Informacje ogólne

Łatgalski jest językiem używanym w Łatgalii – krainie zwanej przed I rozbiorem Polski Inflantami Polskimi. Łatgalia położona jest we wschodniej części Łotwy. Językiem łatgalskim mówi ok. 150 – 200 tysięcy osób.
Język łatgalski obejmuje zasięgiem prawie cały obszar występowania dialektów górnołotewskich, które są używane w Łatgalii oraz w północno-wschodniej części regionu Vidzeme (Liwonia) oraz we wschodniej Selonii. Obecnie liczna społeczność łatgalska mieszka też w Rydze.

Regiony i miasta Łotwy (autor: Jacek Cieślewicz; na podstawie: folkcostume.blogspot.com)

Poza Łotwą łatgalski jest autochtonicznym językiem w okolicach miasteczka Pytałowo (Пыталовo) w Rosji. Poza tym używany jest na Syberii, głównie w okolicach Krasnojarska, Omska i Tomska, gdzie w sumie mieszka około tysiąca Łatgalów (Andronow & Leikuma 2006: 478) oraz wśród łatgalskiej emigracji w Niemczech,  Australii, Kanadzie  i USA (Mercator 2009: 9).

Międzynarodowy kod ISO 639-3 dla łatgalskiego to ltg

Lingwonimy

Język łatgalski nazywany jest[1]:

w języku polskim: łatgalski / latgalski; wcześniej zwany był także językiem łotewskim Inflant polskich, językiem inflantsko-łotewskim lub po prostu językiem łotewskim[2]

• w języku angielskim: Latgalian / Letgalian language
• w języku łatgalskim: latgalīšu volūda /mēle (volūda/mēle ‘język’), latgaļu volūda, do początków XX w. także latvīšu volūda/mēle ‘język łotewski’
• w języku łotewskim: latgaliešu valoda, latgaliešu dialekts (nazwa potoczna)
• w języku rosyjskim: латгальский язык
• w języku niemieckim: Lettgallisch / Latgalisch

Język czy dialekt?

W klasycznej bałtologii przeważnie mówi się o dwóch obecnie używanych językach bałtyckich: litewskim i łotewskim. Tym samym łatgalski traktowany jest jako dialekt języka łotewskiego. Jeśli w językoznawczych opracowaniach encyklopedycznych znajduje się hasło poświęcone językowi łatgalskiemu, to przeważnie opatrzone jest ono adnotacją „patrz: język łotewski” (Price 2001: 286), gdzie łatgalski widnieje jako jeden z dialektów, przeważnie pod nazwą ‘dialekt górnołotewski’ lub ‘dialekt wschodniołotewski’ (Lewis 2009: 560).
Balode i Holvoet (2001) o dialekcie górnołotewskim piszą: „This dialect is the basis of a regional written standard, sometimes referred to as »Letgalian language«” (“Dialekt ten jest podstawą regionalnego standardu języka pisanego, czasem określanego jako »język łatgalski«”  ) (Balode & Holvoet 2001: 17). Biorąc pod uwagę kryteria językoznawcze łatgalski przyjęto traktować jako dialekt języka łotewskiego - jednakże nie jest on tożsamy z gwarami górnołotewskimi (Nau 2012). Czynniki pozajęzykowe – przede wszystkim stosunek społeczności użytkowników do własnej odmiany językowej – przemawiają jednak za tym, aby łatgalski uznać za osobny język (Nau 2011: 8).
O łatgalskim można, nie popadając w sprzeczność, mówić zarówno z perspektywy dialektologicznej jako o wariancie języka łotewskiego, jak również, patrząc przede wszystkim na aspekt socjolingwistyczny, jako o odrębnym języku – ważnym dla Łatgalów składniku ich tożsamości.

Klasyfikacja genetyczna i typologiczna

Klasyfikacja genetyczna

Razem z językiem litewskim i łotewskim łatgalski należy do grupy języków wschodniobałtyckich. Języki bałtyckie są jedną z grup wchodzących w skład rodziny języków indoeuropejskich. Jako odrębny dialekt łatgalski wyłonił się spośród dialektów Bałtów w średniowieczu. Był jednym z dialektów, z którego formował się współczesny język łotewski.
Język łatgalski różni się od standardowego łotewskiego swoistymi cechami leksyki, fonologii i gramatyki. W poniższej tabeli zamieszczono porównanie modlitwy Ojcze Nasz w standardzie języka łotewskiego oraz w literackim łatgalskim.

Tabela: Modlitwa Ojcze Nasz po łotewsku i łatgalsku (źródło: Andronov & Andronova 2009: 68)

łotewski	łatgalski
Mūsu Tēvs debesīs! Svētīts lai top Tavs vārds. Lai nāk Tava valstība. Tavs prāts lai notiek kā debesīs, tā arī virs zemes. Mūsu dienišķo maizi dod mums šodien. Un piedod mums mūsu parādus, Kā arī mēs piedodam saviem parādniekiem. Un neieved mūs kārdināšanā. Bet atpestī mūs no ļauna. [Jo Tev pieder valstība, spēks un gods mūžīgi mūžos.] Āmen.	Tāvs myusu, kas esi debesīs, svieteits lai tūp Tovs vuords,lai atīt Tova vaļsteiba, Tova vaļa lai nūteik kai debesīs, tai ari viers zemis. Myusu dīniškū maizi dūd mums šudiņ un atlaid mums myusu poruodus, kai ari mes atlaižam sovim poruodnīkim, un naīved myusu kārdynuošonā, bet atpestej myus nu ļauna. Amen.

Pod względem fonetyki, łatgalskiemu bliżej do języka litewskiego, niż do innych dialektów łotewskich (Brejdak 2006: 195). W dialektach dolnołotewskich i w łotewskim języku literackim nie ma np. spółgłosek palatalizowanych (miękkich), które znajdują się w inwentarzach łatgalskiego i litewskiego. Inna różnica między górnołotewskim/łatgalskim i dolnołotewskim dotyczy tak zwanych „intonacji” języków bałtyckich. W górnołotewskim odróżnia się intonację złamaną (Balode & Holvoet 2001: 15).
Różnice w stosunku do standardowego języka łotewskiego obejmują też sferę leksykalną: w łatgalskim obecne są na przykład wykładniki modalności takie jak može ‘może być’, mušeņ lub mošeņ ‘prawdopodbnie’, wyrażające wywnioskowaną pewność (por. polskie dialektalne musi ‘pewnie’), które nie występuje w łotewskim (Nau 2012: 487). Poniższa ilustracja przedstawia zróżnicowanie dialektalne w ramach języków bałtyckich na przykładzie wyrazu oznaczającego ‘stóg (siana)’. Warianty łatgalskie są zaznaczone na niebiesko.


Mapa zasięgu określenia 'stogu siana' w językach bałtyckich (źródło: Baltu valodu atlants 2009: 161)

Klasyfikacja typologiczna

W języku łatgalskim szyk zdania podstawowego to SVO (podmiot – orzeczenie – dopełnienie, czyli typ Grażyna je pączka). Niemniej jednak łatgalskie zdanie, tak jak i polskie, ma szyk dość swobodny. Oznacza to, że o kolejności wyrazów w zdaniu decyduje raczej pragmatyka – np. chęć podkreślenia, uwydatnienia konkretnej informacji w komunikacie - niż ściśle gramatyczne.

Gramatycznie język łatgalski jest pod wieloma względami podobny do polskiego. Jest językiem fleksyjnym, w którym kategorie gramatyczne takie jak liczba czy rodzaj są wyrażane przede wszystkim przez różnego rodzaju sufiksy (przyrostki). Fleksyjność języka łatgalskiego oznacza, że jeden sufiks może nieść kilka informacji gramatycznych na raz. Na przykład przyrostek gramatyczny –ūs w wyrazie vacūs ‘stare/starych’ zawiera jednocześnie cztery znaczenia gramatyczne: biernika, liczby mnogiej, rodzaju męskiego i określoności.

Tak jak w języku polskim, w łatgalskim występuje siedem przypadków gramatycznych, w tym wołacz:

M.	bruoļs	‘brat’
D.	bruoļa	‘brata’
C.	bruoļam	‘bratu’
B.	bruoli	‘brata’
N.	bruoli	‘bratem’
Msc.	bruolī	‘bracie’
W.	bruoļ!	‘bracie!’

Łatgalski obfituje w zdrobnienia (np. mads ‘miód’ > medeņs ‘miodek’).

Końcówki przymiotników łatgalskich oznaczają nie tylko rodzaj, liczbę i przypadek, lecz też określoność/nieokreśloność (znaczenie porównywalne do rodzajników lub angielskich przedimków the/a):

lob-s teksts 'dobry tekst'
lob-ys teksts '(ten) dobry tekst'

Formy czasu przeszłego i teraźniejszego łatgalskich czasowników  tworzone przeważnie są od innych tematów, natomiast aby utworzyć formę czasu przyszłego należy dołączyć sufiks.
Formy trzeciej osoby liczby pojedynczej i mnogiej są takie same.
W poniższej tabeli przedstawione są najważniejsze formy czasownika na przykładzie czasownika meklēt ‘szukać’. W 3 osobie nie ma różnicy między liczbami – jis meklej ‘on szuka’, jī meklej ‘oni szukajā’.  Rozkład tematów używanych do tworzenia niektórych form czasownika przedstawiony jest na przykładzie czasownika meklēt ‘szukać’ w poniższej tabeli.

	I temat	II temat	III temat
formy bezokolicznikowe			meklē-t BEZOKOLICZNIK maklā-tu SUPINUM
czasy 1 os. lp. 2 os. lp. 3 os. 1 os. lmn. 2 os. lmn.	CZAS TERAŹNIEJSZY meklej-u meklej meklej meklej-am meklej-at	CZAS PRZESZŁY mekliej-u mekliej-i meklēj-a mekliej-om mekliej-ot	CZAS PRZYSZŁY mekliej-š-u mekliej-s-i meklē-s meklē-s-im meklē-s-it
tryby	meklej-it TR. ROZKAZUJĄCY 2 OS. LMN.		maklā-tu TR. PRZYPUSZCZAJĄCY

Ciekawą własnością  języka łatgalskiego jest harmonia morfonologiczna: w ramach jednej formy wyrazowej muszą występować albo spółgłoski palatalizowane (nie oznaczone w piśmie) i samogłoski przednie albo spółgłoski niepalatalizowane i samogłoski tylne.  Łatgalskie wyrazy dążą do przestrzegania tej reguły (Nau 2011: 9). Por. z powyżej tabelki: bezokolicznik meklēt [mʲɛʲklʲɛːtʲ], a supinum maklātu [maklaːtu].

Wpływ innych języków na łatgalski

Łatgalia zawsze była obszarem wielojęzycznym i tak jest  do tej pory. W średniowieczu była areną współoddziaływania dialektów Bałtów z dialektami bałtofińskimi – przede wszystkim tymi, które dały początek późniejszym językom: liwońskiemu i estońskiemu (Nau 2012: 473) – a także z językiem dolnoniemieckim, którego wpływ na mówiony łatgalski trwał do XVI wieku. Okres po roku 1629 do XIX wieku to przede wszystkim dominacja języka polskiego. W XIX i XX wiekach znaczny wpływ na język łatgalski miał język rosyjski. Na obszarach granicznych język łatgalski wchodził w kontakty z litewskim i białoruskim, a także z językiem jidysz: w XIX wieku około połowy mieszkańców Dyneburga (Daugavpils), Rzeżycy (Rēzekne) i Lucyna (Ludza) stanowili Żydzi (Nau 2012: 474). Po uzyskaniu przez Łotwę niepodległości na łatgalski największy wpływ miał język łotewski.
Zapożyczenia leksykalne w języku łatgalskim z czasów sprzed początków piśmiennictwa to np. z dolnoniemieckiego: krūgs  ‘gospoda’, šmuks ‘przystojny’ czy lusteigs ‘wesoły’ (Nau 2012: 475) oraz z słowiańskich: butele ‘butelka’ dzeraune ‘wioska’ czy też glups ‘głupi’. Te drugie przypisuje się często polszczyźnie, tym niemniej bardzo mało wiemy na temat dialektów polskiego używanych niegdyś w Łatgalii (Čekmonas 2001: 130), a przytoczone wyrazy mogą równie dobrze mieć pochodzenie wschodniosłowiańskie. Z polskiego łatgalski zapożyczył szereg wyrazów związanych ze sferą liturgiczną (rožanc, spovede, breviars, nešpors,  plebaneja, devotka) . Inne języki słowiańskie – białoruski i rosyjski – także miały wpływ na język łatgalski, przede wszystkim w warstwie fonetycznej (Balode & Holvoet 2001: 9). Prawdopodobnie poprzez obecność adstratu słowiańskiego w łatgalskim zaszła przesuwka samogłoskowa [æ] > [a]. Tam, gdzie język łotewski ma [ae], w łatgalskim jest [a] - np. łot. vecs [væts] ~ łatg. vacs ‘stary’. Wynikiem wpływu języków słowiańskich jest także ubezdźwięcznianie wygłosowych spółgłosek zwartych – zjawisko spotykane też w litewskim i dialektach górnołotewskich, ale już np. nie w innych dialektach łotewskich (Balode & Holvoet 2001: 20).
Ponad połowa terminologii handlowej w dialektach południowołatgalskich pochodzi z języków słowiańskich (Čekmonas 2001: 131). W łatgalskim funkcjonują pary synonimów, w obrębie których jeden z wyrazów jest pochodzenia bałtyckiego, a drugi słowiańskiego, np. barkan - morkovka ‘marchew’ (< łot. - ros.), lub też oba mają rodowód słowiański – np. pogreb - sklep ‘piwnica’ (ros. - białoruski).
Wzajemne oddziaływania z innymi językami najlepiej widać w łatgalskim z końca XIX wieku, czyli sprzed standaryzacji (Nau 2012: 472), kiedy było już stosunkowo dużo tekstów łatgalskich. Teksty XVIII- i XIX-wieczne wykazują silny wpływ polszczyzny na język łatgalski, tak w składni, jak i w słownictwie. Autorzy pierwszych tekstów napisanych po łatgalsku nie byli rodzimymi użytkownikami tego języka (Nau 2011: 5).
Obszar, gdzie używa się języka łatgalskiego był i jest nadal areną kontaktów językowych.
Raczej niż o wpływie jednego języka na drugi należy w przypadku Łatgalii mówić o wzajemnym paralelnym oddziaływaniu, które zaskutkowało obecnością pewnych zjawisk w odmianach językowych mieszkańców Łatgalii niespotykanych np. w standardach białoruskim czy łotewskim. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku wyrazów wyrażających modalność – na przykład wspomnianego mošeņ (por. Klasyfikacja genetyczna). W językach używanych w Wielkim Księstwie Litewskim – białoruskim, litewskim, łatgalskim, polskim i ukraińskim – występują po dwie partykuły epistemiczne (wyrażające sądy, przekonania) wywodzące się od czasowników oznaczających ‘móc’ (np. polskie może) i ‘musieć’ (np. łatgalskie mošeņ, litewskie dialektalne musė, polskie dialektalne musi). Choć wspomniane języki oddziaływały na siebie wzajemnie, a nie tylko jednostronnie jeden na drugi,  wymienione zjawisko dotyczące modalności jest pierwotnie skutkiem wpływu języka polskiego, który z kolei zapożyczył wyraz znaczący ‘musieć’ z języka średnio-wysoko-niemieckiego (Nau 2012: 491).

Wpływ łatgalskiego na inne języki

W używanych głównie przez Staroobrzędowców łatgalskich dialektach języka rosyjskiego tylko niewielki procent zapożyczeń pochodzi z łatgalskiego. Dużo więcej jest w nich słów pochodzących z języka litewskiego, ale przede wszystkim polskiego, który był językiem wyższej kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego i cieszył się wysokim prestiżem w czasach, gdy użytkownicy języka rosyjskiego zaczęli się osiedlać w Łatgalii. Język polski był swoistym mediatorem wpływu bałtyckiego na dialekty rosyjskie w Łatgalii, a ten skądinąd nie był zbyt duży. (Čekmonas 2001: 130)

Do zapisu tekstów XVIII- i XIX-wiecznych używano ortografii bazującej na zasadach pisowni języka polskiego z tamtego okresu. Teksty łatgalskie zapisywano antykwą - czcionka pełniła rolę odróżniającą łatgalskojęzyczne teksty od tych pisanych po łotewsku (Nau 2011: 5).

Obecnie łatgalski ma standard zapisu ortograficznego, który jednak nie wszyscy akceptują. Istnieje dysonans pomiędzy zasadami proponowanymi przez specjalistów a nawykami użytkowników bez wykształcenia językoznawczego: standard nie oddaje w pełni tradycyjnych elementów łatgalskiego języka mówionego.

Piśmiennictwo

Teksty pisane w języku łatgalskim

Początki piśmiennictwa łatgalskiego sięgają XVIII wieku. Pierwsze teksty pisane po łatgalsku miały charakter religijny. Najstarsze zachowane dzieło to Evangelio toto Anno z r. 1753. Świeckie piśmiennictwo łatgalskie również zaczyna się w XVIII wieku. Powstawały wtedy pierwsze elementarze, które skądinąd stanowią dość ważną i liczną grupę wśród tekstów łatgalskich w ogóle - od początku łatgalskiego piśmiennictwa powstało w sumie około 70 elementarzy tego języka (Cibuļs 2009: 171).
Pierwsze ćwierćwiecze XX wieku to czas publikacji dwóch ważnych dla rozwoju łatgalskiego języka pisanego wydawnictw: gramatyki Trasunsa (1921) i Strodsa (1922). Przyczyniły się one do ustandaryzowania języka łatgalskiego, przy czym oba opracowania traktują o „łotewskiej gramatyce dla Łatgalów”. Ostateczne skodyfikowanie standardu zapisu języka łatgalskiego nastąpiło w roku 1933, wraz z wydaniem słownika Pītersa Strodsa. Najobszerniejszą gramatyką łatgalską jest ta z r. 1973 autorstwa Mikelisa Bukšsa. Najnowsze wydawnictwa dotyczące łatgalskiego to przede wszystkim opracowania dialektologiczne, artykuły socjolingwistyczne itp. (Nau 2011: 7).

O języku łatgalskim w innych językach

Najstarsza zachowana gramatyka języka łatgalskiego pochodzi z 1853r. i została napisana po polsku przez Tomasza Kossowskiego (1853). Pierwszą gramatyką napisaną przez Łatgala była gramatyka Ontonsa Skrindy wydana w roku 1908 w języku rosyjskim (Skrinda 1908). Juris Cibuļs i Lidia Leikuma są autorami łotewskojęzycznego podręcznika Vasals! Latgaliešu valodas mācība (Cibuļs & Leikuma 2003). W 2011 roku w języku angielskim ukazała się gramatyka języka łatgalskiego autorstwa Nicole Nau (Nau 2011).

Korpus języka łatgalskiego

W 2008 roku uruchomiono projekt, którego celem jest stworzenie korpusu łatgalskich tekstów z czasów sowieckich 1917-1937. Korpus obejmuje 100 książek i 11 czasopism (Andronov & Andronova 2009: 69). Ma docelowo zawierać kilka wersji tych samych tekstów: ustandaryzowany zapis ortograficzny, zapis z anotacją morfologiczną oraz tłumaczenie na język rosyjski. Korpus ten ma być korpusem statycznym - zamkniętym, w odróżnieniu od Narodowego Korpusu Języka Łotewskiego (www.korpuss.lv), w którym z racji statusu łatgalskiego jako jednego z wariantów pisanych języka łotewskiego ma się znaleźć także komponent łatgalski.
Istnieje szereg problemów związanych z wymienionym wyżej komponentem łatgalskim. Po pierwsze, korpusy tego typu składają się w głównej mierze z tekstów prasowych. Jest tylko jedna łatgalskojęzyczne czasopismo (Katōļu dzeive), komponent zatem składa się głównie z fragmentów łatgalskojęzycznej literatury pięknej, bo takich tekstów jest więcej. Łatgalski ma standard zapisu ortograficznego, który jednak nie wszyscy akceptują. Istnieje dysonans pomiędzy zasadami proponowanymi przez specjalistów a nawykami użytkowników bez wykształcenia językoznawczego: standard nie oddaje w pełni tradycyjnych elementów łatgalskiego języka mówionego. Należy pamiętać, że łatgalski funkcjonuje przede wszystkim w mowie, a korpus zawiera jedynie teksty pisane. Ponadto wiele tekstów „łatgalskich” trafiło do Narodowego Korpusu Języka Łotewskiego na zasadzie sztucznego wytworzenia poprzez fonetyczną transponację tekstów łotewskich jedynie przy zachowaniu zasad odpowiadania sobie nawzajem dźwięków w standardowych odmianach łotewskiego i łatgalskiego. Pojawiają się zatem wątpliwości co do reprezentatywności takiego korpusu (Andronov & Andronova 2009: 71–72).

Tabela: Transponacja tekstów łotewskich na łatgalski w Narodowym Korpusie Języka Łotewskiego (źródło: Andronov & Andronova 2009: 72) - zestawienie trzech wariantów tego samego tekstu: w standardzie łotewskim, jego transponacja fonetyczna na ‘łatgalski’ oraz po łatgalsku.

	łotewski	tzw. łatgalski	łatgalski
	Arī šorīt pamodos ļoti agri. Rūpēja ikdienas darbi. Kūtī brēca aitas, bubināja nedzirdītais kumeļš, māva neslauktā govs. Nelika mierā tās pašas domas, kuras mocīja jau vairākas nedēļas. Vai atradīs mana Anna cerēto laimi svešumā? Un kā tālāk dzīvot pašam?	Ari šūreit pamūdūs ļūti agri. Ryupēja ikdīnas dorbi. Kūtī brēce aitas, bubynōja nadzirdeitais kumeļš, mōve naslauktō gūvs. Nalyka mīrā tōs pošas dūmas, kuras mūceja jau vairōkas nedeļas. Voi atradeis muna Anna carātū laimi svešumā? Un kai tōļōk dzeivōt pošam?	I šūreit pasamūdu cīši agri. Pruotā stuovēja kasdīnys dorbi. Klāvā viekše vuškys, bubinēja nadzirdeitais kumeļs, bļuove naslauktuo gūvs. Nadeve mīra tuos pat dūmys, kuruos mūceja jau nazcik nedeļu. Voi atrass muna Ane īdūmuotū laimi svešumā? I kai tuoļuok dzeivuot pošam?

Społeczność użytkowników

Dawni Łatgalowie to jedno z plemion Bałtów, którzy  historycznie zamieszkiwali Łatgalię położoną na północny wschód od Dźwiny. W pierwszych wzmiankach kronikarskich o Łatgalach używa się na ich określenie terminu Lethgalli, zamiennie z Lethi (Balode & Holvoet 2001: 7). W Chronicon Henrici z 1206r. znajdujemy sformułowanie Lethi vel Lethgalli  ‘Łotysze czyli Łatgale’ (Brejdak 2006: 194). Na przestrzeni dziejów określenia ‘Łatgalowie’ używało się jako tożsamego z ‘Łotysze’. Współcześnie jako o jednych z grup Łotyszy o Łatgalach (łat. latgalīši) mówi się Łatgale (Łatgalowie) lub Łatgalcy. Brejdak (2006) proponuje, aby terminu Łatgalcy używać do określenia wszystkich mieszkańców Łatgalii, natomiast o Łatgalach mówić w odniesieniu do Łatgalców etnicznie wywodzących się z plemion Bałtów (Brejdak 2006: 194).
O krainie Łatgalów - Łatgalii (łot. Latgale) - jako pierwsze wspominają źródła staroruskie z XI w., gdzie znajdujemy terminy: Łatgoła, Łotyhoła, Łohtihoła. W Descriptio Sarmatiarum z 1521r. Mateusz Miechowski używa określenia Letthigallia (Brejdak 2006: 194). W języku łatgalskim Łatgalia to Latgola. Po polsku wymiennie z nazwą Łatgalia używa się Latgalia. W czasach przedrozbiorowych tereny Łatgalii zwykło się nazywać Inflantami Polskimi (por. ang. Polish Livonia i po pol. Liwonia).
Ziemie łatgalskie były pierwotnie zamieszkiwane przez ludy ugrofińskie, a Bałtowie pojawili się na nich w II tysiącleciu p.n.e. W średniowieczu Bałtowie i Słowianie wykorzystywali rzekę Dźwinę do handlu, który stał się sferą kontaktów między tymi plemionami. Na początku XIII w. ziemie łatgalskie weszły w skład państwa zakonnego kawalerów mieczowych, co pociągnęło za sobą germanizację i katolicyzację mieszkańców (Jankowiak 2010: 49). Od roku 1629 Łatgalia pozostawała w obrębie Rzeczypospolitej Obojga Narodów aż do roku 1772, kiedy to w wyniku I rozbioru Polski stała się częścią obwodu witebskiego imperium rosyjskiego. Począwszy od 1629r. aż do roku 1918 Łatgalia była odseparowana od reszty Łotwy politycznie oraz kulturowo. Na wieki XVII i XVIII przypada okres pobytu w Łatgalii polskich misjonarzy katolickich. Ich działalność utrwaliła katolicyzm na tym terenie i uczyniła z wyznania katolickiego ważną część tożsamości Łatgalów, która odróżnia ich do dziś od protestanckich Łotyszy oraz od Rosjan wyznających prawosławie (Nau 2011: 5).
Łatgalowie są jedynymi Bałtami autochtonicznymi dla terenów znajdujących się poza dzisiejszymi granicami Litwy i Łotwy - zamieszkują również okolice rosyjskiego miasteczka Pytałowo, które w latach 1920-1945 (pod nazwami Jaunlatgale / Abrene) było stolicą regionu przyłączonego do Łotwy. Łatgalowie odegrali wielką rolę w procesie kształtowania się łotewskiej świadomości narodowej oraz języka łotewskiego, a łatgalskie tradycje piśmiennicze sięgają XVIII w. W 1918r. Gdy Łotwa uzyskała niepodległość, Łatgalowie po wiekach życia w odizolowaniu od reszty Łotyszy, znaleźli się w sytuacji, kiedy byli nie tylko jednymi z wielu Łotyszy, ale również mniejszością na Łotwie (Nau 2011: 7).
Łatgalia to obszar zamieszkiwany przez przedstawicieli różnych narodowości: wielonarodowość i wielojęzyczność była i jest naturalnym składnikiem łatgalskiego krajobrazu. Autochtoniczni Polacy stanowią 7,1% ludności Łatgalii, a Białorusini 5,5% (Jankowiak 2010: 50). Ważną grupą Łatgalców są również Rosjanie: potomkowie Staroobrzędowców, którzy uciekali do Łatgalii przed represjami carskich władz pod koniec XVII w. oraz rosyjskojęzyczna ludność napływowa z czasów sowieckich. Tradycja kontaktów z ludnością rosyjskojęzyczną jest kilkuwiekowa, a obecne ośrodki rosyjskiej ludności w Łatgalii istniały już w 1760 r. (Čekmonas 2001: 103).


Skład narodowościowy Łatgalii (red. mapy: Jacek Cieślewicz; źródło: Šuplinska & Lazdiņa 2009).

Obecnie użytkownicy języka łatgalskiego stanowią przede wszystkim ludność wiejską Łatgalii (Lazdiņa & Marten 2012: 68). Według danych zebranych przez Šuplinską i Lazdiņę (2009),  62,1% respondentów (ponad 9 tysięcy mieszkańców Łatgalii - przyznało się do znajomości łatgalskiego. Dobrze lub bardzo dobrze w mowie łatgalskim posługuje się 70% badanych, a w piśmie –36%. Po przełożeniu rezultatów na całość ludności Łatgalii można stwierdzić, że znajomość łatgalskiego deklarowałoby 217 tysięcy osób (Lazdiņa & Marten 2012: 70). Tradycyjnie mówi się o nieco mniejszej liczbie użytkowników języka łatgalskiego. Instytut Badań nad Językiem Łatgalskim Uniwersytetu w Dyneburgu (Latgales Pētniecības institūts) podaje szacunkową liczbę 150 – 200 tysięcy ludzi używających łatgalskiego w codziennej komunikacji (http://dau.lv/ld/latgale(english).html).
Wyniki spisu powszechnego z 2011 roku, w którym ankietowani mogli odpowiedzieć na pytanie „Czy w życiu codziennym posługujesz się łatgalskim – odmianą języka łotewskiego?” zawierają liczbę użytkowników łatgalskiego na poziomie 164 tysięcy. Są to prawdopodobnie najdokładniejsze dostępne wyniki badań nad liczbą użytkowników łatgalskiego. Według tych danych najbardziej łatgalskojęzycznymi powiatami Łatgalii są: Varakļāni (łatg. Varakļuoni; dawna nazwa polska: Warklany), Riebiņi (Ribene, Rybiniszki), Vārkava (Vuorkova; Warkan), Viļaka (Vileks; niem. Marienhausen), Baltinava (Baļtinova), Kārsava (Kuorsova; Korsówka) i Cibla (Cybla).
Wyniki spisu dostępne są na stronie http://www.csb.gov.lv/notikumi/latviesu-valodas-paveida-latgaliesu-valodas-lietosana-35066.html.

Mapa: Deklarowana znajomość języka łatgalskiego (w procentach) według spisu powszechnego 2011 (źródło: http://www.csb.gov.lv/notikumi/latviesu-valodas-paveida-latgaliesu-valodas-lietosana-35066.html)

Poza Łatgalią najwięcej osób łatgalskiego pochodzenia mieszka w Rydze (w 2011r. około 29,4 tysiące według spisu powszechnego), a poza Łotwą - na Syberii (około 1000 osób, Mercator 2009: 9) . Łatgalowie zaczęli przenosić się w okolice Krasnojarska w wyniku carskiego przydziału ziem pod koniec XIX w., a największa liczba Łatgalów zamieszkiwała tamte rejony w latach 1930-tych. Do tej pory zachowali oni swój etnolekt.

4 - narażony na zagrożenie

Zarys sytuacji socjolingwistycznej

Łatgalski wśród innych języków w Łatgalii

Łatgalia jest obszarem naturalnie wielojęzycznym. Prawdopodobnie nie ma jednojęzycznych (=monolingwalnych) użytkowników języka łatgalskiego. W większości są oni trójjęzyczni – oprócz łatgalskiego i łotewskiego posługują się językiem rosyjskim (Nau 2011: 4).
W przeszłości językiem kontaktów pomiędzy społecznościami językowymi mieszkańców Łatgalii był język polski, a bilingwizm w konfiguracji łotewski/łatgalski (+ rosyjski) pojawił się dopiero w XX w., kiedy Łotwa uzyskała niepodległość (Čekmonas 2001: 130).  Już pod koniec XIX w. wielu Łatgalów mówiło po rosyjsku: był to jedyny język używany w szkołach 1865-1904; młodzież kontynuowała wykształcenie na rosyjskich uniwersytetach. Znaczenie rosyjskiego zmalało w latach międzywojennych, by ponownie wzrosnąć w czasach sowieckich.
Większość Łatgalów to potomkowie warstwy chłopskiej, której, w przeciwieństwie do np. posiadaczy ziemskich, w zbyt dużym stopniu nie dotknęła ani germanizacja, ani polonizacja (Jankowiak 2010: 52). Dziesiątki lat celowej polityki rusyfikacyjnej najpierw władz carskich, a potem sowieckich przyniosły jednak zgoła inny skutek. Na chwilę obecną rosyjski obecny jest we wszystkich sferach życia i, mimo polityki letonizacyjnej łotewskich władz, utrzymuje status najważniejszego języka w Łatgalii (Jankowiak 2010: 53). Jest też jedynym językiem, który rozumieją wszyscy jej mieszkańcy (Jankowiak 2009: 229).
W południowej Łatgalii językiem kontaktów sąsiedzkich są różne odmiany języka białoruskiego. Gwary białoruskie i tzw. mowa prosta to najbardziej naturalne odmiany używane do kontaktów przez wszystkich słowiańskojęzycznych mieszkańców południa regionu (Jankowiak 2010: 53).

Status języka łatgalskiego na Łotwie

W XVIII i XIX wieku łatgalski i łotewski były w mowie dialektami wzajemnie dla siebie zrozumiałymi, ale ich standardy pisane już nie. Literatury tych języków rozwijały się osobno (Nau 2011: 5). Druga połowa XIX wieku przyniosła przymusową rusyfikację, a w 1865 r. wprowadzono zakaz wydawania tekstów zapisywanych pismem łacińskim. Próby zapisu języka łatgalskiego cyrylicą kończyły się niepowodzeniami, gdyż alfabet ten kojarzony był z prawosławiem i jego użycie było dla katolickich Łatgalów niedopuszczalne. Do 1904 r. trwało więc masowo ręczne kopiowanie tekstów po łatgalsku. Przeznaczone one były głównie do użytku domowego (Nau 2011: 5).
XX wiek to czas przebudzenia tożsamościowego Łatgalów; teksty które powstawały w tym czasie po łatgalsku były już pisane przez osoby, dla których był to pierwszy język. Po odzyskaniu prze Łotwę niepodległości łatgalski był używany w szkołach i administracji publicznej i traktowany jako jeden ze sposobów używania języka łotewskiego. Od lat 1930-tych status łatgalskiego zmieniał się dość znacznie w krótkich odstępach. Za czasów autorytarnej władzy ostatniego przed II wojną światową prezydenta Kārlisa Ulmanisa na Łotwie panowała ideologia jednego narodu i jednego języka, a łatgalski cieszył się wówczas dużo większym prestiżem w Rosji Radzieckiej, gdzie miał status języka narodowości (=mniejszości narodowej) i był nauczany w szkołach (Nau 2011: 6). Polityka okupantów niemieckich względem Łatgalów i łatgalskiego była przychylna, jednak wynikało to z chęci przypodobania się ludności zamieszkującej strategiczne militarnie tereny. Po II wojnie światowej większość działań na rzecz łatgalskiego była prowadzona poza granicami ZSRR. Oficjalnie polityka władz radzieckich nie była wobec języka łatgalskiego nieprzychylna, jednak nie zyskiwał on żadnego wsparcia, a jego użycie w życiu publicznym było raczej źle widziane. W czasach Łotwy radzieckiej wydawnictwa w języku łatgalskim pojawiały się sporadycznie do połowy lat 1960-tych oraz ponownie zaczęły się ukazywać na kilka lat przed upadkiem komunizmu. W czasach Łotwy radzieckiej w Monachium działało łatgalskie wydawnictwo Latgaļu Izdevnīceiba (Latgalian Publishing Co. / Latgalischer Verlag).
Obecna sytuacja łatgalskiego jest o tyle ciekawa, że w ogólnołotewskich debatach publicznych i w dyskursie socjolingwistycznym dominuje kwestia statusu przede wszystkim dwu języków: łotewskiego i rosyjskiego. Dyskusja publiczna nad kwestiami językowymi na Łotwie zdaje się być zdominowana z jednej strony przez oficjalną politykę państwa skierowaną na „przywrócenie” języka łotewskiego, który w czasach postsowieckich miałby pełnić rolę pierwszego i dominującego języka w tym kraju, a z drugiej przez bardzo skądinąd liczną mniejszość rosyjskojęzyczną, która nieustannie domaga się rosyjskiego jako pełnoprawnego języka życia publicznego. Łatgalski ciągle znajduje się na marginesie wszelkich dyskusji nad sytuacją językową na Łotwie, choć, jeśli uznawać go za odrębny od łotewskiego, jest przecież trzecim pod względem liczby użytkowników językiem na Łotwie. W wymiarze regionalnym, język łatgalski wywołuje dość żywe emocje i pełni rolę jednego z ważniejszych wyznaczników tożsamości Łatgalów. Elita akademicka i polityczna Łotwy skupiona jest jednak w Rydze i na Rydze, czyli przede wszystkim na sprawach stolicy, gdzie obok Łotyszy dużą grupę językową stanowią Rosjanie (Lazdiņa & Marten 2012: 66–67). Z drugiej strony, łatgalski jest jednym z trzech, obok łotewskiego i liwskiego, języków wymienionych w łotewskiej konstytucji (Lazdiņa & Marten 2012: 68), choć jedynie jako prawnie chroniony historyczny wariant łotewskiego języka pisanego. Łotewska Ustawa o języku państwowym (Valsts valodas likums) uznaje dialekty łatgalskie jako podgrupę dialektów górnołotewskich, a pisany jako „historyczną odmianę łotewskiego” (Nau 2011: 4).
Wśród językoznawców trwa dyskusja o status łatgalskiego jako języka bądź dialektu. Z punktu widzenia dialektologii, łatgalski stanowi grupę dialektów należącą do dialektów górnołotewskich (Balode & Holvoet 2001), która dzieli się wewnętrznie na dialekty północne, środkowo-wschodnie i południowe (Nau 2011: 4). Lingwistycznie nie ma uzasadnienia twierdzenie, jakoby łatgalski miał być językiem-kontynuatorem średniowiecznych dialektów Bałtów zamieszkujących Łatgalię. W warstwie fonetycznej różni się on od innych dialektów łotewskich, ale obecność cech różnicujących nie jest wynikiem osobnego rozwoju języka, a stawiane za argument mający przemawiać za językową odrębnością łatgalskiego archaizmy w warstwie leksykalnej można znaleźć także w języku kurlandzkim (Balode & Holvoet 2001: 8).
Choć dialektologiczne język łatgalski uznawany jest za dialekt języka łotewskiego, w aspekcie makrojęzykowym łatgalski spełnia kryteria, które pozwalałyby go zaklasyfikować jako odrębny język ma stosunkowo długą tradycję piśmiennictwa, a spora część użytkowników łotewskiego ma problemy ze zrozumieniem osób mówiących po łatgalsku (Lazdiņa & Marten 2012: 68). Wreszcie, sami Łatgalowie uważają łatgalski za odrębny język.
Od czasu odzyskania przez Łotwę niepodległości w roku 1990 wśród społeczności użytkowników trwa bardzo intensywna kampania na rzecz coraz większej obecności łatgalskiego w życiu prywatnym i publicznym. Powołano do życia szereg instytucji, m.in. Łatgalskie Centrum Kulturalne oraz Stowarzyszenie Nauczycieli Łatgalskich. Organizowane są szkolne konkursy oraz łatgalskie obozy letnie dla dzieci (Lazdiņa & Marten 2012: 75). Dzięki staraniom łatgalskich aktywistów, w 2010 roku język uzyskał międzynarodowy kod ISO ltg, a przy łotewskim Ministerstwie Edukacji i Nauki powołana została grupa robocza, która ma zajmować się kwestiami łatgalskimi. Po zabiegach łotewskiego oddziału Biura ds. Mniej Używanych Języków, w spisie powszechnym z roku 2011 po raz pierwszy pojawiło się pytanie o użycie łatgalskiego w życiu codziennym (Lazdiņa & Marten 2012: 76–77).


Odezwa  namawiająca do deklarowania w Spisie Powszechnym 2011 znajomości języka łatgalskiego.

W dyskusji nad tym, czy łatgalski winien być uznany za odrębny język czy też nie, zdecydowanie dominują argumenty językowe oraz społeczno-polityczne, a nie socjolingwistyczne. Petycja o oficjalne uznanie łatgalskiego jako języka regionalnego skierowana do łotewskich władz przez uczestników II Łatgalistycznej konferencji naukowej odbywającej się w 2009 w Rēzekne spotkała się z odmownymi odpowiedziami ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Ministerstwa Edukacji i Nauki. Odmowę umotywowano m.in. faktem, że Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych nie uwzględnia możliwości nadania takiego statusu dialektowi języka państwowego (Lazdiņa & Marten 2012: 76–77). Tym niemniej łatgaliści są zdania, że istnieją szanse na przyznanie łatgalskiemu statusu języka regionalnego w najbliższej przyszłości (Nau 2011: 4). Niektórzy badacze w artykułach naukowych na temat łatgalskiego celowo używają w odniesieniu do niego określenia ‘język regionalny’, nawiązując do statusu m.in. języka kaszubskiego w Polsce czy dolnoniemieckiego w Niemczech (por. Nau 2012: 473).

Domeny użycia

Język łatgalski w jego formie najbardziej zbliżonej do języka mówionego, tj. najmniej zbliżonej do standardowego łotewskiego, żyje w tekstach współczesnych dostępnych w Internecie: różnego rodzaju nieformalnych wypowiedziach pisemnych, opowiadaniach autoportretach łatgalskich pisarzy, oraz w tekstach ludowych, bajkach z przełomu XIX i XX w. (Nau 2011: 3).

Kontakty nieformalne

Język łatgalski istnieje przede wszystkim w mowie. Jest językiem kontaktów domowych, sąsiedzkich i innych sytuacji nieoficjalnych. Używanie łatgalskiego w kontaktach nieformalnych nie jest w żaden sposób oficjalnie ograniczone (Lazdiņa & Marten 2012: 80)

Liturgia

Drugą najsilniejszą domeną użycia języka łatgalskiego jest sfera religijna. Łatgalski jest językiem liturgii katolickiej na terenie Łatgalii oraz poza jej obszarem, na Łotwie. W języku łatgalskim odprawiane są msze nawet w Rydze (Nau 2011: 6). Katolicy na Łotwie najczęściej albo są Łatgalami, albo są pochodzenia łatgalskiego. Język łatgalski jest tradycyjnie językiem kościoła katolickiego na Łotwie. Częściowe wydawane jest w nim czasopismo katolickie Katolu dzeive, jednak coraz więcej artykułów pojawiają się tu w języku łotewskim


W kościele w Wielonach (Viļāni). fot. Aleksandra Mrozińska 2012.


W redakcji czasopisma „Katōļu dzeive” - fot. Alexandra Mrozińska 2012.

Domeny oficjalne

Łatgalski nie jest językiem administracji publicznej. Nie ma też np. tablic informacyjnych czy znaków drogowych w języku łatgalskim. Użycie łatgalskiego w szkołach jest bardzo ograniczone, a inicjatywy edukacyjne na rzecz języka łatgalskiego są indywidualne, nie odgórne (Lazdiņa & Marten 2012: 70). Edukacja w języku łatgalskim odbywa się tylko w ramach zajęć dodatkowych w szkołach podstawowych, a lekcje organizowane są z inicjatywy łatgalskich aktywistów i nauczycieli-Łatgalów (Lazdiņa & Marten 2012: 83). W oświacie łatgalski istnieje w jednym szeregu z dialektami łotewskiego, których użytkownicy nigdy nie podejmowali inicjatyw mających na celu uznanie odmiany za odrębny język (Lazdiņa & Marten 2012: 72).
W sferze kontaktów oficjalnych, państwowych, użycie łatgalskiego w piśmie raczej nie jest akceptowane. Posługiwanie się łatgalskim w mowie dopuszczalne jest na szczeblu regionalnym, np. w urzędach gminnych pomiędzy osobami znającymi się nawzajem – tam, gdzie wiadomo, kto mówi po łatgalsku, a kto nie (Lazdiņa & Marten 2012: 80).
Począwszy od roku 2008 odbywają się doroczne konferencje łatgalistyczna z serii Latgalistica. Są one zewnętrznym przejawem wzrostu zainteresowania językiem łatgalskim wśród środowisk akademickich (Lazdiņa & Marten 2012: 80). Rēzeknes Augstskola (Szkoła Wyższa w Rzeżycy) oraz Uniwersytet w Dyneburgu prowadzą studia wyższe w zakresie języka łatgalskiego.

Media i życie kulturalne

Ostatnie lata to znaczący wzrost użycia języka łatgalskiego przede wszystkim w Internecie, np. portal www.latgola.lv.
Istnieje gazeta elektroniczna LaKuGa (www.lakuga.lv/lg) oraz szereg stron poświęconych historii i kulturze Łatgalii w tym języku. Ponadto prowadzone są łatgalskojęzyczne blogi.
Działa też radio w języku łatgalskim – Latgolys radeja (www.lr.lv) jednak należy ono obecnie do Kościoła katolickiego. Bardzo wielu wykonawców tworzy muzykę w języku łatgalskim (http://lakuga.lv/latgalisu-muzyka).

Inne domeny

W Łatgalii można spotkać nieliczne przykłady symbolicznego użycia języka łatgalskiego, takie jak nadawanie firmom czy lokalom gastronomicznym łatgalskojęzycznych nazw. Są to przykłady świadczące o wzroście prestiżu tego języka wśród lokalnej społeczności, a także o tym, że łatgalski staje się coraz wyraźniejszym znakiem tożsamości regionalnej Łatgalów (Lazdiņa & Marten 2012: 80).


Łatgalskie napisy w Rzeżycy (Rēzekne): Mōls ‘Glina’ (nazwa lokalu); krūgs ‘pub’, tiergōtava ‘sklep’. fot. A. Mrozińska


Gaisma – pierwsza gazeta łatgalskojęzyczna. fot. T. Wicherkiewicz


Infomacja turystyczna w Rzeżycy (Rēzekne) - pierwsze 2 języki to łatgalski i łotewski. fot. N. Nau


Łatgalski sklep w Korsówce (Kuorsova). fot. T. Wicherkiewicz


Łatgalskie napisy w Korsówce (Kuorsova). fot. T. Wicherkiewicz


Łatgalskojęzyczny modlitewnik katolicki. fot. T. Wicherkiewicz


Muzeum literatury łatgalskiej w Rzeżycy (Rēzekne) - stan w 2007. fot. T. Wicherkiewicz


Nazwy wsi w Łatgalii. fot. T. Wicherkiewicz


„Ojcze nasz” po łatgalsku


Pomnik J. Macilewicza w  Lucynie (Ludza) - u dołu tytuł jego dzieła „Pawujciejszona un wyssajdi sposobi diel ziemniku latwiszu” w starej pisowni (1858). fot. T. Wicherkiewicz


W kościele w Krasławiu (Kruoslova). fot. T. Wicherkiewicz

Stosunek do języka łatgalskiego

Flaga Łatgalii

Większość użytkowników łatgalskiego uważa się za Łotyszy mówiących osobnym językiem – łatgalskim (Nau 2011: 4). Łatgalski stanowi wyznacznik odrębności językowej (Lazdiņa & Marten 2012: 68), ale nie etnicznej: dla mieszkańców Łatgalii ważna jest ich tożsamość regionalna, która jednak w żaden sposób nie stoi w opozycji do łotewskiej tożsamości narodowej (Lazdiņa & Marten 2012: 71).
Badania nad stosunkiem społeczności do języka przeprowadzone w ostatnich latach (przede wszystkim Šuplinska & Lazdiņa 2009) wykazały, że ogólny stosunek Łatgalów do łatgalskiego jest raczej pozytywny. 35% Łatgalów chce uznania języka łatgalskiego jako oficjalnego na Łotwie, przeciwnego zdania jest 33,9%. Dla 58.9% posługiwanie się językiem łatgalskim jest kluczowym warunkiem przynależności do społeczności Łatgalów. 77% chce języka łatgalskiego w szkole, ale tylko 8,3% jest zdania, że powinien być obecny w edukacji ponadpodstawowej. 10,5% uważa, że łatgalski powinien być nauczany w szkołach obowiązkowo jako drugi język (Lazdiņa & Marten 2012: 70–71).
Jak piszą Lazdiņa & Marten (2012), wśród środowisk akademickich istnieje duża rozbieżność pomiędzy postrzeganiem łatgalskiego w Łatgalii a na reszcie Łotwy oraz poza jej granicami, przy czym według autorów trudno językoznawców spoza Łotwy posądzać o jakiąkolwiek ideologiczną motywację nieuznawania czy też wręcz ignorowania łatgalskiego (Lazdiņa i Marten 2012: 74).
W łotewskim społeczeństwie łatgalski postrzegany jest niewątpliwie jako część dziedzictwa kulturowego Łotwy. Brakuje mu jednak prestiżu przypisywanego językowi łotewskiemu oraz językom egzogenicznym, czyli nie rodzimym na Łotwie, takim jak np. angielski.

Miejsce języka łatgalskiego w hierarchii językowej na Łotwie (za: Lazdiņa & Marten 2012: 73)

Jeśli można mówić o jakiejkolwiek polityce językowej wobec łatgalskiego na Łotwie, to jest ona w dużej mierze nieoficjalna i można ją scharakteryzować jako ogólną postawę tolerancji. Przychylność łatgalskiemu jest jednak tym mniejsza, im bardziej oficjalne są domeny użycia, w których łatgalscy aktywiści dopominają się o obecność ich języka (Lazdiņa & Marten 2012: 73).
Na Łotwie brak oficjalnej polityki w odniesieniu do łatgalskiego. Przy okazji wyborów często dochodzi do sytuacji, w których celem zdobycia poparcia wcale sporej społeczności łatgalskiej, działacze partyjni deklarują przychylność wobec łatgalskiego, po czym wycofują się z tych obietnic po wyborach (Lazdiņa & Marten 2012: 76–77). Stosunek polityków do łatgalskiego jest przychylny o tyle, o ile służy to innym celom politycznym, co  prowadzi do konkluzji, że uregulowanie statusu języka łatgalskiego nadrzędnym celem nie jest (Lazdiņa & Marten 2012: 79). Niechęć do zajęcia się tą kwestią może poniekąd wynikać ze strachu przed koniecznością oficjalnego zrewidowania składu etnicznego Łotwy, co samo w sobie jest w dużej mierze nieuzasadnione, gdyż Łatgalowie w wymiarze narodowościowym uważają się za Łotyszy. Jak podkreślają socjolingwiści zajmujący się tematyką łatgalską, duży stopień scentralizowania procesu podejmowania oficjalnych decyzji na Łotwie oraz brak znajomości kontekstu regionalnego wśród ryskich warstw urzędniczych, a do niedawna brak wyrazistej polityki regionalnej w skali kraju powoduje, że kwestia stosunkowo łatwa do uregulowania napotyka na nieuzasadniony opór i urzędniczą niemoc (Lazdiņa & Marten 2012: 84).

Łatgalski jako język zagrożony

Transmisja międzypokoleniowa języka łatgalskiego jest szeroka i dotyczy większości łatgalskojęzycznych domów, choć wiele łatgalskich rodzin nie przekazuje już języka kolejnym pokoleniom (Lazdiņa & Marten 2012: 82–83).
Atlas of the World's Languages in Danger UNESCO klasyfikuje łatgalski jako narażony na zagrożenie (vulnerable). Łatgalskiemu niewątpliwie nie grozi rychłe wymarcie, ale z uwagi na to, że np. nie jest językiem używanym w kontaktach oficjalnych, nie można go uznać za zupełnie bezpieczny. Poza tym liczba osób aktywnie posługujących się językiem łatgalskim sukcesywnie spada (Lazdiņa & Marten 2012: 81).

Perspektywy dla języka łatgalskiego

Łatgalski jest używany w wielu domenach oraz jest przedmiotem zainteresowania językoznawców. Mimo malejącej liczby użytkowników, w dalszym ciągu można mówić o 164 tysiącach osób posługujących się łatgalskim, co stawia ten język w dość bezpiecznym położeniu w porównaniu z wieloma innymi językami zagrożonymi. W dalszym ciągu język łatgalski przekazywany jest z pokolenia na pokolenie. Ponadto obecnie użytkownicy łatgalskiego mają do niego pozytywny stosunek, który bardzo często manifestują. Aktywiści na rzecz łatgalskiego - a są wśród nich także nie-Łatgalowie - są coraz bardziej słyszalni poza granicami Łotwy.
Z drugiej jednak strony, z powodu niejasnego stosunku władz łotewskich do łatgalskiego, a w zasadzie braku oficjalnej polityki względem tego języka trudno cokolwiek przewidzieć odnośnie jego rozwoju, jak też trudno mieć nadzieje na rozkwit języka łatgalskiego (Lazdiņa & Marten 2012: 75). Brak polityki językowej wobec łatgalskiego oraz kwestie społeczno-ekonomiczne (Łatgalia należy do najbiedniejszych regionów Łotwy i wielu Łatgalów w poszukiwaniu lepszego życia emigruje do stolicy lub za granicę, gdzie stopniowo zatraca swój język - Lazdiņa & Marten 2012: 84) nie rokują dla łatgalskiego zbyt optymistycznie.

W przygotowaniu jest korpus języka łatgalskiego. 

Próbki tekstów.

Evangelia toto anno 1753 – pierwszy zabytek piśmiennictwa łatgalskiego (źródło: Stafecka 2004).
 

Strona tytułowa pierwszej gramatyki języka łatgalskiego autorstwa Tomasza Kossowskiego z 1853r.


Strona tytułowa gramatyki języka łatgalskiego autorstwa Ontosa Skrindy z 1908r.


Elementarz języka łatgalskiego Francisa Kempsa z roku 1905. (źródło: Cibuļs 2009)


Elementarz języka łatgalskiego Leonsa Paegle z roku 1925 (źródło: Cibuļs 2009).


Zrzut ze strony głównej łatgalskiej gazety internetowej LaKuGa (www.lakuga.lv), dostęp: 25.12.2013.

Bibliografia

Andronov, Aleksey & Everita Andronova 2009. „The Latgalian Component in the Latvian National Corpus”, w: V. Lyding (red.) Proceedings of the Second Colloqium on Lesser Used Languages and Computer Linguistics. Bolzano: Accademia Europea. 65–77.

Andronov, A.V. & L. Leikuma 2006. "Łatyszi i łatgal’cy Sibiri: jazyk i kul’tura", w: A.A. Hippis i in. (red). Bałto-sławjanskie issledowanija . Sbornik naucznych trudow XVII. Moskwa: Indrik.

Balode, Laimute & Axel Holvoet 2001. „The Latvian language and its dialects”, w: Ö. Dahl & M. Koptjevskaja-Tamm (red.) Circum-Baltic Languages. vol.1. Past and Present. Amsterdam: Benjamins. 3–40.

Baltu valodu atlants  ['Atlas języków bałtyckich'] 2009. Rīga-Vilnius: Latvijas Universitāte.

Brejdak, A. 2006. „Łatgal’skij jazyk”, w: Jazyki mira: Baltijskie jazyki. Moskwa: Akademia. 193–213.

Čekmonas, Valeriy 2001. „Russian varieties in the southeastern Baltic area: Rural dialects”, w: Ö. Dahl & M. Koptjevskaja-Tamm (red.). Circum-Baltic Languages. vol.1. Past and Present. Amsterdam: Benjamins. 101–136.

Cibuļs, Juris 2009. Latgaliešu ābeces 1768 – 2008. Rīga: Zinātne.

Cibuļs, Juris & Lidija Leikuma 2003. Vasals! Latgaliešu valodas mācība. [Rīga]  [dostępne na: http://www.lu.lv/filol/dialekt/publikacijas/Vasals.pdf]

Jankowiak, Mirosław 2009. Gwary białoruskie na Łotwie w rejonie krasławskim. Studium socjolingwistyczne. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.

Jankowiak, Mirosław 2010. „Wielonarodowość i wielokulturowość Łatgalii w aspekcie społecznym i historycznym”, w: J. Mędelska & Z, Sawaniewska-Mochowa (red.) Językowe i kulturowe dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego. Księga jubileuszowa na 1000-lecie Litwy. Bydgoszcz: UKW.

Kossowski, Tomasz 1853. Gramatyka inflantsko łotewska dla uczących się języka łotewskiego. Ryga: Hartung.

Lazdiņa, Sanita & Heiko F. Marten 2012. ”Latgalian in Latvia. A Continuous Struggle for Political Recognition”,  Journal of Ethnopolitics and Minority Issues in Europe 11: 66–87.

Lewis, Paul M. (red.) 2009. Ethnologue: Languages of the World. Dallas: Summer Institute of Linguistics.

Mercator 2009 = Lazdiņa, Sanita, Heiko F. Marten & Ilga Šuplinska. The Latgalian language in education in Latvia. (Mercator Regional Dossiers). Leeuwarden: Mercator European Research Centre on Multilingualism and Language Learning. [dostępne na: http://www.mercator-research.eu/research-projects/regional-dossiers/090603.regional_dossier_latgalian_in_latvia.pdf]

Nau, Nicole 2011. A short grammar of Latgalian. München: Lincom Europa.

Nau, Nicole 2012. “Modality in an areal context: the case of a Latgalian dialect”, w: B. Wiemer i in. (red.) Grammatical replication and borrowability in language contact. Berlin: Mouton De Gruyter. 465–508.

Price, Glanville (red.) 2001. Encyclopedia of the Languages of Europe. Oxford: Blackwell.

Skrinda, A.D. 1908. Łatyszskaja grammatika letgal’skago jazyka. Sankt Peterburg.

Stafecka, Anna 2004. "Evangelia toto anno... (1753) and the development of the written word in Latgale”, w: Evangelia toto anno 1753. Pirmā latgaliešu grāmata. Rīga: LU Latviešu valodas institūts. 316–345.

Strods, Pīters 1922. Łatwišu volùdas gramatika latgalìšim. Rēzekne.

Šuplinska, Ilga & Sanita Lazdiņa (red.) 2009. Valodas Austrumlatvijā: pētījuma dati un rezultāti. Via Latgalica: humanitarno zinātņu žurnāla pelikums 1. Rēzekne: Rēzeknes Augustskola.

Trasuns, Francis 1921. Łatvišu vołudas gramatika del łatgališim. Riga: Valters un Rapa.

Linki:

http://www.csb.gov.lv/notikumi/latviesu-valodas-paveida-latgaliesu-valodas-lietosana-35066.html - wyniki spisu powszechnego z 2011 r. na Łotwie.

dau.lv/ld/latgale(english).html - strona Instytutu Badań nad Językiem Łatgalskim (Latgales Pētniecības institūts) Uniwersytetu w Dyneburgu poświęcona Łatgalii i językowi łatgalskiemu.

www.korpuss.lv - Narodowy Korpus Języka Łotewskiego.

www.lakuga.lv - łatgalska gazeta internetowa LaKuGa.


Autor: Radosław Wójtowicz