַציע, Centralna Żydowska Organizacja Szkolna). Duża liczba szkół korzystała też ze wsparcia organizacji Kultur-Lige (קולטור ליגע). W międzywojennej Polsce powstały również pierwsze żydowskie szkoły żeńskie. Placówki Bejs Jaakow (בית יעקב) miały przygotowywać dziewczęta z ortodoksyjnych domów m.in. do bycia dobrymi matkami i żonami. Edukacja w jidysz postrzegana była jako dobry sposób zapobiegający asymilacji wśród kobiet, polegającej przede wszystkim na porzuceniu tradycyjnego, żydowskiego sposobu życia.
Po II wojnie światowej żydowskie szkolnictwo związane było głównie z CKŻP (Centralny Komitet Żydów w Polsce), który już w roku szkolnym 1945/1946 powołał 18 placówek szkolnych (w miastach, w których wciąż znajdowały się duże społeczności żydowskie), gdzie językiem wykładowym był jidysz. Rozwijało się też szkolnictwo religijne – szkoły typu Talmud-Tora, chedery [45], a także jesziwy. Wraz z nadejściem antysemickiej nagonki komunistycznej rozpoczął się proces zamykania szkół żydowskich. Zamknięto szkoły hebrajskie, wiele szkół po połączeniu z polskimi placówkami straciło swój żydowski charakter. Do 1968 r. zamknięto wszystkie szkoły nauczające w jidysz. 
Dziś jidysz nauczany jest tylko w ramach kursów prowadzonych przez organizacje żydowskie oraz w zakresie lektoratów uniwersyteckich (m.in. na uniwersytetach: w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Poznaniu, we Wrocławiu, w Lublinie na kierunku filologia germańska oraz na Wyższej Szkole Filologii Hebrajskiej w Toruniu na kierunku filologia hebrajska). Ponadto Centrum Kultury Jidysz Fundacji Shalom oferuje całoroczne kursy językowe na wszystkich poziomach zaawansowania. W okresie letnim organizowane jest także międzynarodowe Seminarium Języka i Literatury Jidysz.

Obecność w sferze religijnej

Żydzi w Europie Wschodniej posługiwali się przez wieki przynajmniej dwoma językami: jidysz i świętym językiem hebrajsko-aramejskim. Nazwy te bardzo dobrze oddają skomplikowaną rzeczywistość i podział codzienności na dwie sfery: sacrum i profanum. Język hebrajski był językiem modlitw i uczonych rozpraw. To właśnie w tym języku spisano Torę i należało używać go z namaszczeniem i należnym mu szacunkiem. Jidysz był językiem codziennej komunikacji. Tylko nieliczni Żydzi – głównie syjoniści – posługiwali się językiem hebrajskim. Jednocześnie przez stulecia język święty uważany był za język lepszy i bogatszy od żydowskich języków miejscowych. Sytuacja ta z biegiem czasu zaczęła się zmieniać. Nauka w chederach i jesziwach odbywała się w jidysz, a studiowane teksty dyskutowano właśnie w tym języku. Jidysz zaczął wkraczać w strefę sacrum. Pisano w nim modlitewniki, które przeznaczone były dla „kobiet, albo dla mężczyzn, którzy są jak kobiety [46]” (Weinreich 1959:87) oraz modlitwy tzw. tchines (תחנות). Jednak przez długi czas opozycja między językiem jidysz (jako językiem mówionym) a językiem świętym, będącym przede wszystkim językiem pisma, została zachowana.


Wersja Tanachu w języku hebrajskim i jidysz wydana w 1686-87 r. przez drukarza Athiasa w Amsterdamie. Tłumaczenie zostało wykonane przez Josepha Witzenhausena (יוסף בן אלכסנדר המכונה יוזלן וויצן הויזן), który uważał się za tłumacza z „Leshon Ha-kodesh - Le-leshon Ashkenaz”(języka świętego na język Aszkenaza, tzn. z hebrajsko-aramejskiego na jidysz), korekta językowa przez rabina Szabtaja Basa. Celem tego przedsięwzięcia było umożliwienie tym, którzy są wykluczeni z możliwości studiowania Tory (np. kobietom) w języku oryginału, czytanie jej w ich języku codziennym.
Zdjęcie:  Mississippi  Fred MacDowell blog (http://onthemainline.blogspot.com/2011/06/late-17th-century-yiddish-bible-informs.html).Permission sought.

Prestiż języka

Jidysz nazywano żargonem, szpetnym dialektem i traktowano jako zlepek słów z różnych języków, czy też zepsutą niemczyznę. Niemiecka Haskala, której głównym celem była integracja społeczności żydowskiej ze społeczeństwem nieżydowskim, m.in. poprzez przejmowanie języków krajowych, zapoczątkowała pogląd odmawiający jidysz miana pełnoprawnego i autonomicznego języka. W przededniu II wojny światowej język Żydów wschodnioeuropejskich przeistoczył się z codziennego języka grupowego w nośnik nowoczesnej religijnej i świeckiej kultury żydowskiej powstałej w Europie Wschodniej i w niczym nie ustępował on innym językom europejskim.

Przesądy językowe

Obecnie w społeczeństwie polskim świadomość istnienia języka jidysz jest niewielka, a powszechna wiedza dotycząca tego języka jest raczej znikoma. Żywe są też stereotypy w rodzinnych opowieściach starszych członków rodziny. To właśnie w ich przekazach da się usłyszeć o dziwnym, brzmiącym z niemiecka języku. Ci, którzy choć trochę znali niemiecki, dodają, że bardzo szybko byli w stanie wyłapać ogólny sens prowadzonych w jidysz rozmów.
Charakterystyczne brzmienie jidysz i sposób, w jaki  po polsku mówili niektórzy Żydzi  (których językiem pierwszym był jidysz), przyczynił się do ukucia terminu „żydłaczenie”. Odnosi się on do specyficznej wymowy polskich słów oraz do wplatania w wypowiedź jidyszowych wyrazów. Literatura polska zna przykłady stylizacji wypowiedzi postaci pochodzenia żydowskiego na język „żydłaczony”, np. w dziełach Elizy Orzeszkowej [47].

Bibliografia

wybrane pozycje dotyczące języka jidysz

Agnon, Szmuel Josef 1916. "Polen. Die Legende von der Ankunft", w:  Das Buch von den polnischen Juden. Berlin.
Brzezina, Maria 1986. Polszczyzna Żydów. Warszawa: PWN.
Barnavi, Elie et Denis Charbit 1992. Histoire Universelle des Juifs. Paris: Hachette.
Bin-Nun, Jechiel 1973. Jiddisch und die deutschen Mundarten. Tübingen: M. Niemeyer.
Birnbaum, Salmo 1979. Yiddish: A survey and a grammar. Manchester: Manchester University Press.
Brenzinger, Matthias (ed.) 2007. Language diversity endangered. Berlin: Mouton de Gruyter.
Cała, Alina & Hanna Węgrzynek & Gabriela Zalewska 2000. Historia i kultura Żydów polskich. Słownik. Warszawa: WSiP.
Dyhr, Mogens & Ingeborg Zint 1988. Lubliner Jiddisch: ein Beitrag zur Sprache und Kultur des Ostjiddischen im 20. Jahrhundert anhand eines Idiolekts. Tübingen: Niemeyer.
Fader, Ayala 2009. Mitzvah Girls. New Jersey: Princeton University Press.
Fishman, Joshua A. (ed) 1981 . Never Say Die! A Thousand Years of Yiddish in Jewish Life and Letters. The Hague: Mouton.
Geller, Ewa 1994. Jidysz – język Żydów polskich. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Geller, Ewa 2001. Warschauer Jiddisch. Tübingen: Niemeyer.
Geller, Ewa 2008. "Germanocentric vs. Slavocentric Approach to Yiddish", w: Vom Wort zum Text. Studien zur Deutschen Sprache und Kultur. Festschrift für Professor Józef Wiktorowicz zum 65. Geburtstag. Warszawa: Instytut Germanistyki, s. 681-693.
Geller, Ewa & Monika Polit 2008. Jidyszland - polskie przestrzenie. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Goldsmith, Emanuel S. 1987. Modern Yiddish Culture: The Story of the Yiddish Language Movement. New York: Fordham University Press.
Harshav, Benjamin 1990. The Meaning of Yiddish. Berkeley: University of California Press.
Herzog, Marvin I. et al. (eds) 2000. The Language and Culture Atlas of Ashkenazic Jewry, vol. 1 Historical and Theoretical Foundations (Tübingen 1992), vol. 2 Research Tools (Tübingen 1995), vol. 3 The Eastern Yiddish–Western Yiddish Continuum (Tübingen-New York 2000). Tübingen-New York.
Jacobs, Neil G. 2005. Yiddish: A Linguistic Introduction. Cambridge: CUP.
Jofen, Jean 1964. A Linguistic Atlas of Eastern European Yiddish. New York.
Katz, Dovid 1983. "Zur Dialektologie des Jiddischen", w: Werner Besch & Urlich Knoop & Wolfgang Putschke & Herbert Ernst Wiegand (red.) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung. Berlin-Nowy Jork: Walter de Gruyter, s. 1018-1041.
Katz, Dovid 1986. „Origins of Yiddish Dialectology“, w:  Dovid Katz (ed.) Dialects of the Yiddish Language. Oxford: Pergamon Press, s. 39-55.
Katz, Dovid (ed). 1987. Origins of the Yiddish Language, "Winter Studies in Yiddish 1". Oxford: Oxford Yiddish Press.
Katz, Dovid (ed). 1988. Dialects of the Yiddish Language, "Winter Studies in Yiddish 2". Oxford: Oxford Yiddish Press.
Katz, Dovid (ed). 1990-1995. Oksforder jidisz, vols. 1–3. Chur. Switz./Oxford:  Oxford Yiddish Press.
Katz, Dovid 1992. Klal-takones fun jidiszn ojslejg. Oxford:  Oxford Yiddish Press.
Katz, Dovid 2005. The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. New Haven: Yale University
Press. online: http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Language/Yiddish [23.09.2012].
Katz, Dovid 2007. Words on Fire: The Unfinished Story of Yiddish. New York: Basic Books.
Kerler, Dov-Ber 1999. The Origins of Modern Literary Yiddish. Oxford-New York.
Kondrat, Agata 2010. "Nikt nie mówi dzisiaj w jidysz?",  Cwiszn. Żydowski kwartalnik o literaturze i sztuce 1/2.
Lehrer, Lejbusz 1941/1942. "Fun pojliszn dialect", w: Di Jidisze Szprach, t. 2, nr 3, s. 47-48, 1942; t. 2, nr 5, s. 149-151, 1942; t. 2, nr 6, 180-181, 1943; t.3, nr 1-2, s. 51-53, 1943; t. 3, nr 4-6, s. 146-148.
Niger, Szmuel 1912. "Di jidisze literatur un di lezern", Der Pinkes 1.
Pick, Hannah 2009. The Heritage Voices Language Profile on Yiddish. online:
http://www.cal.org/heritage/pdfs/Heritage-Voice-Language-Yiddish.pdf [25.09.2012].
Pryłucki, Nojech 1917. Nojech Prilutskis zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte. Der konsonantizm. Warsze: Najer Farlag.
Pryłucki, Nojech 1921. Nojech Prilutskis zamlbicher far jidiszn folklor, filologje un kultur-geszichte.Dialektologisze paraleln un bamerkungen. Warsze: Najer Farlag.
Seidman, Naomi 2010. "Małżeństwo z przeznaczenia", Cwiszn. Żydowski kwartalnik o literaturze i sztuce 3. online: http://www.cwiszn.pl/files/files/seidman_12-14_fragment.pdf [15.09.2012].
Shmeruk, Chone 2000. Legenda o Esterce w literaturze jidysz i polskiej. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Soldat-Jaffe, Tatjana 2012. Twenty-first century Yiddishism. Brighton: Sussex Academic Press.
Szmuel, Niger 1912. "Di jidisze literatur un di lezern", Der Pinkes 1.
Wexler, Paul 1991. "Yiddish – The Fifteenth Slavic Language. A Study of Partial Language Shift from
Judeo-Sorbian to German", International Journal of the Sociology of Language 1991.
YIVO encyclopedia: http://www.yivoencyclopedia.org/ [17.09.2012].
Weinreich, Max 1931. "Vos wolt jidisz gewen on hebreisz?", Di cukunft, 36/3: 194–205.
Weinreich, Max 1975. "Dajczmerisz tojg nit", Jidisze szprach 1975: 23–33.
Weinreich, Max (1973) 2008. History of the Yiddish Language. Nowy Jork: YIVO Institute for Jewish Research (Tytuł oryg. Geszichte fun der jidiszer szprach, przeł. Shlomo Noble, red. Paul Glaser).
Wodziński, Marcin 2008. "Jidysz a modernizacja. Język jidysz w myśli polskiej haskali i jej spadkobierców", w: Ewa Geller & Monika Polit (red.) Jidyszland: Polskie przestrzenie. Warszawa, s. 243-262.

Wybrane pozycje dotyczące historii żydowskich gmin na terenach polskich

Bałaban, Majer 1935. Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa (Guide to Jewish Monuments in Kraków). Kraków: Solidarność-B'nei B'rith.
Bartosz, Adam 1989. Jewish Monuments in Tarnów District. Tarnów: Muzeum Regionalne.
Bersohn, Mathias 1905. Słownik biograficzny uczonych Żydów polskich: XVI, XVII i XVIII wieku. Warszawa: Druk Piotra Laskauera i S-ki.
Borzymińska, Zofia 1994. Szkolnictwo żydowskie w Warszawie 1831-1870. (Jewish Schools in Warsaw: 1831-1870). Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny.
Burchard, Przemyslaw 1990. Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce (Jewish Culture in Poland). Warszawa.
Duda, Tadeusz 1994. Żydzi sądeccy: zarys dziejów. Nowy Sącz.
Dutkiewicz, Jozef E. 1984. Tarnów. Warszawa.
Dziadosz, Edward 1988. Masowe egzekucje Żydów. 3 listopada 1943 roku: Majdanek, Poniatowa, Trawniki. Lublin: Panstwowe Muzeum na Majdanku.
Fastnacht, Adam 1990. Sanok. Brzozów: Muzeum Regionalne.
Fijalkowski, Paweł & Stefan Rakowski 1992. People and Monuments: Jews on the Polish Soil. Warszawa: Bau-Help.
Głowacki, Kazimierz 1984. Urbanistyka Piotrkowa Trybunalskiego. Piotrków: Towarzystwo Przyjaciół Piotrkowa Trybunalskiego.
Grynberg, Michal 1984. Żydzi w rejencji ciechanowskiej 1939-1942. (Jews in Ciechanow Region 1939-1942). Warszawa: Panstwowe Wydawnictwo Naukowe.
Hawryluk, Wojciech & Grzegorz Linkowski 1996. Żydzi lubelscy: Materiały z sesji poświęconej Żydom lubelskim. Lublin: Dabar.
Horn, Maurycy 1988. Regresy dokumentów i ekscerpty z metryki koronnej do historii Żydów w Polsce 1697-1795. T. 2: Rzady Stanislawa Augusta (1764-1795). Wroclaw: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Jakimyszyn, Anna 2009. Żydzi krakowscy w dobie Rzeczypospolitej Krakowskiej. Kraków: Austeria.
Jaworski, Andrzej & Bohdan Strynkowski 1989. Żydzi kazimierscy: dzieje, kultura, kuchnia. (Jews in Kazimierz: History, Culture and Food). Kazimerz Dolny: Towarzystwo Przyjaciół m. Kazimierza Dolnego.
Jaworski, Wojciech 1993. Żydzi będzińscy: dzieje i Zagłada. Będzin: Muzeum Zagłębia w Będzinie.
Jews in the life in Pinczów 1993 (wznowienie 1999). Pinczów.
Kowalska, Maryla (ed.) 1987. Lublin trzech pokoleń. Lublin: Krakowa Agencja Wydawnicza.
Kulczykowski, Mariusz 1995. Żydzi–studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego w dobie autonomicznej Galicji (1867-1918). Kraków.
Nowy Sącz: Przewodnik po zabytkach (Nowy Sącz: Guide to Monuments) 1994. Nowy Sącz: Beskid.
Penkalla, Adam 1992. Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim. Radom: Tramp.
Pilarczyk, Krzysztof 1992. Przewodnik po bibliografiach polskich Judaików. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Polak, Jerzy & Janusz Spyra 1996. Żydzi w Bielsku-Białej i okolicy. Bielsko-Biała: Muzeum Okręgowe w Bielsku-Białej.
Przemsza-Zieliński, Jan (red.) 1993. Żydzi w Zagłębiu. Sosnowiec: Sowa-Press.
Przedpelski, Jan 1993. Żydzi płoccy: dzieje i martyrologia 1939-1945. Płock: Fraza.
Urbański, Krzysztof 1989. Społeczność żydowska w Kielcach. Kielce: Muzeum Narodowe w Kielcach.
Urbański, Krzysztof 2000. Leksykon dziejów ludności żydowskiej. Kielce 1789-1999. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Wierzbieniec, Wacław 1996. Społeczność żydowska Przemyśla w latach 1918-1939. Rzeszów: Wyższa Szkoły Pedagogiczna.
Wijaczka, Jacek 1997. Żydzi szydłowieccy: materiały z sesji popularnonaukowej. Szydłowiec: Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych.
Włodarczyk, Edward 1993. A History of the Jews of Skierniewice. Skierniewice: Propress.
Woszczyński, Boleslaw &Violetta Urbaniak 2001. Źródła archiwalne do dziejów Żydów w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Żbikowski, Andrzej 1994. Żydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869-1919. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.
Zieliński, Konrad 1999. Żydzi Lubelszczyzny, 1914-1918. Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe.

Wybrana literatura w jidysz

Mendele Mojcher Sforim (Szolem Jakow Abramowicz) -
http://archive.org/details/aleverk02menduoft - Dos ḳlejne menszele oder a lebensbeszrajbung fun Jiczaḳ Awraham Taḳif
http://archive.org/details/aleverk03menduoft - Fiszḳe der ḳrumer
http://archive.org/details/aleverk05menduoft - Di ḳljacze, oder, car bale-ḥajm.--bd
http://archive.org/details/aleverk10menduoft - Der priziṿ : a drama in fier aḳṭen
http://archive.org/details/nybc202706 - Winsz-fingerl
http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=6795 – Masoes Benjomin ha-szliszi (pol. Podróże Benjamina Trzeciego, przeł. Michał Friedman, Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 1990).

Szolem Alejchem
http://archive.org/details/nybc202583 - In zajn gezindl: Sṭempenju
http://archive.org/details/nybc202585 - Menakhem Mendl
http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=8510&from=editionindex&from=-3search&dirids=31&lang=pl - Ṭewje der milchiḳer (pol. Tewje Mleczarz, przeł. Anna Dresnerowa, Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 1994)
http://archive.org/details/nybc202586 - Moṭl Pejsi dem ḥazens (Motl syn Kantora, przeł. Stanisław Wygodzki, Warszawa: PIW, 1958).
http://archive.org/details/nybc202587 - Majses far jidisze ḳinder.
http://archive.org/details/nybc202596 - Blondżende szṭern
http://archive.org/details/nybc202597 - Funem jarid (pol. Z jarmarku, przeł. Michał Friedman, Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 1989).
http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=7259&from=editionindex&from=-3search&dirids=31&lang=pl – Marienbad (pol. Marienbad, przeł. Jan Kligert, Warszawa: PIW, 1967).
Icchok Lejb Perec
http://archive.org/details/nybc212358 - Di goldene kejt
http://archive.org/details/aleerpere09pereuoft - Baj nacht afn altn mark
http://archive.org/details/aleerpere06pereuoft – Chsidisz (pol. Opowiadania chasydzkie i ludowe, przeł. Michał Friedman, Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 1997).
http://archive.org/details/aleerpere07pereuoft - Folkstimliche geszichtn
http://archive.org/details/nybc210840 - Monisz
http://archive.org/details/nybc213105 - Sore bas toyvim
Perec Markisz
http://archive.org/details/nybc210688 - Nit Gedajget Poeme
http://archive.org/details/nybc210689 - Dor-ojs, dor-ajn
http://archive.org/details/nybc210704 - Far folk un hejmland
http://archive.org/details/nybc213639 - Jerusze lider un poemen
Icze Meir Wajsenberg
http://archive.org/details/nybc202797 - A szṭeṭl; Ḳrajndele. A szlechṭe froj; Mazl tow.
http://archive.org/details/nybc202799 - Der moderner szed
Uri Cwi Grinberg
http://archive.org/details/farnakhtengold00gree – Farnachtengolg
Mejech Rawicz
http://www.archive.org/stream/nybc200198 – Di lider fun majne lider: a kinus, ojsgeklibn fun drajcn zamlungen 1909-1945
http://archive.org/details/nybc200286 – Dos majsebuch fun majn lebn, t. 1
http://archive.org/details/nybc200287 – Dos majsebuch fun majn lebn, t. 2
http://archive.org/details/nybc202208 – Nakete lider
Awrom Rejzen
http://archive.org/details/nybc200059 – Lider
http://archive.org/details/nybc200060 – Amolike menczn
Hirsz Dowid Nomberg
http://archive.org/details/nybc207277 – Ercejlungen, t. 1
http://archive.org/details/nybc207278 – Ercejlungen, t.2
http://archive.org/details/nybc204877 – Majne rajze iber Rusland
Aron Cejtlin
http://archive.org/details/nybc200171 – Gezamlte lider
http://archive.org/details/nybc204476 – Szotns afn sznej
http://archive.org/details/nybc209605 – Ale lider un poemes. Lider fun hurbn un fun glojbn
Alter Kacyzne
http://archive.org/details/nybc209778 – Sztarke un szwache, t.1
http://archive.org/details/nybc209779 – Sztarke un szwache, t.2
http://archive.org/details/baladnungrotes00kacy – Baladn un groteskn
Ojzer Warszawski
http://archive.org/details/nybc207281 – Di szmuglers
Jehoszua Perle
www.archive.org/details/nybc201621 – Mirl
http://archive.org/details/nybc202060 – Najn a zejger inderfri. Noweln
http://archive.org/details/nybc205133 – Jidn fun a ganc jor (pol. Żydzi dnia powszedniego, przeł. Michał Friedman, Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 1998).
Zusman Segałowicz
http://archive.org/details/boymfunpoyln00sega - A bojm fun Pojln
http://archive.org/details/nybc208974 - Di brider Nemzar.
http://archive.org/details/nybc200808 - Majne zibn jor in Tel-Awiw
http://archive.org/details/nybc203318 - In Kazmerz.
http://archive.org/details/nybc208975 - Di wilde Cilke.
http://archive.org/details/nybc208971 – Tlomacke 13. Fun barbrentn nechtn (pol. Tłomackie 13. Z unicestwionej przeszłości, przeł. Michał Friedman, Wrocław: Wyd. Dolnośląskie)
Mojsze Broderson
http://archive.org/details/nybc201468 - Perl ojfn bruk
http://archive.org/details/nybc206317 - Dos lecte lid
http://archive.org/details/nybc212968 - Caplmenczelech
Szalom Asz
http://archive.org/details/nybc201022 – Kidesz ha-Szem
http://archive.org/details/nybc200003 – Motke Ganew (pol. Motke ganew, przeł. Jakub Appenszlak, Warszawa: Safrus, 1925).
http://archive.org/details/nybc201158 – Der man fun Nacre’s, t.1 (pol. Mąż z Nazaretu, przeł. Michał Friedman, Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 1990).
http://archive.org/details/nybc201159 – Der man fun Nacre’s, t.2 (pol. Mąż z Nazaretu, przeł. Michał Friedman, Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 1990).
http://archive.org/details/nybc202010 – A sztedtil. A poeme fun dem jidiszen leben in Pojlen (pol. Miasteczko, przeł. Monika Adamczyk-Garbowska, Janowiec: Towarzystwo Przyjaciół Janowca nad Wisłą).
http://archive.org/details/nybc203646 – Farn mabl (Peterburg) t.1  (pol. Petersburg, przeł. z niem. Marceli Tarnowski, Warszawa: Rój, 1931).
http://archive.org/details/nybc203647 – Farn mabl (Warsze), t.2  (pol. Warszawa, przeł. z niem. Marceli Tarnowski, Warszawa: Rój, 1931).
http://archive.org/details/nybc203648 – Farn mabl (Moskwe), t.3  (pol. Moskwa, przeł. z niem. Marceli Tarnowski, Warszawa: Rój, 1932).
http://archive.org/details/SholemAschaChildLeadsTheWay.ReadByShmuelRosenfeld - A Child Leads The Way – recording
I.J. Singer
http://archive.org/details/nybc201124 - Di miszpoche Karnowski
http://archive.org/details/nybc213604 - Fun a welt vos iz niszto mer
http://archive.org/details/nybc201125 - Di brider Aszkenazi I
http://archive.org/details/nybc201126 - Di brider Aszkenazi II
http://archive.org/details/nybc201127 - Di brider Aszkenazi III
http://archive.org/details/nybc213606 - Josje Kalb
Awrom Suckewer
http://archive.org/details/nybc202071 - Valdiks
http://archive.org/details/nybc208862 - In fajer-jogn
http://archive.org/details/nybc208877 - Lider fun geto
http://archive.org/details/nybc207152 - Sibir poeme
http://archive.org/details/nybc201129 – Jidisze Gas
Moskwa/Kijów
Dawid Bergelson
http://archive.org/details/nybc206370 - Arum woḳzal ; Der ṭojber ; Jordim ; Drojb
http://archive.org/details/nybc206371 - Noch alemen
http://archive.org/details/nybc206373 – Der Opgang
http://archive.org/details/nybc206374 - Szṭuremṭeg (dertseylungen)
http://archive.org/details/nybc206375 - Welṭ-ojs welṭ in (dertseylungen)
Mojsze Kulbak
http://archive.org/details/nybc210938 - Lider
http://archive.org/details/nybc213470 - Der wint, wos is gewen in kas
Lejb Kwitko
http://archive.org/details/nybc200339 – Sznej un fartog
Dawid Hofsztejn
http://archive.org/details/nybc200418 – Geklibene werk
Nowy Jork
- Di Junge(Młodzi) - Mojsze Lejb Halpern - Moyshe-Leyb Halpern
http://archive.org/details/nybc200518 -I
http://archive.org/details/nybc200519 - II
- In Zich (Introperspektywni) - Jakub Glatsztejn
http://archive.org/details/nybc200533 - Gedenklider
http://archive.org/details/nybc200541 - Emil un Karl
http://archive.org/details/nybc200542 - Dem tatns szotn. Lider
http://archive.org/details/nybc200543 - Sztralndike Jidn
http://archive.org/details/nybc200544 - Kredos
http://archive.org/details/nybc206737 - Wen Jasz iz geforn
http://archive.org/details/nybc213618 - Fraje ferzn
Kadia Molodowsky
http://archive.org/details/nybc204198 – Dżike gas. Lider
http://archive.org/details/nybc200788 – Licht fun dornbojm
http://archive.org/details/nybc208412 – A sztub mit zibn fencter
Josef Opatoszu - Joseph Opatoshu
http://archive.org/details/nybc205864 – A roman fun a ferd ganew, Af jener zajf fun brik
http://archive.org/details/nybc205866 – Hibru
http://archive.org/details/nybc205869 – In pojlisze welder
http://archive.org/details/nybc205870 - 1863

Websites consulted

http://www.msw.gov.pl/download/1/9107/Europejskak_karta_jezykow_regionalnych_lub_mniejszosciowych.pdf (data dostępu: 08.11.2012)
http://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/statesparties/default_en.asp (data dostępu: 08.11.2012)
http://www.sztetl.org.pl/pl/term/49,emigracja-zydow-z-polski/ (data dostępu: 13.10.2012)
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje.html (data dostępu: 15.09.2012)
http://www.jewishencyclopedia.com/articles/14751-wahl-saul (data dostępu: 14.10.2012)
http://www.wladcy.myslenice.net.pl/Polska/opisy/Saul%20Wahl.htm (data dostępu: 14.10.2012)
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_raport_z_wynikow_NSP2011.pdf (data dostępu 14.10.2012)
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/nsp2002_tabl5.xls (data dostępu: 14.10.2012)
http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Population_and_Migration/Population_and_Migration_before_World_War_I (data dostępu: 14.10.2012)
http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Population_and_Migration/Population_since_World_War_I (14.10.2012)

Autorzy: Michael Hornsby, Agata Kondrat, Arkadiusz Lechocki, Piotr Szczepankiewicz